کتب قرن هفتم
تاج الماثر: این کتاب اثر تاج الدین محمد بن الحسین النظامی است که مؤلف آن را در سال ۶۰۲ هجری به مدح معز الدین محمد بن سام بن الحسین و گماشته وی قطب الدین « ایبک » آغاز نمود . بطوری که از مقدمات کتاب « تاج الماثر » بر آمده , حسن نظامی از مردم خراسان یا از اقامت گزینان خراسان است که باری به نیشابور رفته ولی باز به غزنی مرکز غوریان رهسپار و چندی به طرف دهلی رفت . لباب الالباب : از تأ لیفات نور الدین بن یحیی بن طاهر بن عثمان العوفی الحنفی البخاری است . وی اصلا از بخارا بوده ولی به ماوراء النهر و خراسان سفر کرده است تا انکه به طرف سند و مولتان سفر گزیده حسین بن شرف الملک تألیف نموده است . این کتاب در دو جلد نگاشته شده است. جلد اول در شرح حال امرا وزرا و علمایی که به فارسی شعر گفته اند , و جلد دوم در تاریخ احوال و اشعار شعرای فارسی زبان ماوراء النهر خراسان , سیستان , آذربایجان می باشد و مجموعا ترجمه حال ۱۶۹ نفر شاعر را شامل است و در سال ۶۱۷ یا ۶۱۸ هجری تألیف شده است . جوامع الحکایت و لوامع الروایات : این اثر نیز از نور الدین عوفی می باشد که در سال ۶۳۰ هجری تحریر گردیده است کتاب مذکور چار جلد است و هر جلد حاوی بیست و پنج باب که تماما از قصص , حکایات ع نوادر و امثله تاریخی است و بیش از ۲۱۰۰ حکایت می باشد. نفثة المصدور فی فتور زمان الصدور و صدور زمان الفتور : این کتاب حاوی شرح حال خود نویسنده و مخدومش یعنی سلطان جلال لدین خوارزمشاه می باشد مؤلف آن نور الدین محمد بن احمد بن علی بن محمد المنشی النسوی است . فرج بعد از شدت : مؤلف اصلی آن قاضی محسن بن علی تنوخی می باشد که در قرن چهارم هجری می زیسته و ابتدا آن را به عربی نوشته ولی بعد در سال ۶۵۰ هجری , حسین بن احمد مؤید دهستانی که از منشیان خواجه عز الدین زنگی فریومدی بوده به فارسی ترجمه نموده است و هم نور الدین محمد عوفی در حدود سال ۶۲۰ هجری آن را به نام ناصر الدین قباجه تر جمه کرده است که نیمه آخر آن ترجمه در دست است . تاریخ هند : این کتاب ابتدا به نام منهاج المسالک به عربی نوشته شده و مؤلف آن محمد بن قاسم ثقفی است . بعد از آن در زمان معز الدین محمد بن سام و ناصر الدین قباجه به امر عین الملک وزیر ذریعۀ محمد بن علی بند حمید بن ابی بکر کوفی ترجمه شده و به فارسی بسیار شیوا آن درآورده است . موضوع این کتاب تاریخ هند و فتح سند به دست اعراب است که به نام » چچ نامه م و یا « فتحنامه : نیز شهرت دارد. طبقات ناصری : این اثر به نام ناصر الدین محمود شاه پسر شمس الدین التمش به صورت تاریخ عمومی تا سال ۶۵۸ هجری به رشتۀ تحریر در آمده و قایع سلاطین هند و حوادث دورۀ غزنوی و سلطنت مغول را شرح داده اسلوب نگارش آن بسیار روان و سلیس می باشد . مؤلف این اثر ابو عمر عثمان منهاح الدین بن محمد سراج الدین از اهل جوزجان است . نظام التواریخ : این کتاب راجع به وقایع تاریخ عمومی ایران تا هجوم مغول است . مؤلف آن قاضی القضاة ابو الخیر ناصر الدین عبدلله بن عمر معروف به قاضی بیضاوی می باشد. فیه ما فیه : این اثر از گفته های مولانا جلال الدین بلخی است که به مجللس درس به شاگرد خویش معین الدین ارشاد می فرمودند پسرش سلطان ولد آن را تدوین نمود ؛ اما به نظریۀ « اقبال » کتاب مذکور از پسر مولانا بهاءالدین سلطان ولد است . که در سال ۶۲۳ تولد و در سال ۷۱۲ هجری وفات یافته است . به هر حال موضوع کتاب تماما مطالب عرفانی و سر و سلوک تصوفی است . خزائن الفتوح : موضوع این کتاب تاریخ سلطنت علاءالدین محمد شاه خلجی است که از سال جلوس او تا سال ۷۱۱ هجری بحث میکند و تاریخ علائی نیز گفته می شود و اثر نثر امیر خسرو و بلخی دهلوی می باشد. نزهة الارواح : از تألیفات میر حسینی هروی غوری است و در حدود ۷۱۱ هجری آن را تألیف نموده این کتاب در موضوع تصوف و عرفان است و مملو از حکایات اخلاقی و عرفانی بوده با نظم و نثر عربی و فارسی مزین گردیده است . این بزرگوار در گزیو غور متولد گردیده و در هرات نشو و نما یافته است . سال وفاتش به تحقیق معلوم نیست ولی طبق نوشتۀ اکثریت مورخین در سال ۷۱۹ هجری در هرات وفات یافته است . از آثار منثور دیگر این بزرگوار طرب المجالس است موضوع این کتاب مناظرات ادبی و اخلاقی بین انسان و حیوان و سایر حکایت می باشد . روح الارواح هم یکی دیگر از آثار اوست که راجع به تصوف ترقی و تعالی ورح انسانی به کمال سعادت بشری نگارش یافته است . طوطی نامه : این کتاب اصلا به زبان سانسکریت تألیف گردیده و حاوری یک سلسله حکایاتی می باشد که به اکثر زبانها گزارش یافته است . این اثر که در سال ۷۳۰ هجری قمری ذریعۀ ضیاالدین نخشبی به فارسی خیلی سلیس ترجمه کرده بیشتر به چهل طوطی مشهور است : ضیاءالدین نخشبی آثار دیگری هم از قبیل سلک و سلوک جزئیات و کلیات عشرۀ مبشره لذت النساء و داستان معصومشاه معروف به « گلریز» بود . نگارستان معینی : این کتاب اولین اثری است که از طرف معین الدین آوی جوینی به تاسی و تتبع گلستان شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی نگاشته شده است . نگارستان دارای هفت باب : صیانت و پرهیزگاری , مکارم اخلاق , حسن معاشرت و عظ و نصیحت عشق و محبت , فضل و رحمت و فوائد متفرقه می باشد . معینی این اثر را به اسم استاد خود سعد الدین یوسف حموی در سال ۷۳۵ هجری قمری نوشته است . احسن القصص : این اثر نیز از نوشته های معین الدین جوینی است . موضوع آن داستان یوسف و زلیخا و شرح سورۀ یوسف می باشد. مناقب العارفین : اثری است در شرح مولینا جلال الدین بلخی که از طرف شمس الدین احمد افلاکی نگاشته شده است. شمس الدین احمد در تألیف این کتاب بیش از ۲۴ سال مصروف بوده چراکه در سال ۷۱۸ آن را شروع و تا بعد از ۷۴۲ مشغول نگارش آن بوده است این کتاب شامل ده فصل است . نفایس الفنون فی عرایس العیون : این کتاب به منزله دائرة المعارفی است کوچک شامل علوم متداولۀ اسلامی که بعد از سال ۷۴۲ به اتمام رسیده است . و اثر شمس الدین محمد بن محمود املی می باشد که به نام شاه شیخ ابو اسحق انجو (متوفی سال ۷۵۸) در سال ۷۳۶ به نوشتن آن آغاز کرده و در ظرف متجاوز از شش سال آن را انجام داده است . این اثر در ایران به طبع سنگی چاپ شده و موجود می باشد(۱) مجمع الانساب : این کتاب تألیف محمد بن علی شبانکاره بوده حاوی خلاصه تاریخ عمومی از بدو خلقت تا زمان خود مؤلف می باشد. محمد بن علی که مداحان خواجه غیاث الدین محمد وزیز ابو سعید می باشد اثر خود را دوباره نگاشته است ؛ باری درسال ۷۳۳ آن را آغاز و در سال ۷۳۶ به انجام رسانیده است این اثر در هنگام غارت خانۀ غیاث الدین محمد در تبریز از بین رفت و مولف مجبور شد دوباره آن را از حافظه خود در سال ۷۴۳ تالیف کند و احوال ابو سعید را نیز ضمیمۀ آن سازد . تاریخ فیروز شاهی : به عنوان ذیل طبقات ناصری قاضی منهاج السراج در سال ۷۵۸ از طرف ضیاءالدین بن رجب برنی در تاریخ سلاطین دهلی نگاشته شده است و ازوقایع سال جلوس غیاث الدین بلین تا سال ششم سلطنت فیروز شاه بحث میکند (۶۲۲ تا ۷۵۸ ) وی در سال ۷۷۵ وفات یافته است . دیگر از آثار برنی همانا « اخبار برمکیان » است که در احوال برمکی ها از عربی به فارسی نگارش یافته همچنین فتوحات فیروز شاهی در شرح حکمروایی فیروز شاه از نوشته های اوست .کبری و صغری : این دو اثر از تألیفات میرسید ظریف الدین علی بن محمد حسینی حنفی گرگانی است . دیگر از آثار فارسی او « صرف میر » است و نیز رساله ای در « مراتب وجود » که ذریعۀ حاجی سید نصر الله تقوی به اسم « رساله الوجود » در سال ۱۳۲۱ ه ش در تهرات به طبع رسانید. درج الدروفی سیر خیر البشر : تألیف سید اصیل الدین عبدالله الحسینی الدشتکی الشیرازی الهروی است که رسالۀ مزارات هرات را هم نگاشته است . این رساله در سال ۱۳۱۰ در هرات طبع شده است . رسالۀ قدسیه: اثر مهم و شیوایی است در تصوف , تألیف بهاء الدین محمد بن علی محمد بخاری نقشبندی موسس طریقۀ نقشبندیه . تشریحح البلدان : کتابی است که ذریعه منصور بن محمد بن احمد بن یوسف بن الیاس برای ضیاء الدین محمد پسر دوم میرزا جهانگیر تألیف گردیده است . این مولف صاحب آثار دیگری به نام « تشریح منصوری » و «کفایت مجاهدیهه » ( کتاب منصوری ) نیز می باشد رسائل شاه نعمت الله ولی : این رسائل بیش از سی رساله است که همگان در موضوع عرفان تصوف و فلسفه به فارسی شیوا و روان نگاشته شده از آ« جمله است : رسالۀ اصطلاحات , مکاشفات مراتب , برزخ , حروف و روح , آفاق و انفس , معنی هستی و نیستی نفس و نکات , سلب اوصاف و غیره . کتب قرن نهم : تاریخ رویان : که به انشایی بس محکم , عالی و فصیح نگاشته شده تألیف اولیاء الله آملی است که یک تن از علمای ما زندران بود . این تاریخ شامل وقایعی است تا سال ۸۰۵ هجری قمری . ادات الفضلا : اثری است در لغت فارسی که آن را قاضی بدر محمد دهلوی تألیف کرده است . تاریخ نگارش آ« سال ۸۰۲ هجری قمری است و به نام قدرخان که از شاهان غوری هند است نوشته شده است . مختصر مواهب الهیه : این کتاب را محمود گیتی در سنۀ ۸۲۳ به عبارت ساده در آورده و باقیماندۀ وقایع آل مظفر را تا انقراض آنها به آ« ضمیمه ساخته و ن مختصر مواهب الهیه » نامیده است . زبدة التواریخ : این اثر مشتمل بر چهار ملجد بوده به امر باسنقر میرزا ذریعۀ خواجه نور الدین لطف الله , مشهور به « حافظ ابرو » تألیف شده است بعضی ها مجموع این اثر را ملوک اسلامی ایران تا زمان مؤلف است از بین رفته ولی آنچه در این اواخر به اثبات رسیده این است که مجلدات مختلف این اثر در کتابخانه های مختلف جهان به صورت خطی و قلمی موجود است . چنانکه جلد اول و دوم آن در لنینگراد و جلد سوم و چهارم آن در کتابخانه های ایران پیداست این اثر عمومی است که از بدایت زندگی تا زمان مؤلف نوشته شده است . حافظ ابرو کتابی هم در جغرافیا دارد که در سنوات (۸۲۰-۸۲۳ )تألیف شده است. از این اثر نیز نسخه هائی در بریطانیا , پطرزبورگ , تهران و غیره دیده شده است . ذیل ظفر نامۀ مولانا نظام شاهی : این اثر نیز به قلم « حافظ ابرو» تحریر شده و ذیلی است که بر اثر نظام شاهی در سال ۸۱۴ به عمل امده است و آخرین سال حیات امیر تیمور گورگانی (۷۰۷ ) را به قید تحریر آورده است . این اثر از روی نسخۀ خطی کتابخانه اسلامبول به کوشش مستشرق چکسلواکی « فلیکس تاور » در پراک در سال ۱۹۳۲ میلادی زیور طبع یافته است . جواهر الاسرار و ظواهر الانوار : شرحی است که از مثنوی مولانای روم که توسط کمال الدین حسین بن حسن خوارزمی نوشته شده است.اخلاق جلالی : بعد از اخلاق ناصری اولین اثری است که در زبان فارسی به تاسی و پیروی از افکار خواجه نصیر الدین طوسی نوشته است . نام اصلی این کتاب « لوامع الاشراق فی مکارم الاخلاق » است که بنام امیر حسین بهادر خان معروف به اوزان حسن ترکمان , ذریعه جلال الدین محمد بن اسعد الدوانی کازرونی تألیف شده مطالب مهم عمده در این اثر همانا تدبیر منزل تهذیب اخلاق و سیاست مدن است .. نگارش این اثر در حدود سال ۸۸۰ هجری قمری به پایان رسید . بهارستان : به تأسی از گلستان شیخ سعدی , آثاری ذریعه نویسندگان نگاشته شد . اولین اثری که به اقتفای گلستان سعدی نگاشته شد همانا « نگارستان » معینی جوینی است , پس از آ« بهارستان حضرت جامی است که در بین مردم تا اندازه مقبولیت حاصل کرده بعد از جامی هنگامی که کلیات او در ترکیه به شهر اسلامبول رسیده و شهرت یافت در آ« سامان کتابی به نام نگارستان نیز به سبک گلستان و بهارستان جامی نوشته شد و هم در این اقتفا فایق بر آمد , چنانکه در یک بیت در مقدمه چنین گفته است : بهارستان نگارستان مانی است ولی همچون نگارستان ما نیست بهارستان جامی شامل هفت فصل است در فصل اول قطعاتی در نرجمۀ احوال نگاشته و در فصل هفتم شرحی راجع به بعضی شعرا و اشعار شان درج کرده است جامی این اثر را در سال ۸۹۲ هجری قمری به رشته تحریر آورده است . ترجمۀ این اثر به انگلیسی در هندوستان صورت گرفته هم در آ«جا طبع شده است متن فارسی آ« در سال ۱۳۱۱ در تهران توسط محمد طباطبایی به چاپ سنگی رسیده است . نفحات الانس من حضرات القدس: تألیفی ست در شرح حال طبقات صوفیه که از طرف نورالدین عبدالرحمن جامی در سنۀ ۸۸۱ یا در ۸۸۳ هجری قمری پرداخته شده است این اثر شامل احوال ۴۱۱ یا ۴۱۶ نفر اجلۀ صوفیه (رجال و نسأ) میباشد اصل این کتاب به زبان عربی مشهور صوفیه بوده که بواسطۀ محمد بنپ پحسین سلمی نیشابوری تحریر گشته و بعدا حضرتپ خواجه عبدالله انصاری آنرا به زبان هروی تدوین کرده است. بالاخره حضرت جامی آن را به پایهۀ اکمال رسانیدو احوال متصوفینی را که بعد از زمان حضرت خواجه عبدالله انصار (متوفی ۴۸۱) و محمد حسین سلمی (۴۱۲ هجری قمری ) زیست کرده ند تا عصر خود در آ« ضمیمه ساخت طبع این کتاب در سال ۱۸۵۹ در کلکته صورت گرفته و مقدمۀ مبسوطی در بارۀ مؤلف آن از طرف « ناسویس » انگلیسی نگاشته شده است . لوامع : یکی از رسائل فارسی جامی است این اثر را حضرت جامی در شرح قصیدۀ خمریۀ ابن فارض در سال ۸۷۵ هجری قمری نوشته است . لوایح : اثر دیگر جامی در عرفان و تصوف لوایح اوست که به نثر آمیخته با رباعایت نگاشته شده است . این اثر دارای سی لایحه که به معنی تابش است می باشد . به عقیدۀ براون از زمانی که این کتاب به سعی « وینفلد » و استعانت محمد قزوینی در سال ۱۹۰۶ طبع شده است راه تحقیق و مطالعه را در تصوف و عرفان باز کرده است . نقد النصوص فی شرح [نقش ] الفصوص : کتابی است که در حکمت و عرفان در شرح تفسیر عقاید شیخ محی الدین عربی مؤلف فصوص الحکم (متوفی ۶۱۸ ) که در سال (۸۶۳ هجری قمری /۹ تألیف شده ؛ آقای بروان « نقد النصوص » را شرحی دانسته است که جامی بر تألیف شیخ صدر الدین قونیوی شاگردد شیخ محی الدین عربی که « نصوص»| نام داشته , به عمل آورده است . شواهد النبوة: اثری دیگری است از جامی در شرح و ذکر بعضی از احوال حضرت پیغمبر (ص) و آل و اصحاب او که در سنۀ ۸۰۵ به شیوۀ بسیار ساده و سبک سلیس نگاشته شده است . این اثر دارای هفت رکن یک مقدمه و خاتمه می باشد قرار ذیل: مقدمه در معنی نبی و رسول و سایر مسایل متعلقه بدان رکن «۱» شواهد و دلایل قبل از ولادت حضرت پیغمبر (ص) رکن (۲) در بیان وقایع از زمان تولد تا هنگام بعثت رکن «۳» ذکر وقایع از موقع بعثت تا هنگام هجرت رکن «۴» وقایع از هنگام هجرت تا زمان رحلت رکن «۵» در ذکر آنچه که خصوصیت به اوقات فوق نداشته مگر بعد از رحلت حضرت پیغمبر (ص) آثار دلالت آن آشکار شده است رکن «۶» در بیان دلایلی که ذرریعۀ اصحاب ائمه و اولاد آ« حضرت به ظهور رسیده رمن «۷» در ذکر شواهدی که در زمان تابعین یا اتباع تابعین تا دسته اولیای صوفیه به وقوع رسیده است . خاتمه در عقوبت اعدای خاندان نبوت .
روضة الاحباب فی سیر النبی و الآل و الاصحاب : این اثر تألیف میر جمال الدین عطاءالله بن فضل الله الحسینی الدشتکی الشیرازی الهروی است . این اثر در سیرة حضرت پیغمبر (ص) اهل بیت و اصحاب جنابشان نگاشته شده نثر آن مسجع و مصنوع ولی روان وسلیس و به آیات و احادیث و اشعار فارسی مزین است .
معارج النبوة فی مدارج الفتوة : تالیفی است از شرف الدین حاجی محمد الفراهی الهروی که شامل یک مقدمه و چهار ارکان و یک خاتمه می باشد , و آثار دیگری نیز از او به دست است مانند تفسیر فاتحه و تفسیر سوره یوسف (ع) که به نثر مصنع و متکلف نوشته شده است .
اشعة اللمعات : اثری است که جامی در شرح « لمعات » شیخ عراقی نگاشته است ؛ اگر چه نسخ قلمی آن چندان زیاد نبوده با آ« هم در ایران به طبع رسیده این اثر را جامی در سال ۸۸۵ هجری قمری به پایان رسانیده است.
***