درۂ خمار
منهاج سراج جوزجانی درۂ خمار را درموقعی ذکر کند،که سلطان عبدالرشید غزنوی عساکرخود را به فرماندهي طغرل، بدفع الپ ارسلان شاه سلجوقی که ازجانب طخارستان بغزنه روی آورده بود،می فرستد،و درپیش درۂ خمارالپ ارسلان رامی شکند ...
( طبقه ۱۱۔ ذکر عبدالرشيدبن محمود)
(۱)احسن التقاسیم ص ۴۷۷ - ۴۸۵ (۲) کتاب الهند، ج ا ص ۳۶۷ (۳) الجماهرفي معرفة الجواهر، ص ۲۳۶ و منتخبات قانون مسعودی ص ۳۰ (۴) یادداشتهای پشاور، ص ۹ (۵) الكامل ابن اثیر، ج ۱۲ ص ۹۷
(۳۲۶) درۀ خمار تعلیقات
چون قرارمتن نوشته منهاج سراج قوای متهماجم شهریارسلجوق ازطخارستان برغزنه میتاخت،بنابران اشكرمدافع غزنه، باید بشمال و شرق آن ناحیه حرکت کرده، وباقوای سلجوقی دردرۀ خمارمصاف داده باشد، و باين حساب بايد دره خمار درشرق شمالی غزنه بوده باشد، یعنی شمال کابل.
امام ابوالحسن علی بن زید البیهقی متوفی (۵۶۵ھ ) نویسنده معروف تاریخ بیهق وتتمة صوان الحكمة درشرح حال ابوالخیربن کرخماراشارتی دارد،که عین عبارات وی را درینجا می آورم:
« وقدا فرج (اعطاه) السلطان محمود الحکیم ابي الخير ناحية يقال لها خمار،ونسب ابوالخيرالى تلك الناحية،وقبل له ابوا اخيرخمار، تميزة بينه و بين ابي الخيرصاحب البريد بتصدار،وقدسهی من قال هوا بوالخيرالخمار...» (۱)
در«درة الإخبارو لمعة الانوار» که ترجمه پارسی صوان است (حدود ۷۰۰ ھ) چنین نوشته:
« وسلطان محمود بعد ازاسلامش ( ابوالخیر) ناحيت خماررا ازاعمال غزنین به معیشت بروی مسوغ فرمود،وبدان بسبب او را ابوالخیرخمارمنسوب گردانيد ند...» (۲)
يك نفردیگرازنورخان بصیر،شریف محمد بن منصور بن سعيد ملقب به مبارکشاه ومعروف به فخرمدبرکه کتاب (آداب الحرب والشجاعه) او درحدود ( ۶۲۰ ه) از مهمترین و نافع ترین آثارتاریخی است،واکثرنقاط کشوررا بچشم خود دیده، درموقعی ذکری ازخمار می کند، که درین مورد از آوردن آن ناگزیرم،وی گوید: که دروقت سلطان رضی ابراهیم،سلطان ملك شاه سلجوقی بالشکری گران قصد غزنین کرد،سلطان رضی، مهتررشيد را که مدرسه او درجوارروضه سلطان محمود است،وازوبسياروقف وخيرمانده، بخراسان به نزديك ملك شاه دررسالت فرستاد،وبعد ازین فخرمدبرمبارك شاه، داستان مهتررشید را تفصیل می دهد،وآنچه ازاحوال اماکن وطن مانند لمغان وغزنه وغيره ازطرف مهتررشيد بحضورملك شاه نقل افتاده مي آورد وگوید:
(۱) تتمه صوان الحکمه ص ۱۳ - (۲) درة الاخبار، ص ۱۸
تعلیقات برغند (۳۲۷)
«.... تا طبقی آمروت آوردند،امرودهاءنيك بزرگ ... ملك شاه مهتررشید را پرسید که درغزنين امرود بدین بزرگی باشد؟ اوجواب داد: که درولایت غزنین چهارناحیت است، که آنرا انوع (؟) و خمار ولمغان و شاه بهار خوانند ... (۱)»
ازین چهارناحیت مغان اکنون هم مشهوراست، واملای «انوع» شاید تصحیف شده باشد،وشاه بهاررا هم از قول استاد بیهقی مورخ دوره غزنوی ومجم البلدان می شناسیم،واکنون شیبار گويند نزديك غزنه، ولی خمارهمان جایی است، که منهاج سراج ،وعلی بیهقی ( ابن فندق) ذکر آنرا آورده اند،وابوالخيرخمارطبيب معروف شهرسلطان محمود به آن ناحیت منسوب است.
بعد ازملاحظه این اسناد تاریخی باید فکرکرد،که خمارکجا بود ؟ طوریکه دربالا گفتیم، به قرارگرفت؛ منهاج سراج جوزجانی باید طرف کابل و يا درنواح شمالی کابل وشمال شرقی غزنه باشد،چه اگربخواهیم ازغزنی به طخارستان رویم باید ازاین نقاط بگذریم.
درحدودغرب شمال غزنه،وطرف شمال غرب کابل درراه هائی که از بامیان به غزنه روند،جائی بنام (کهنه خمار) در درهای میدان غربی کابلى واقع است،وشاید درۂ خمار تاریخی همين خمارباشد،و درین صورت باید حمله قشون سلجوقی برغزنه ازراه های بامیان به سمت غزنه صورت گرفته باشد، وهمچنان ریشه این نام را در (پل خمری) موجوده می توان یافت،که نزديك بغلان تخارستان افتاده،وشهرصنعتی دوره حاضراست.