تأویل رموز داستان
محقق طوسی در شرح اشارات به تأویل رموز هر دو وجه داستان پرداخته، و نتایج اخلاقی و فلسفی که باید ازین داستان ها گرفته شود بوسیلۀ این شرح و تأویل عالمانه قصه بدست می آید.
حضرت جامی درین قسمت داستان ، بکلی پیرو ، بلکه مترجم است ، و هیچگونه ابتکاری ندارد شرح اشارات محقق طوسی الا آنکه در ترجمۀ مطالب شرح محقق طوسی و برشته نظم در آوردن آن ، استادی و مهارت ادبی خویش را بکار برده است ، حضرت جا می فرماید:
باشد اندر صورت هر قصه یی خرده بینان ر از معنی حصه یی
صورت این قصه چون اتمام یافت بایدت از معنی آن کام یافت
وضع اورا زاهدانی کرده است کو بسرکار راه آورده است
زان غرض نی قیل و قال ما و تست بلکه کشف سرحال ما و تست
شرح اور ایک بیک از من شنو پای تا سر گوش باش و هوش شو
(اور نگ دوم، ص ۳۶۲ )
در سطور آینده عبارات عربی از محقق طوسی و شرح دلاویز منظوم از حضرت جامیست : الملک: هوا لعقل الفعال (شرح اشارات از طوسی ۳ ر ۴۶۶)
صانع بیچون چو عالم آفرید عقل اول را مقدم آفرید
ده بود سلكک عقول ای نکته دان و ان دهم با شد موثر در جهان
کارگر چون اوست در گیتی تمام عقل فعالش از آن گردید نام
(اور نگ دوم ، ۳۶۳)
والحكیم هو الفیض الذى یفیض علیه مما فوقه شرح طوسی ( ۳ ر ۳۶۶)
پیش دانا راه دان بوالعجب فیض بالار احکیم آمد لقب
وسلامان هو النفس الناطقه فانه افاضها من غیر تعلق بالجسمانیات.
روح پاکش نفس گویا گشته اسم زاده زین عقاست بی پیوند جسم
هست بی پیوندی جسمش مراد آنکه گفت این از پدر بی جفت زاد
زاده بس پاکدامان آمدست نام او را زانرو سلامان آمدست
و ابسال : هو القوة البدنیة التى تستكمل النفس وتأ لفها
کیست ابسال این تن شهوت پرست زیر احکام طبیعت گشته پست
وعشق سلامان لا بسال: میلها الى اللذات البدنیه .
تن بجان زندست جان از تن مدام گیرد از ادراک محسوسات كام
هر دو زائر و عاشق یکدیگرند جز بحق از صحبت هم نگذرند
وهر بهما الى ماوراء بحر المغرب: انغماسهما فى الامور الفانیة البعیدة عن الحق.
چیست آن دریا که در وی بوده اند وز وصال هم دران آسوده اند
بحر شهوتهای حیوانیست آن لحجۀ لذات نفسا نیست آن
عالمی در موج او مستغرقند واندر استغراق او دور از حقند
- و تعذیبهما بالشوق مع الحرمان و هما متلاقیان: بقاء میل النفس فتور القوى عن افعالها بعد سن الانحطاط.
چیست آن ابسال در صحبت قریب و ان سلامان ماندن از وی بی نصیب
باشد آن تأثیر سن انحطاط طی شدن آلات شهوت را بساط
کرد جا محبوب طبع اندر کنار والت شهوت فرو مانده ز کار
- ورجوع سلامان الى ابیه : التفطن للكمال والندامة على الاشتغال بالباطل :
چیست آن میل سلامای سوی شاه وان نهادن رو به تخت عزو جاه
میل لذتهای عقلی کرد نست رو به دار الملک عقل آوردنست
- والقاء نفسیهما فی الحر : تورطهما فی الهلاک :
درینجا چون جامی بر خلاف متن ترجمه حنین بن اسحاق و تلخیص محقق طوسی از سلامان و ابسال شیخ الرئیس ، سلامان و ابسال را در شعله فروزان آتش می نشاند، بنابران تاویل آنرا هم جز از انچه محقق طوسی فرموده بدینطور کرده است :
چیست آن آتش ریاضت های سخت تا طبیعت را زند آتش بـرخت
سوخت زان آثار طبع و جان نماند دا من از شهوات حیوانی فشاند
الزهره : التذاذ بالابتهاج بالكمالات العقلیة. درینجا نیز حضرت جامی سخن را بآتش و صورت قصه خویش ربط
میدهد، و تأویلی مانند محقق طوسی میکند:
لیگ چون عمری بآتش بود خوی گه گهش درد فراق آمد بروی
زان حکیمش وصف حسن زهره گفت کرد جانش را به مهرز هـره جفت
تا به تدریج او بزهره آرمید و زغم ابسال و عشق او رهید
چیست آن زهره کمالات بلند کز وصال او شود جان ارجند
زان جمال عقل نورانی شود پادشاه ملک انسانی شود
در تأویل محقق طوسی بعد ازین شرح رموز هر مین هم آمده ، ولی در متن جامی ذکری از آن نیست، بنابران کتاب خویش را چنین ختم میکند:
با تو گفتم مجمل این اسرار را مختصر آوردم این گفتار را
گر مفصل بایدت فکری بکن تا به تفصیل آید اسرار کهن
همبراین اجمال کاری این خطاب ختم شد والله اعلم بالصواب