سیمای انسان در شعر بیدل

 نظریۀ ابر مرد ، سرشت و سرنوشت انسان 

در جهانبینی بیدل مسألۀ احترام به انسان یکی از مسایل بنیا دیست در مرز وجوب و امکان انسان و جهی به ناکرانمندی وعظمت بی انتها دارد و وجهی به کهتری و بیمقداری و ناتوانی آزادی بی حد و حصر وجبر مطلق هر دو در انسان جمع است و وحدت و مبارزه این تضادهاست که براساس ديالكتیک عرفانى بيدل بار آور تکامل انسان است. نظریۀ انسان کامل، با همه جهات و ابعادش در دست ابن عربی (متولد ۵۶۰و متوفی در ۶۳۸) صورتبندی شد و نیز او نخستین بار از وحدت وجود و انسان کامل سخن گفت و همچنان دیگر معتقدات صوفیه را به روشنی و تفصیل طرح و تنظیم کرد.

ابوبكر محمد بن على الحاطمى الطایی در خانوادۀ آسوده حال عرب در مرسیه ، جنوب آسپانیا به دنیا آمد که پسانها به لقبهای ابن عربی شیخ اکبر و محی الدین شناخته شد . وی از معاصران عرفایی چون فریدالدین عطار، شهاب الدین سهروردی، نجم الدین رازی و جلال الدین رومی بود . از ابن عربی در تصوف آثار گرانبهایی مانده است . هر چند تعداد مؤلفان او را به چند صد میرسانند، مگر مهمترین آنها عبارت اند از : " فتوحات مكيه " كه دايرة المعارف تصوفش نامیده اند " فصوص الحکم " که عبدرزاق کاشانی و کسانی دیگر آنرا تفسیر کرده اند که حاوی ۲۷ فصل در شرح رؤيت حکمت الهی برهر یک از پیامبران و نکته هایی از احوال روحانی مؤلف است رساله هایی در شناخت جهان ، مانند : "انشأ الدوائر"  " عقلة المستوفز" و " التدبيرات الهيته " ودر سير وسلوک، رساله هایی دارد چون : " الخلوة " و " الوصايا "، و منظومه های نفیسی چون ترجمان الاشواق و ديوان . دربارۀ مقام انسان در آثار اکثر صوفیه پیشین ، به صورت پراگنده سخن رفته است مگر ابن عربی با جمع بندی همه آن نکته مسأله انسان را تا حد پی ریزی نظریۀ انسان کامل انكشاف و تکامل بخشید. به پندار ابن عربی که ازفصوص بر میآید انسان کامل که کلمه نیز است تجلی تمام اسمای الهيست و کل جهان است که سه جهت اساسی دارد: جهان شناختی و نبوتی و ساوکی، بر بنیاد جهان شناختی انسان کامل همه نمونه های نخستین وجود کلی را دارد از نظر نبوت کلمه و فعل جاودان الهیست که هر وجهی از ان در سیمای پیامبری تجلی کرده است و از نگاه سلوک نمونه حيات معنویست که در او همه امکانات هستی تحقق یافته و به کمال رسیده است. ( سه حکیم ،مسلمان، سیدحسن نصر ، ترجمه احد آرام ص ۱۱۸-۱۳۲) . تصویر تمام نمای انسان کامل حقیقت محمدیه است که مظهر زمینی آن محمد (ص) پیامبر آخرین است. نظریه انسان کامل در آثار عرفای بعد از ابن عربی گسترش و توجیه بیشتر یافت. شيخ محمد لاهیجی از عرفای قرن نهم در " شرح گلشن راز" گاه شرح بینهای مربوط به تفکر در نفس از ان كمک گرفت. عبد الكريم بن ابراهیم جیلی (متولد در سال ۱۳۶۵م ، و متوفی بین ۱۴۰۶تا ۱۴۱۷م . ) نیز از عرفایی بود که به این موضوع پرداخت و کتاب " الانسان الكامل فى معرفة الاواخر و الاوائل" را تاليف کرد و هرعرفایی دیگر که ذکر هر یکی از حدود بحث ۱۰ بیرون است.

به پندار جیلی انسان کامل جان جهان است و قطبیست که جهان دورش می چرخد و اساساً روح است که حقیقت محمدیه (ص) القلم، عقل الاول وروح القدس نیز نامیده می شود و از گفتار جیلی بر می آید که جلوۀ حقیقت محمدیه (ص) در تاریخ مستدام است . او خودرانمی نماید و اما هست و هم آهنگی و فضیلت جهان بر پایۀ او استوار است (رجوع شود به تصوف تالیف پروفیسر عباس مهرین ص ۷۲) در شرح گلشن راز آمده است که: "مدارج ومعارج فيض وجودی دوریست و فیض متنزل است از مرتبه احدیت و از ان جا به عقل کل و نفس كل وعالم برزخ مثالی و و عرش و کرسی و افلاک سبعه و عناصر اربعه و مواليد ثلاثه تا به مرتبة انسان کامل می رسد" .(شرح گلشن راز با مقدمه کیوان سميعی ص ، ۲۷۱) این جا پایان قوس نزولیست و از مرتبه انسان قوس صعودی دایره آغاز می یابد و میرود تا مرتبه احدیت و نقطه آخر به اول وصل میشود و دایرۀ وجود تمام میگردد . انسان که پایان قوس نزولی دایره وجود است از نظر مراتب تنزل فيض وجود باینتر از همه است پایینتر از جمادات ، گیاه ها و جانوران و اما بدایت قوس صعودیست و یا به تعبیر عرفانی "مطلع الفجر" است.

به پندار ابن عربی هر انسانی بالقوه، انسان کامل است تصوير انسان که در فروترین منزل همه امکانات برتری بی انتها دارد در جهان عاطفی بیدل چنین انعکاس یافته است : 

... دامنی بر فسردگی افشاند                            از جمادات موی نامیه راند 

پی نشو ونما نوشت برات                              تا نفس زد زمین زجوش نبات 

سبقی از نبات برد به پیش                             خيل حيوان قدم فشرد به پیش 

جمع شد آن همه پرافشانی                             آشیان بست سعی انسانی

یعنی آمد به ضبط قدرت ذات                         عالم امتیاز اسم وصفات 

شوق بیرنگ جلوه ها انگیخت                         که به این رنگ گرد امکان بیخت 

بحری از پردۀ قدم جوشید                              کین همه کسوت طپش پوسید 

همه جا موج و کف نمایان کرد                      چون به انسان رسید توفان کرد... 

بیدل پا به پای ابن عربی به مساله انسان تاحدى اشباع پرداخته است. اگر چه در موضوعات وحدت وجود و وحدت ادیان نیز تأثیر ابن عربی در آثار او مشهود است، اما بهرۀ عظیم ترانه های عرفانيش ستايشنامه انسان است وحتى حماسه یی برای او. "طلسم حیرت" بیدل، در واقع سر گذشت انسان کامل است که در بند تن با سرمۀ بینایی، خود را و حقیقت مطلق را یکی می بیند .

نقش پندار ابن عربی دربارۀ انسان کامل، بر جبین " عرفان بیدل " روشنتر مشهود است . این اثر بلند پایه با ثنای آدم شروع میشود ، آدمی که ابن عربی بنا بر "علم آدم الاسماء " مظهر انسان کامملش میدا نست و بیدل نیز آدم را چنین میشناسد. به این بیتها از آغاز " عرفان " توجه کنید :

چیست آدم؟ تجلى ادراک                      یعنی آن فهم معنى لولاک

احدیت بنای محکم او                       الف افتاد علت دم او

دال او مغز اول و انجام                     که در اوحد وحدنست تمام

میم آن، ختم خلقت عالم                     این بود نقطه ، معنی آدم

قلزم كاينات و هر چه دروست             جوش بیتابی حقیقت اوست

ظاهر و باطنش حدوث و قدم              صورت و معنيش وجود و عدم

(همان اثر ، ص ۱)

پس از وصف مفصل که هرگز بیان خشک  فلسفی نیست و در کیست که در نهاد بیدل ، رنگ عاطفی یافته و چون شعر جان گرفته است ، سخن از ولایی مقام حقیقت محمدیه (ص) می رود و از محمد (ص) چون جلوۀ زمینی آن حقیقت . بیدل پس از آن ، انسان را به خود شناسی فرا میخواند و به شرح مراقب پیدایش با وسعت و غنای هنری اعجاب انگیزی می پردازد.

پس از بیان ظهور عرش و کرسی و افلاک و مواليد ثلاثه نوبت به انسان میرسد که هدف آفرینش است. در بارۀ انسان می گوید : 

شد معین کنون که شاهد راز         بهراین جلوه بود در تگ و تاز

منزل سير ماه و مهر این بود          مرکز دور نه سپهر این بود

 آدم یا مظهر انسان کامل کلمه است، چنان که ابن عربی می پنداشت و بیدل نیز به آن باور دارد انسان سخن است و انسان همه هستی سخن .است. به گفته بیدل، "آفاق، معمای سخنست اما نا مفتوح و انسان عبارت آن در کمال تصريح ووضوح". ( چار عنصر ، چاپ کابل ، ص۱۵۲) و به تعبیر دیگر : " نفس رحمانی که اصطلاح اهل تحقيق منشا الهى كلى اش نامیده است و مصدر حقايق موجودات کلی و جزئى معين گردانیده ، فی الحقيقت ، حقیقت سخن است درغیب و ارواح و امثال و اشباح که عناصر ظهور كيفيت اوست دائر ولا يزال در هر مرتبه به اعتبار خاص شوخی های تعینش سائر" (همانجا ص۱۵۱) . سخن در وجود انسان جلوه و جوبی و تجلی نفس رحمانی است که در سنگواره ها چون آتش و در رستنی ها چون بوی و در جانوران چون آواز ظهور یافته است.

                 زين تحیر بهار گفت و شنید

                                         بی سخن هیچ رنگ نتوان دید

          تو سخن، من سخن زمانه سخن

                                       همه را علت و بهانه سخن

        هر چه از عقل و جان و هم ز تنست

                                     نیست چیز دگر، همین سخنست

( عرفان ، ص۹۰)

در" عرفان " بیدل پس از ستایش انسان و توصيف امكانات بی انتهای او وشکوهمند یش در سیمای انسان کامل، بحث مشاغل انسان می آید و بعد قصۀ عقل يا طبیعت ایجاد که به و هم رمز ظهور افتاد عقل هر چه تأمل کرد. راهی به حقیقت نبرد و ناچار از آفتاب پاسخ جست. آفتاب در جواب از عارفی حکایت کرد که گاه مرگ هرده پسرش را فرا خواند و وصیت کرد که هر يک دامن همت گیرد و به شغل سزاوری دست یازد پس از مرگ پدر، پسران او فراهم میآیند تا ببینند که طبع كدام يک به چه کاری مایل است. پرسش از کوچکترین برادر آغاز می شود چنان که در مقالۀ ( شعر بیدل پژواک ... ) بیان کرده ایم.

هر يک بر شغلی انگشت تأیید می گذارد مگر بزرگترین برادر همه مشاغل را باطل میداند و فنا شدن را، شاهراه رستگاری و سعادت جاودانی می شمارد همه برادران به تزکیه نفس میپردازند و تن به خواری میدهند تا همه به جانها بدل میگردند . پس آن ده برادراند که عقول عشر نامیده شده اند و پایه های استواری جهان اند مراد بیدل از عقول عشر، همان روح کل و انسان کامل است بیدل نظریۀ انسان کامل را نه تنها در ذهن تا این حد کمال و شگو۔ فانی پرورش داده است بل که در زندگی نیز تجربه کرده و به د نبال چنین دلیل راهی روزگاری نفس سوخته است . پیش از این اشاره ره کردیم که انسان کامل، تجلی مستمری در زمین دارد که مثلا در قبای شمس به روزگاری آتش به جان مولانا زد و در سیمای شاه کابلی بیدل را آشفته خود ساخت. شمس و شاه کابلی همان حقیقتی اند که به سخن ابن عربی، جلوه ارضی آن چون پیامبران و اولیا و اقطاب ظهور می یابد. بیدل که پس از يک دیدار کوتاه ، شاه کابلی را از دست میدهد مانند مولانا در طلب شخص خود بی قرار میشود و به دشت و کوه در جستجوی اوزاری میکند.

             آن جلوۀ غيب كاين تحیر آراست

                                           وانگه چونگه ز پیش چشمم برخاست

           گر گویم خضر بود ترک ادبست

                                      آن جا که حق است خضر و الیاس کجاست؟

شاه کابلی انسان کامل بود و جلوۀ غیب بود. حال بیدل در آتش فراق شاه کابلی در چهار عنصر با این عبارات لطیف تصوير شده است: " الله الحمد لمعۀ وقوع آن كيفيت ، ظلمت هزار رنگ کیفیت شباب از آیینه اندیشه ام پاک نمود به حکم بیخودی چون اشک سر از پا نمی شناختم و چون ناله از کمند تشويش بيرون ميتاختم . نه چون اشک از عریانیم عاری بود و نه چون ناله از پرفشانیم غباری ." (چار عنصر ، ص ۱۶۰تا۱۶۱)

بیدل در فراق شمس خویش ( شاه کابلی ) ترانه های جانسوزی سروده است، اما نامی از او نبرده زیرا شاه کابلی در نظر بیدل تجلی انسان کامل بود اگر این نکته را در سیرجهان عاطفی بیدل در نظر نگیریم، بسیاری از غزلهای تا بناک او در هاله شک و ترديد میماند و بدل نمی نشیند مثلا در این غزل " دلدار" و " بهار رفته " جز انسان کامل نمیتواند باشد :

         دلدار رفت و دیده به حیرت دچار ماند

                                          با مانشان برگ گلی زان بهار ماند

      خمیازه سنج تهمت عیش رمیده ایم

                                            می آن قدر نبود که رنج خمار ماند

            از برگ گل در این چمن و حشت آبیار

                                          خواهد پری ز طائر رنگ بهار ماند...

( غزليات ص۵۳۱ )

و همچنان در این غزل: 

              دلدار گذشت و نگه باز پسین ماند

                                        از رفتن او آن چه به جا ماند همین ماند

            چون شمع که خاکسترش آیینه داغ است

                                   من سوختم و چشم سیاهی به کمین ماند

          دیگر چه نثار تو کند مشت غبارم

                                 يک سجده جبین داشتم آن هم به زمین ماند ...

( همان اثر ص۵۳۱)

در این غزل نیز " وحشی جلوه " را همان " دلدار" و همان " بهار رفته "، باید فهمید که جا کردن خورشید در دل ذره کار اوست :

     باز وحشی جلوه یی در دیده جولان کرد و رفت

                                           از غبارم دست بر هم سوده سامان کرد و رفت

     بر تو حسنی چراغ خلوت اندیشه شد

                                         در دل هر ذره یی خورشید پنهان کرد و رفت 

( همان اثر ص۱۸۵)

در این مطلع: 

         تو می رفتی و من ساز قیامت باز می کردم

                                           شکست  رنگ تا پرمی فشاند آواز می کردم...

(غزلیات، ص۸۷۷)

انسان کامل است که بصورت شاه کابلی، رفتنش در نهان خانه هستی بیدل محشر آفرید محشری که بار آور شکست رنگ ( گسستن از تعلقات ) بود. شکست رنگ به گونه انقلابی، در سراسرهستی بیدل فریادی بود که از درد وصل رمیده یی حکایت میکرد . هرگاه شکست رنگ را به معنای پریدن رنگ که مظهر در دورنج است بپذیریم، رفتن او چنان برهستی عاشق تاثير دیگرگون ساز داشت که نیروی فریادی در او نماند و دران حال پریدن رنگ به جای فریاد بیانگر درد بود. همچنان آواز کردن هرگاه  به معنای " به سوی خود خواندن " و گرفته شود به حقیقت دیگری راه می بریم که شکست رنگ یعنی بریدن از تعلقات، تقرب به انسان کامل است و آن خود با فرا خواندن مناسبت دارد در این غزل، نیز اشكهای جستجو گر بیدل در پی آن دلدار افتاده است که خود بحر است ، حقیقت مطلق است و بیدل موج اوست.

  پی اشک من ندانم به کجا رسیده باشد؟ 

                                        ز پیت دویدنی داشت به رهی چکیده باشد

 ز نگاه سر کشیدن به رخت چه احتمال است

                                       مگر از کمین حیرت مژه قد کشیده باشد

تب و تاب موج باید زغرور بحر دیدن

                                     چه رسد به حالم آن کس که ترا ندیده باشد

(همان اثر ، ص۴۵۰)

اگر به مقام انسان کامل در جهان عاطفی بیدل توجه نداشته باشیم، بیا بیاهای مولوی وار اور اچگونه بفهمیم؟ به این بیتها توجه کنید :

   بیا ای جام و مینای طرب، نقش کف پایت

                                              خرام موج می، مخور طرز آمدنهایت...

و يا :

  ای بهارستان ،اقبال، ای چمن سیما بیا

                                      فصل سيردل گذشت اکنون به چشم ما بیا

 میکشد خمیازۀ  صبح، انتظار آفتاب

                                       در خمار آباد مخموران قدح  پیما بیا

بحر هر سو رونهد امواج گرد راه اوست

                                     هر دو عالم در رکابت میدود تنها بیا...

(غزليات ، ص۱۵ )

در مثال نخستین و بیتهای نخستین مثال دومین انسان در قالب زمینی و بالفعل او در نظر گرفته شده است و در بیت آخرین مثال ،دومین با امکانات بالقوۀ او از انسان فرود ستترین که آخرين تجلى تنزلات فيض وجود مطلق ،است، تا انسان ابر مرد يا انسان والا تفاوت استعدادهاست . چنان که بیدل در جایی " موج دریا در کنارش" و مینامد :  

        موج دریا در کنارم از تگ و پویم مپرس

                                             آنچه من گم کرده ام نا یافتن گمکرده ام

( همان اثر ص۹۹) 

چنین هستی اگر به و هم خودی غرق شود با داغ ننگ اسارت تقید در کهتری میماند و هر گاه ترک خودی گوید آزاد میشود و به وحدت ميهيوندد. مقام انسان با این خصوصیات درون ذاتی و برون ذاتیش در این غزل بیدل خوب تصویر شده است : 

گرما گوییم، ما کجاییم                           ور نو هم آن کسی که ماییم

پوشیده گی ایم لک رسوا                           عریایی ليک در قبا ييم

گوشیم، شنیدنی نداریم                             چشمیم و مژه نمی گشاییم

گرشکوه کنیم بی تمیزیم                            ور شکر خیال نارساییم

تا خاک نشان دهیم عرشم                          چون سر به گمان رسیم پاییم

نی نسبت نسبتيم وسحـربیم                          نی هست نه نیست آشناییم

زین شعبده هیچ نیست منظور                     جز آن که به فهم در نیاییم

عيب و هنر تعين اينست                              پیدا و نهان جنون قباييم

پنهان چیزی که در گمان نیست                      پیدا این ها که می نماییم ...

کوه و صحرا و باغ و بستان                         ماییم اگر ز خود برآییم

با غیر یگانگی چه حرفست                          ازعالم خويش هم جداییم

بیدل زين حرف و صوت تن زن                       افسانۀ راز كبر ياییم

(همان اثر ص ۹۷۲)

و همچنان در قصیدۀ " مداح فطرت " او میخوانیم : 

           بحری به جوش قطره زنی های سعی خویش

                                                توفان تست این همه ساز شناوری

            در ملک بی تعینی افزونتری ز چرخ

                                            اما به عالم هوس از ذره کمتری

            زین ساز جسم گرچه به اسفل معینی

                                         از سوز دل به رونق اعلی مقرری

             در لفظ تست معنی کونین مندرج

                                      بهر چه بر حقیقت خود پی نمی بری

              ای نیر سپهر حقیقت یکی بتاب

                                     خوش خفته در حجاب شبستان خاوری

( قصايد ص۹۵)

قابل توضيح است که کلمۀ فطرت در شعر بیدل به دو معنی به کار رفته است :

یکی به معنای متداول تصوفی آن که عبارتست از پیدایش و خلقت و دیگری به اتکای آن که انسان هدف خلقتست به معنای انسان. در قصیده یی که چند بیتی از آن نقل کردیم . بیدل می گوید :

  از هیچ کس نیم صله اند و ز بیش و کم

                                            مداح فطرتم نه ظهیرم نه انوری

در این جا مراد از فطرت، انسان است در جای دیگری این نکته بیشتر تصریح شده است ، بدین گونه :

       آدمی ، فطرت است فطرت تام

                                       نیست روشن مگر زلطفی کلام ...

(چهار عنصر ص۳۲)

و در جای دیگری میخوانیم :

 حیف است فطرت وصلۀ مشتاق عمر وزيد

                                              دارد قصور همت از این رنگ شاعری

(قصايد ص۹۸)

انسان از جنبه برون ذاتی پاره یی از جهان تقيد است و جز نیست که تمام مشخصات کل را دارد یعنی بر بنای ستیزه اضداد

تحرکی دارد و دستخوش تحول است . چون پیکر انسان و تمایلات بهیمی آن که بر پایه های چار آخشیج استوار است در هر آن از حالی به حالی بر میگردد . پس هر آن هستی انسان از نیست شدن حالت قبلی اهدا می شود (نفی) و آن لحظه هستی نیز نیست میشود تا لحظه دیگری هست شود ( نفی) در ( نفی) و بدین صورت هستی زمینی انسان تکرار نیستی هاست، یعنی " فنا " با " عدم " است چنان که بیدل می گوید :

         نه وحدت سرایم نه کثرت نوایم

                                             فنايم  فنايم  فنايم  فنایم ...

      نه شخص معين نه عكس مقابل

                                           خیال آفرین حیرت خود نمایم

( ص۹۹۴ )

یا :

   به هوا مکش چوسحر علم به حيا  فسون هوس مدم

                                       عدمى عدم عدمی عدم ز عدم چه پرده دری عبث 

( مجموعد نكات ، ص۶۲ )

و مقوله نفی در نفى ديالكتیک را بیدل در جایی چنین افاده کرده است: نفی در تکرار نفی اثبات پیدا میکند. 

لفظ مستی مستی دارد اگر مهمل کنید .

(غزليات ص ۵۸۳ )

صوفیه فنا را نیست شدن جهت بشری در جهت ر بوبیت میداند. از نظر بیدل آن چه تداوم نیستی هاست جهت بشر یست که نیستی آن اثبات و بالندگی جهت ربوبیت است بنابران ، این دو نظر از هم فاصله ندارند فنا نزد اهل سلوک به معنای "نهایت ميرالى الله و بدایت سیر فی الله " نیز آمده است . در اشعار بیدل از فنا چون سرمنزل تلاش به سوی حقیقت کل و نهایت جهد آدمی به سوی کمال معنوی تصاویر جاندار و گرمی ، کشیده شده است . از جنبه درون ذاتی انسان بار قه یی از وجود مطلق است و در هستی او " نفس رحمانی " سریان دارد و شناخت ودرک او ميسر نیست پس از این نگاه انسان همه شاخص های آن حقیقت را دارد که بی پا یا و نا مشخص و بی شکل است و شناخت او نا میسر بیدل در این بیت ها که مثال گونه از دیوان غزل برگزیده ایم در پی بیان این برداشت عاطفی بر آمده است:

        چکید نهای اشکم یا شکست شیشۀ رنگم

                                           نفس دزدیده  مینا لم نمیدانم چه آهنگم !

        آهم شررم اشکم و داغم چه توان کرد؟ 

                                          چون شمع در این بزم به صد رنگ هلاکم

        غمم ، دردم ، سرشکم ، ناله ام ، دود دلم ، آهم 

                                            نمیدانم عرض گل کرده ام یا جوهر عشقم

از مقام بالفعل انسان تا اوجهای انسان کامل، گذرگاه عشق، یگانه را هست عشق در ذره ذره هستی جولان دارد.

به گفته بیدل :

            از شوق تمنای تو در سینه صحرا

                                                   همچون دل بیتاب تپان ریگ روانها

(دیوان غزل، ص۲۰)

بنا بر وحدت ذاتیست که همۀ کاینات را عشقی تنظیم و توحید میکند و با دست عشق همه ذرات کاینات و انسان به سوى يک منبع

فیض کشیده میشوند بیدل گفته است :

          بی عشق محالست بود رونق هستی

                                                بی جلوۀ خورشید جهان نامه سیاهست

        داغم اگر از دود کشد شعلۀ آهی

                                         چشمیست که بر روی کسی گرم نگاهست

        آیینه ام و طاقت دیدار ندارم

                                این بادۀ  ندانم چقدر حوصله خواهست

عشق عام و همه جهانی در وجود انسان، انسانی میشود و کمال می یا بد. ابعاد آن در نهاد انسان زیاد است مانند حيا يا اظهار هستی نکردن و خود را ندیدن در برابر معشوق که ضد آن خود نمایی و رعنا ییست تسلیم و گرد نگذاری به بند عشق، حتى از پیدایی خود به خاطر اثبات وحدت مطلق نادم بودن ، امید به وصل (شوق) ترک،خودی، فنا شدن، جهد و تلاش و صبوری در سختی ها، از این ابعاد عشق و پهلوهای دیگر آن درآثار بیدل با کنایه های لطیفی فراوان سخن رفته است که آوردن مثال ضروری به نظر نمی آید. نزد هر صوفی و نزد بیدل عشق با هستی عاشق سرشته است که با پایان یافتن هستی زمینی او پایان نمی یابد.

به قول بیدل :

   به توفان رفته شوقم ز آرامم چه می پرسی

                                      که من گر خاک هم گردم همان در دامن بادم

ويا :

       غبار نا توانم بسته نقش دست امیدی

                                           که نتواند زد امانت كشيدن كلک بهزادم

جنون که در رسایل صوفیه آن را نهایت مستی و بدایت درویشی دانسته اند اوج عشق است :

جنون دستگیر عاشق است و در برابر خرد قرار دارد که عاشق را به بیراهه میبرد بیدل در اشعارش در موارد زیادی جنون را می ستاید و بارها بر خرد بر ترش می گذارد. این بیت او معروف است :

         در این ستمکده بيدل زعالم اوهام

                                        چه ظلم رفت که مجنون نشد فلاطون شد

و این بيتها نیزمثالهای گویای تأئید جنون است :

      بیدل به این علم و فنون تا کی به بازار جنون

                                          خواهی دویدن هر طرف اجناس ارزان در بغل یا: 

    می آید از دشت جنون گردم بیابان در بغل

                                    تو فان وحشت در قدم فوج غزالان در بغل

با :

محوجنون سا کنم شور بیابان در بغل

                                چون چشم خوبان خفته ام ناز غز الان در بغل 

( از صحفۀ ۸۱۸ دیوان غزل) 

یا در جای دیگر میگوید :

         خرد بیهوده میسوزد دماغ فکر تعمیرم

                                    غم آباد جنونم خانه ویرا نیست بنیادم

عاشق حيران جمال و تجلی های آن باید باشد. آیینه و حباب در شعر بیدل گذشته از آن که نخستین رمز فنا پذیری و ناپایداریست و دومین مشبه به جان و دل در برابر تجليات حقیقت مطلق تمثالهای حیرت نیز است. در شعر بیدل حیرت یکی از ابعاد عشق است و مطابق پندار اکثر صوفیه به معنای سرگردانی محض نیست چنان که در صفحۀ ۶۲ دیوان غزل میخوانیم :

          حیرت حسنیست در طبع نگه پرورد .

                                         شش جهت آیینه بالد گر فشانی گرد ما

         يک تأمل چون نفس بر آیینه پیچیده ایم

                                         حیرت محضیم و بس گرواشگافی گرد ما

       حیرت دل گر نپردازد به ضبط کارها

                                        ناله میبندد به فتراک تپش کهسار ما

و نیز در این بیت حباب تمثال حيرت است :

            نمیدانم چه خواهد کرد حيرت با حباب من

                                     که دریا عرض توفان دارد و من يک دل تنگم

عشق منشأ ايجاد است و منشأ آدمی یعنی به تعبیر انعکاسی و آستانه بیدل انسان را محبت از رفتن دل آفریده است :

       دماغ نگهت گل از داغ غنچه میبالد

                           محبت همچو آه از رفتن دل کرده ایجادم

دل با سرچشمۀ فرمانهای نیکی در انسان کانون عشق است وعشق درخشان و صیقلی میشود که حقیقت در آن تجلی کرده بتواند چون تمايلات عالی انسان به سوی حقيقت الحقايق چو وحدت از دل می آید و به پندار صوفیه " تكليف و به بروی است و خطاب بصاوی است و عتاب وعقاب بر وی است و سعادت و شقاوت اصلی و پراست و تن اندر این همه به تتبع وی است و معرفی حقیقت وی و معرفت صفای وی .... " ( فروهنگ داکتر سجادی ) بنا بر آن دل سزاوار تکریم است و در انسان آن چه هست دل است . بیدل که عاشق انسان کامل است عاشق دل است . به این بيتها توجه کنید :

      تا به عالم رنگ بنیاد تمنار پختند

                                 گرد ما را چون نفس در راه دلها ریختند

( ص۴۵۹)

           عزیزان بیایید آن جا شویم 

                                         در این دشت دل نام ویرانه پیست

           ز سیر لفظه و معنی غافلم لیک اينقدر دانم  

                                        که گرد هر که گردد گرد دل گرد یدنی دارد

بنا بران عشق به دل، مرادف عشق به انسان است و تکریم دل مساوی تکریم انسان چون زیاده بی براصل باید یاد آور شد که در شعر بیدل گاهی به معنای روح نیز آمده است، مثلا در این بیت :

بجوشد دل گرم با جسم خاکی                   اگر باده باشیشه جوشیده باشد

( ص ٤٧١)

در پایان بحث عشق باید یاد آور شوم که در شرح عشق از دیدگاه بیدل به مقامات و احوال که در کتب صوفیه سخت تناقض آميز و بيروح آمده است و به تعريفها و تصنیفهای گنگ رساله ها زیاد توجه نداشته ام بلکه بر آن بوده ام که در این بخش سخن از انسان ، عشق را در زمینه عواطف بیدل بررسی کنم و نظرعارفانه بیدل را در باره آن باز نمایم.

انسان از نظر بیدل مختار مجبور است. هستی انسان ثمر پیکار و وحدت جبر و اختیار است، یعنی از جنبه وجوب آزادی ناکرانمندی دارد و از جنبه تقید مجبور است. تناسب آمیزش چهار عنصر در عالم امکان سرشت آدمی را مشخص کرده است و سرشت هر فرد سر نوشت او را معین میسازد به گفته بیدل در " چهار عنصر" ، فرمان جبر در سراسر جهان کثرت جاریست بدینگونه : " اگر زمین بال پرواز میداشت آسمان بر می آمد تا ننگ پستی و پا مالی نمی کشید و اگر ذره مختار دستگاه می بود آفتاب گل می کرد تا متهم خفت و حقارت نمی گردید.

پس آدمی در جمیع امور مجبور است و در همه افعال و اميال معذور از این جا به عجز احوال خود پی بردنست و مراتب بی اختیاری و اشمردن رباعی:

ای آن که به هیچ عالمی بار تو نیست

جز تهمت و هم گرد آثار تو نیست

بر حیرت و هم خويش مژگان واکن

هر چند کشاد مژه هم کار تو نیست

( چهار عصر ، ص ٢٨٥ و ٨٦)

انسانها بنابر تناسب های ناهمگون ترکیب عناصر اولی بعضی لطیف اند و بعضی کثیف . لطيف سرشتان که حوصلۀ برداشت بار تعلقات مادی را ندارند به فقر می گرایند. به گفتۀ بیدل :

" باید دانست که توجه خاطر به الفت فقر از علامات لطافت طبع است . " 

(همان اثر ، ص ۱۵۴)

پس ، توانگر فقیر نمی یابیم . یعنی :

توانگری که دم از فقر می زند غلط است

زموی کاسه چینی نمد نمی بافند

و بیدل در بارۀ سرشت خویش می گوید :

" ... و در تأمل به روی این معنیم باز نمودند که آیینه حقیقتم چشمه یی است از اسرار عالم لطافت..."

(همان اثر ص ۱۵۵ )

ماجرای دل به اظهار دگر محتاج لیست 

گوش اگر باشد نفس هم ناله آهسته بیست

( بيدل )