تشکیلات عسکری افغانستان در قرن نوزدهم
اعلیحضرت امیر دوست محمد خان ملقب به امیر کبیر مؤسس دودمان شاهی محمد زایی افغانستانست که پدرش سردار پاینده خان بن حاجی جمال خان از بزرگترین رجال در بار سدوزایی بوده، و حاجی جمال خان بارکزایی نیز از جملۀ مشاهیر سرداران افغان بود، که در جرگۀ ملی شیر سرخ قندهار بسال ۱۱۶۰ هـ در انتخاب اعلیحضرت احمد شاه بابا به سلطنت افغانی شمول داشت، و این خانواده بزرگترین کانون نفوذ و نیرو در قندهار شمرده می شد، ووزیر فتح خان برادر بزرگ امیر کبیر شخصی بود، که مقام وزارت احفاد احمد شاه بابا را داشت، و نخستین مرد مقتدر و جنگی و فاتح عصر خویش بود.
در حدود ۱۲۵۰ هـ ادارۀ کشور از مرزهای غربی هرات تا کشمیر و سند و از آمویه تا سواحل بحیرۀ عرب در دست برادران وزیر فتح خان بود، که از آن جمله سردار دوست محمد خان در سنه ۱۲۵۲ هـ ۱۸۳۶م بر تخت کابل جلوس کرد و تا سال ۱۲۷۸هـ ۱۸۶۳م که سال وفات اوست، سر تا سر افغانستانرا بدور یک مرکز باز فراهم آورد، و هرات و قندهار ولایات شمالی و جنوبی و شرقی را بمرکز کابل مکررا وصل کرد.
از کارهای مهمی که امیر کبیر در عصر سلطنت خوش در افغانستان انجام داد، تشکیلات عسکری بودف که بار اول لشکری را بر اصول عصری ترتیب داد و قراریکه موهن لال در کتاب زندگانی امیر دوست محمد خان شرح داده، عبدالله خان نو مسلم که قبلا مستر کیمپبل نامداشت (۱) و انگلیسی بود که در جنگ قندهار اسیر شده و اسلام را قبول کرده بود، اصول جدید نظامی و تمرینات عسکری را به لشکر امیر تعلیم میداد، و همچنان داکتر ارلان امریکایی که از دربار رنجیت سنگهـ بخدمت امیر پیوسته بود، و نایب عبدالصمد خان در تشکیلات جدید لشکری امیر کبیر خدمت میکردند. چون در تواریخ افغانی تاکنون صورت مفصل این تشکیلات نشر نشده، و کتاب افغانستان در قرن نزدهم نیز در (ص ۱۴۹) شرحی ازین تشکیلات ندارد، بنا برین ما تفصیل آنرا از کتاب افغانستان که انگلس هملتون عضو جمعت جغرافیایی شاهی لندن نوشته و در سنه ۱۹۰۶ م در لندن مصور طبع شده و راجع با افغانستان معلومات بسیار مفصل و مغتنمی دارد می آوریم:
تشکیلات عسکری امیر کبیر
۱-در کابل: دو غند پیاده باهژده توپ صحرا و دو توپ سنگین و یک مورتر یعنی زنبورک.
۲-در بلخ: سه غند پیاده و دو غند سواری با شانزده توپ صحرا.
۳- در بامیان : یک غند پیاده با دو توپ جبل.
۳۴- در کوهستان: یک غنده با تو توپ صحرا و دو توپ جبل.
۵-در فراه: یک غند پیاده و چهار توپ صحرا.
۶- در گرشک: یک غنده پیاده و چهار توپ صحرا.
۸- در آقچه: یک غند پیاده و دو توپ صحرا.
۹- در کلات: غلزیی یک غند پیاده با سه توپ جبل و یک توپ صحرا.
۱۰- در قندهار: سه غند پیاده و یک غند سوار با دو توپ ثقیل و دو توپ جبل و ۱۲ توپ صحرا.
۱۱- در زمینداور: یک غند پیاده با چهار توپ صحرا (۲)
با اینطور در اوایل دورۀ شاهی امیر دوست محمد خان افغانستان یازده مرکز عسکری داشت، و هر غند پیاده (۸۰۰) نفر بود، که در تمریتان روزمره (۶۰۰) نفر حاضر شده میتوانستند. اما هر غند سوار عبارت بود از (۳۰۰) نفر ولی در اواسط دورۀ او تمام عسکر منظم عبارت بود از :
۱۶- غنده پیاده هر غند (۸۰۰ ) نفر- جمله (۱۲۸۰۰) نفر
۳-غند سوار، هر غند (۳۰۰) نفر- جمله (۹۰۰) نفر، و ۶۷ توپ صحرا ۶ توپ جبل ، ۴ توپ ثقیل ، یک مورتر، که جمع تمام عسکر منظم (۱۳۷۰۰) نفر با (۸۱) توپ باشد .(۳)
در همین کتاب گوید که در عصر امیر کبیر عساکر ایلجاری که در اوقات ضرورت فراهم می امدند عبارت بودند از:
در کابل : ۳۱۰۰۰ نفر
در قندهار: ۱۸۰۰۰ نفر
در هرات: ۲۲۰۰۰ نفر
در بلخ : ۲۹۰۰۰نفر
تشکیلات عسکری امیر شیر علی خان
اعلیحضرت امیر شیر علی خان به تنظیم عسکر توجه فراوانی داشت و چنانچه میدانیم، بار اول کتب عسکری بزبان فارسی و پشتو از انگلیسی بوسیلۀ قاضی عبدالقادر خان ترجمه و در کابل طبع شده، و اصطلاحات نظامی به پشتو ترجمه و تطبیق گردید، که تاکنون هم موجود است.
اینک راپور مفصل تشکیلات عسکری امیر، که در ضمیمۀ اول کتاب افغانستان طبع و از راپور رسمی نمبر ۲۱ مورخه ۱۴ اپریل ۱۸۷۲ م ماخوذ است:
(۱)در کابل:
۱۴غند پیاده فی غند(۶۰۰) نفر جمله ۸۴۰۰ نفر
یک دسته سوار خاص شاهی جمله ۱۵۰ نفر
دو بطری فیلی هر بطری ۷۰ نفر جمله ۱۴۰ نفر
شش دسته توپخانه اسپی فی دسته ۱۵۰ نفر جمله ۹۰۰ نفر
شش توپخان قاطری کوهی فی ۷۰ نفر ۴۲۰ نفر
----------------------
جمله ۱۰۰۱۰ نفر
(۲)در جلال آباد:
۳- عند پیاده فی غند (۶۰۰) نفر جمله ۱۸۰۰ نفر
۲-غند سوار فی غند(۶۰۰) نفر جمله ۱۲۰۰ نفر
۱ دسته توپخانه اسپ فی ۱۵۰ نفر // ۱۵۰ نفر
۱ بطری توپ کوهی قاطری جمله ۳۲۲۰ نفر
(۳) در شیر پور کابل:
۵غند پیاده فی غند(۶۰۰) نفر جمله ۳۰۰ نفر
۱ بطری کوهی فاطری جمله ۷۰ نفر
(۴) در قندهار:
۴- غند پیاده فی غند (۶۰۰ ) نفر جمله ۲۴۰۰ نفر
۶- غند سوار فی غند(۶۰۰) نفر // ۳۶۰۰ نفر
۲ دسته توپخانه اسپ فی ۱۵۰ نفر /// ۳۰۰ نفر
۱ بطری قاطری کوهی // ۷۰ نفر
------------------
جمله ۶۳۷۰ نفر
(۵) در کرم (پختیا):
۳غند پیاده فی (۶۰۰) نفر جمله ۱۸۰۰ نفر
۲غند سوار جمله ۹۵۰ نفر
۲ دسته توپخانه اسپ فی (۱۵۰) نفر ۳۰۰ نفر
۲ بطری کوهی قاطری فی ۷۰ نفر جمله ۱۴۰ نفر
-----------------------------
جمله ۳۱۹۰ نفر
(۶)در هرات:
۱۷-غند پیاده فی (۶۰۰) نفر جمله ۱۰۲۰۰ نفر
۴دسته توپخانه اسپ فی (۱۵۰) نفر // ۶۰۰ نفر
۲بطری قاطری کوهی فی (۷۰) نفر // ۱۴۰ نفر
۴ بطری اوی فی (۷۰) نفر // ۲۸۰ نفر
---------------
جمله ۲۸۴۰ نفر جمله ۲۸۴۰ نفر جمله ۲۸۴۰ نفر جمله ۲۸۴۰ نفر جمله ۲۸۴۰ نفر جمله ۲۸۴۰ نفر جمله ۲۸۴۰ نفر جمله ۲۸۴۰ نفر جمله ۲۸۴۰ نفر جمله ۲۸۴۰ نفر جمله ۲۸۴۰ نفر جمله ۲۸۴۰ نفر جمله ۲۸۴۰ نفر جمله ۲۸۴۰ نفر جمله ۲۸۴۰ نفر
(۷) در میمینه
۴غند پیاده فی (۶۰۰) نفر جمله ۲۴۰۰ نفر
۲دسته توپخانه اسپ فی (۱۵۰) نفر // ۳۰۰ نفر
۱بطری قاطری کوهی فی (۷۰) نفر // ۷۰ نفر
۱ بطری قاطری کوهی فی (۷۰) نفر // ۷۰ نفر
۱ بطری گاوی // // // ۷۰ نفر
--------------------
جمله۱۱۲۲۰ نفر
(۸)در بلخ :
۱۲غند پیاده فی (۶۰۰) نفر جمله ۷۲۰۰ نفر
۶غند سوار فی (۶۰۰) نفر // ۳۶۰۰ نفر
۶دسته توپخانه اسپ فی (۱۵۰۹ نفر // ۶۰۰ نفر
۴بطری قاطری کوهی فی (۷۰) نفر //۱۴۰ نفر
۲بطری گاوی فی (۷۰)نفر // ۱۴۰ نفر
-----------------
جمله ۱۱۸۲۰ نفر
باینطور درهشت مرکز نظامی سه صنف عسکر به تعداد ذیل بودند:
۶۲ غند پیاده فی (۶۰۰)نفر جمله ۳۷۲۰۰ نفر
۱۶غند سوار فی (۷۰۹ نفر // ۱۴۰ نفر
-------------------
توپخانه فیلی و اسپی و قاطری و گاوی /// ۵۱۹۰ نفر
که عدد تمام عساکر منظم تحت السلاح افغانستان در سال ۱۸۷۲ م عبارت بود از ۵۱۹۹۰ نفر اما در عین همین اوقات لشکر عظیم منظم ایلجاری نیز وجود داشت، که عدد پیادۀ غیر منظم هشت هزار نفر و سوار غیر منظم شانزده هزار نفر و تمام ایلجاری ۲۴ هزار نفر باشد.
منظم ۵۱۹۹۰ نفر
غیر منظم ۲۴۰۰ نفر
-------------------------------------------------
جمله عسکر ۷۵۹۹۰ نفر
اما انواع اسلحۀ عسکری درینوقت عبارت بود از : تفنگهای انگلیسی و افغانی و توپهای انگلیسی و افغانی که فرقه مشر چمبر لین راپور آنرا چنین داده بود:
لشکر منظم افغانی (۴۰۸۲۵) تفنگ ساخت انگلیسی و افغانی و (۳۶۹) توپ مختلف النوع انگلیسی و افغانی داشت، و حکومت انگلیس تا مارچ ۱۸۷۷ م به تعداد ۲۹ هزار تفنگ میزلل بودنگ و پنج هزار تفنگ بریچ بودنگ سنیدر به امیر شیر علی خان اهداء کرده بود(۴)
تشکیلات عسکری امیر عبدالرحمن خان
امیر عبدالرحمن خان در سال اول جلوس خود ۱۲۹۷ هـ عساکر ذیل را ترتیب داد:
۱.سوار منظم ۹۷۵۰ نفر
۲.پیاده ۳۰۸۹۰ نفر
۳.توپچی ۱۶۰۰۰(با۱۸۲ توپ)
۴.پیاده قبیلوی ۹۰۰۰ نفر
۵. سوار قبیلوی ۷۵۰۰ نفر
بدین حساب تمام لشکر امیر در حدود (۱۳۰۰ قمری) عبارت از: ۵۸۷۴۰ نفر بود، ولی بعد از استقرار سلطنت در کابل و قندهار و بلخ و جلال آباد و اسمار و سرحدات شمالی و غربی و شرقی و جنوبی مملکت عساکر منظم و ایلجاری ذیل داشت:
۸۰غند پیاده هر غند (۷۰۰) نفر جمله ۵۶۰۰ نفر
۴۰غند سوار، هر غند (۴۰۰) نفر جمله ۱۶۰۰۰ نفر
۱۰۰ بطری فی (۱۰۰) نفری با ۶ توپ // ۱۰۰۰ نفر
پیاده خاصه شاهی ۴ غند، هر غند هزاری // ۲۴۰۰ نفر
سوار خاصۀ شاهی ۳ غند هر غند (۸۰۰) نفر // ۳۰۰۰ نفر
قوای اضافی پلیس
ایلجاری پیاده //۲۰۰ نفر
ایجاری سوار // ۱۰۰۰ نفر
باینطور مجموع قوای مسلح افغانی در اواسط عصر ضیایی به تعداد (۱۴۸۴۰۰) نفر رسیده بود. (۵)