کتیبۀ خوات

از مهم ترین متون خروشتهی کتیبه ایست روی ظرف بزرگ سنگی که در حدود ۱۸۳۸ م میسون آنرا از خوات وردک ۳۰ میلی غرب کابل به موزهٔ بریتانیا لندن انتقال داد ( عکس نمبر ۱۱) 

این کتیبه سه سطر بر دو را دور طرف ویک سطر هم در پاین دارد.

که حروف آن جدا جدا و واضع و روشن است که بنام مهاراجه هوویشکه پسر کنیشکا ( ۱۶۹ – ۱۸۲ م ) نوشته شده ترجمۀ تخمینی آن چنین است :

» در سال ۵۱ بتاریخ ۱۵ ماه ارتیمی سیوس (1) کمه ‌کولیه (2) خلف و گره مریگه (3) ساکن خوات کردید و بنای یادگار خضرت ساکیا مونی را در ویهاره و گره مریگه در یک ستوپه گذاشت درین بنیان سعادت و خروشی سهم بزرگ از مهاراجه هوویشکه باد!

ثواب آن برای مادر و پدرم و برادرم هشتهونه مریگه باد. (4) و به تمام منسوبین و دوستان و وابستگان و بخود من و گره مریگه باد ! نفع آن به صحت تمام موجودات و افتخار همگان برساد! آنانیکه درین جهانند از زیر زمین تا سر آسمان از تخم برآمده گان ( پرندگان ) و ازشکم برآمد گان ( آدمیان و چهار پایان ) تا موجودات بدون شکل ( حیوانات غیر مرىٔی .) ( همچنین ثواب آن ) به اخلاف من و آنانیکه گمراه نیستند برساد!

و همچنین از ساختمان گردا گر آن بهره برداری کامل شود ! و مردیکه عقیدهٔ کاذب دارد نیز از آن سهم داشته باشد . این ویهاره در قبول معلمان مهاسانگهیکه (5) است » (6) درین کتیبه سال ۱۵ سلطنت مقارن حدود ۱۸۰ م باشد و ماه ارتمی سیوس یونانی ماه پنجم سال یونانی است که در آثار البقیه البیرونی ( ص۷۱ ) ارطماساوس ظبط شده و مقارن ماه می است. و استعمال گاه شماری   

یونانی در رسم الخط خروشهی دلالت دارد. برینکه اثر فرهنگ یونانی در اواخر قرن ۲ م باهمان استواری سابق خود باقی بود و ۱۵ ماه ارتمی سیوس سال ۵۱ – ۲۵ اپریل ۱۷۹ م باشد.در کتیبه نام های دو برادر بنام فامیلی ماریگه یا مریگه مذکور است که همین نام با ملای ماریگ (7) در کتیبۀ زبان تخاری و رسم الخط یونانی سرخ کوتل با رىٔیس هیىٔت نرمیم معبد بغلان هم آمده و معلوم است که مریگه نام یک دو زمان عهد کنیشکا و پسرش هویشنکه بود. و افرادی این خاندان در بنا و ترمیم معابد دستی داشته اند. ولی استعمال زبان تخاری و رسم‌الخط یونانی در معبد بغلان و خط خروشتهی و زبان تخاری پراکریت در معبد خوات که بین هر دو فاصله ۲۰ ساله است خط و وجود فرهنگ مقامی را با یونانی می‌رساندند واینکه در آثار معبد بغلان علایم آتش مقدس و در خوات یک معبد بودایی دیده میشود که بنام ساکیامونی وقف شده این مطلب را تأیید میکند : که در عصر کوشانی آزادی مذاهب و مدارای عقاید دینی به تمام و کمال موجودات بوده و بر مسکوکات این شاهان هم یک مجموعه ارباب انواع مقامی و یونانی وهندی دیده میشود.

مضمون کتیبۀ خوات وسعت نظر و شفقت بر تمام موجودات حیه را نیز دارد و تسامح تام مذهبی از آن نمایان است.

اما ذکر معلمان مهاسا نگهیکه ثابت میسازد که این فرقه در افغانستان هم موجود بود و این نام فرقه ایست که ساکه ها حین کمال مشغولی خود با بودیزم فرقه سرواستیوادین را برخلاف آنها حمایت میکرده اند (8) و ذکر این فرقه در کتیبۀ 

متورا و غیره هم آمده است.