علی مردان خان صوبه دار کابل

در میان صوبه داران کابل آنکه بیشتر نزد عوام شهرت دارد و از نظر آبادی و عمران آثار و یادگارهای بیشتری از و در شهر باقی مانده، امیر الامرا علی مردان خان است. اصلاً این مرد در زمان سلطنت شاه صفی از طرف شاه صفوی ایران حکمران قندهار تعیین شده بود ولی در سال ۱۰۴۷ هجری قمری میانه او و شاه ایران برهم خورده از صفوی ها روگردانید و به کورگانی ها پیوست و قندهار را به سعید خان صوبه دار کابل که برای کشودن قندهار عازم آنصوب شده بود تسلیم داد و خود از راه کابل به دربار شاه جهان باریافت. علی مردان خان با این تمایل به دربار شاه جهان قرب و منزلت فوق العاده کسب کرد و به لقب امیر الامرائی نایل شد و به کرات و مرات بحدی که تصور نمی توان کرد بخشش و خلعت گرفت. چندی به صوبه داری کشمیر نایل شد تا اینکه در شوال ۱۰۵۰ در پنجاهمین سال عمر شاه جهان عوض سعید خان بهادر صوبه دار کابل گردید و تا مقارن سال ۱۰۶۲ هجری قمری به صوبه داری کابل باقی ماند. در سفر دوم و سوم شاه جهان به کابل در لشکر کشی ها و سوقیات پسرانش مراد بخش و اورنگ زیب علیه نذر محمد خان در صفحات شمال سهم بارز داشت. در آبادی و عمران شهر کابل بسیار کوشید میگویند چهار چته کابل از آبادیهای او بود. باغ علی مردان تا حال به نام او شهرت دارد و منازل مجلل و با شکوهی در آنجا ساخته بود که باری در سفر دوم خود به کابل شاه جهان چند روزی در آنجا اقامت نمود. علی مردان خان در سنه ۱۰۵۴ هجری پلی بر سرخاب مشرقی هم تعمیر نمود و بر لوحه سنگی نزدیک پل مذکور کتیبه ئی نصب کرد که متن آن از این قرار میباشد :

در زمان ثانی صاحب قرآن شاه جهان 

بادشاهی دادگستر ظل وهاب وحید 

خان عالیشان علیمردان شد از بهر خدا 

بانی این پل بفال فرخ و بخت سفید 

سال تاریخش چو جستم از خرد داد این جواب 

بانی این پل علی مردان شد از لطف حمید

علیمردان خان در سال ۱۰۶۷ هجری در سال ۳۱ جلوس شاه جهان در اثر مریضی که عاید حالش شده بود و به عنوان استراحت روانه کشمیر بود در منزل (ماجهی داره) وفات نموده جسدش را به لاهور برده در جنب مرقد والده اش دفن نمودند.

کابل مرکز تجمع و لشکر کشی ها علیه

نذر محمد خان والی بلخ و بدخشان

علیمردان خان و ارسال سپاه از کابل علیه على طغان

اسحق بیگ بخشی صوبه دار کابل

هزاره سگ پا خلیل بیگ تهانه دار غوربند

وفات دیندار خان حارس قلعه کابل

اسد الله خان قلعه دار جدید

قراریکه در صفحات پیشتر متذکر شدیم در موقعی که شاه جهان برتخت سلطنت هند نشست نذر محمد خان بحیث والی در بلخ استقرار داشت و فوری بر سر کابل تاخت تا شاید بر نفوذ کورگانی ها خاتمه داده و خود بر شهر تسلط یابد. در نتیجه توافقی حاصل نتوانست و بر بلخ مراجعت کرد و در موقع مسافرت اول شاه جهان بکابل ایلچی و ارمغان زیاد بکابل فرستاد. سپس در اثر کور شدن برادرش امام قلی و تصرف قلمرو او در ماحول بخارا قدرت نذر محمد خان وسعت یافت. این قدرت طبیعی، کورگانی های هند و صوبه داران ایشان را در کابل بیقرار میداشت. علاوه برین موضوع بلخ و بدخشان موضوعی بود که شاهنشاهان مغلی هند منجمله شاه جهان همیشه بفکر تصرف آن .بودند خلاصه از زمانیکه علیمردان خان صوبه دار کابل شد پیوسته راجع به لشکر کشی طرف بلخ و بدخشان بوی هدایت داده میشد و حتی سفر دوم شاه جهان بکابل که از آن بعدتر ذکر خواهیم کرد بیشتر بر سر همین موضوع بمیان آمد.

لشکر کشی های علیمردان خان بطرف شمال با مسئله على طغان آغاز میشود و آن چنین است که نذر محمد خان کهمرد و مضافات آنرا از تیول پلنگتوش کشیده به سبحان قلی پسر خود داد و تردی علی طغان اتالیق او را به ضبط آن معیین نمود. این علی طغان از کهمرد بفکر تجاوز به برخی نقاط هزاره جات نزدیک کابل و قندهار افتاده هزارههای سگ پا مقیم کنار رود هیرمند را تاراج نمود. علیمردان خان فوری خلیل بیگ تهانه دار ،غوربند اسحق بیگ بخش صوبه دار کابل و علی بیگ و جمعی دیگر را علیه او فرستاده و طغان را شکست دادند و جمعی از خویشان او را که ۱۹ کس میشد علیمردان خان در ۲۲ ذی قعده ۱۰۵۴ به دربار شاه جهان برد و ایشان را در قلعه گوالیار محبوس کردند. شاه جهان موضوع تصرف بدخشان و بلخ را همیشه مدنظر داشت. قبل از پنکه علی مردان را از اکبر آباد بطرف کابل مرخص کند راجع به نقشه های خود بوی هدایات داد و برای عملی ساختن نظریات خود قبل از اینکه خودش بطرف کابل حرکت کند، عده از امرا را بعنوان کمک بطرف کابل فرستاده رفت. از آنجمله است مراد قلی ولد اکبر قلی، اصالت خان میر بخشی و غیره. ضمنناً چون دیندار خان حارس قلعه کابل در شعبان ۱۰۵۵ وفات میکند بجایش برادرش اسد الله خان به قلعه داری قلعه کابل نامزد .میگردد ناگفته نماند که علیمردان خان به کمک کسانیکه تازه فرستاده شده بود به لشکر کشی هائی علیه نذر محمد خان اقدام میکند ولی به نتیجه نمیرسد تا اینکه در ۱۰۵۵ خود شاه جهان و پسرش مراد بخش با ۵۰ هزار سوار عازم کابل میشوند.

سفر دوم شاه جهان به کابل

طوریکه گفتیم مقصد سفر دوم شاه جهان بکابل موضوع لشکر کشی بطرف بدخشان و بلخ و کوتاه ساختن دست نذر محمد خان از آن نقاط بود. چون جنگ های صعبی پیش رو داشت پسرش مراد بخش را با پنجاه هزار سوار مامور ساخت تا پیشتر بطرف پشاور حرکت کند و در حدود صد نفر از امرا و منصبداران بزرگ خویش را با این سپاه اعزام کرد و گمان میکنم در تمام دوره سلطنت کورگانی از عصر بابر گرفته تا زمان شاه جهان این اولین باری بود که چنین سپاه بزرگ رهسپار کابل گردید. تنها اسامی امرا و منصبداران سه صفحه کامل پادشاه نامه را اشغال کرده است (۱۶۲) قسمتی از این سپاه ماموریت داشت به معیت مرادبخش از راه پشاور و قسمت دیگر از راه بنکش بالا و پایان (سمت جنوبی) بطرف کابل حرکت کند و هر دو قسمت در کابل یکجا .شوند نقشه شاه جهان چنین بود که در موقعی که هوای کوهساران کابل مساعد شود اول متوجه قلعه کهمرد و غوری شود و بعد از راه قندوز اول به فتح بدخشان و بعد به فتح بلخ اقدام بعمل آید و بدین طریق دست نذر محمد خان را از این نقاط بکلی کوتاه سازد. خود شاه جهان روز پنجشنبه ۱۸ ماه صفر ۱۰۵۶ از لاهور به قصد کابل برآمد. قبل از او پسرش مراد بخش بتاریخ نهم ربیع الثانی به شهر رسیده و سپاه بزرگ پنجاه هزار نفری خود را خارج از شهر در حوالی پای منار متمرکز ساخت.

ورود شاه جهان به کابل، نزول شاه در دولت خانه

منزل علیمردان خان، غازی بیگ داروغه

عمارات دولتخانه بالاحصار

شاه جهان روز ۲۲ ربیع الثانی بکابل واصل شد و پادشاه نامه در ین باب چنین میگوید :

"بیست دوم ربیع الثانی (۱۰۵۶) علامی و راجه جسونت سنگه و چندی دیگر که پیشتر بکابل آمده بودند و جمعی از منصبداران تعینات آنجا پذیره شده سعادت اندوز ملازمت گشتند در این روز میمنت افروز پادشاه دین و دنیا در دولت خانه که سال دوازدهم جلوس اقدس هنگامی که کابل بفروغ ماهیچه رایات نصرت سمات منور بود امر جهان مطاع به بنای آن در اورته باغ و باغ مهتاب بصدور پیوسته و از آن باز تا حال کار گذاران آن صوبه در انجام آن میکوشیدند نزول اجلال فرموندند.

قراریکه در ذیل واقعات عصر جهانگیر تحت عنوان : (جهانگیر در بالاحصار تماشای عمارات - نبودن جای قابل نشیمن - امر ویرانی عمارات دیوانخانه پادشاهانه) نوشتیم حینی که جهانگیر در ۱۰۱۶ از بالاحصار دیدن کرد جای قابل نشیمن پادشاهانه در آنجا برای خود نیافت و چون دیوانخانه قدیم کهنه و فرسوده شده بود، امر به ویرانی آن و به تعمیر دیوانخانه جدید داد.

چون جهانگیر ۱۹ سال بعد بار دیگر در سال ۱۰۳۵ به کابل آمد و باز در باغ شهر آرأ رهایش نمود چنین استنباط میشود که تعمیر دیوانخانه جدید او هنوز صورت عمل بخود نگرفته بود.

قبل برین دیدیم که شاه جهان حینی که به تاریخ ۲۵ محرم ۱۰۴۹ بار اول به کابل وارد شد، در باغ آهو خانه فرود آمد و علت فرود آمدن او در اینجا این بود که منزل سعید خان صوبه دار کابل که بهترین منازل کابل بود هنوز تمام نشده بود. شاه جهان در همین منزل امر ساختن جهروکه دولتخانه خاص و عام را داد.

قراریکه از بعضی مواخذ معلوم میشود، شاه جهان در ۱۰۴۹ در سال دوم جلوس خود حین ورود بار اول به کابل امر تعمیر دولتخانه را در اورته باغ و باغ مهتاب داده بود که هر دو در بالاحصار وقوع داشت. بهر حال به شهادت متن فوق الذکر گفته میتوانیم که برای تعمیل اوامر شاه مبنی بر تعمیر دولت خانه های عام و خاص (کار گذاران صوبه) در طی هفت سال در انجام آن کوشیدند و شاه مغلی در سفر دوم خود به کابل ۲۲ ربیع الثانی ۱۰۵۶ سر راست به دولت خانه مذکور فرود آمد.

ولی چون چهار روز بعد "بیست و ششم ربیع الثانی به منزل علی مردان خان امیرالامرا تشریف بردند که تا اتمام همگی لغانی دولت خانه والا در آنجا بگزارنند" واضع میشود که دولتخانه بالاحصار هنوز بکلی تمام نشده بود. محمد صالح کتبو لاهوری واضح می نویسد : "که بیشت و دوم ربیع الثانی دولت خانه کابل از نزول مقدس پایه کرسی هشتمین یافته روکش پیرایه نگار خانه چین بل سرمایه آرایش بهشت برین شد. چون هنوز عمارات انجا باتمام نرسیده بود داروغگی عمارات به غازی بیگ مقرر نموده بیست و هشتم حویلی، علی مردان خان را که نشیمن های عالی داشت از فر ورود مسعود روکش قصور و منازل بهشت موعود ساخته تا اتمام عمارات خاصه در همین مکان اقامت قرار دادند." منزل علی مردان خان صوبه دار کابل که شاه جهان در ربیع الثانی ۱۰۶۵ در آن رهایش اختیار نمود قرار اکثر احتمال و یا حتماً در همین گوشه کابل واقع بود که تا حال بنام (باغ علیمردان) شهرت دارد علی مردان خان امیر الامرا که سالها در قندهار و کشمیر و کابل صوبه داری کرده به اندازه غنی بود که ثروت او در افکار عوام داستانهای افسانوی ایجاد کرده که هنوز هم برسر زبانها است و افسانه سنگ فارس او که به هرچه میزد طلا میشد از همه مشهور است. بهرحال چنین شخص مقتدر و غنی که بلاشبه معززترین شخصیت عصر شاه جهان بشمار میرود طبیعی باغ و خانه بزرگ و مجللی داشت که پادشاه مغلی در آن رهایش کند

قرار معلوم شاه جهان مدت زیادی در حویلی علیمردان خان اقامت نکرد غره جمادی الاول به زیارت آرامگاه جدش بابر و رقیه سلطان دختر میرزا هندال رفت و بعد از ین تاریخ چون منازل خاصه تکمیل شده بود، بدانجا کوچ کرد. در عمل صالح جلد دوم صفحه ۴۷۳ چنین دیده میشود :

"... چون منازل عالی بنیاد خاصه صورت اتمام پذیرفته به آب و رنگ گوناگون نقش و نگار بتازگی ابرو افزای طارم چرخ کبود گردید از حویلی امیر الامرا بدانجا تشریف آورده سایر نشینهای غریب و مناظر نظارگی فریب آنرا رشک سرابستان ارم فرمودند."

این منازل عالی بنیاد همان دولتخانه خاص و عام است که در سال دوازدهم جلوس حینی که شاه جهان بار اول بکابل آمد بنای آنرا در (اورته باغ) و (باغ مهتاب) که هردو در بالا حصار بود صادر کرد چون امر تعمیر در ۱۰۴۸ داده شده بود تا سال ۱۰۵۶ در مدت ۷ یا ۸ سال کار جریان داشت طوریکه دیدیم در روز های اول ورود شاه جهان بار دوم بکابل هنوز تمام قسمت های دولتخانه بالا حصار تکمیل نشده بود و غازی بیگ نامی را به داروغگی عمارات تعیین کرد و در اثر جدیت این شخص و حضور شاه در کابل در ظرف چند روز کارهای باقی مانده به اتمام رسید و بالاخره شاه جهان از حویلی امیرالامرا علیمردان خان صوبه دار کابل به منازل خاصه دولتخانه بالاحصار نقل مکان نمود.