نسخ طبقات ناصری
درین تعليق راجع به تمام نسخهای چاپی و خطی طبقات ناصری که تاکنون معلوم است شرحی داده میشود:
۱: نسخه به مطبوع كلكته، که درحواشی کتاب به علامت (مط) ازآن استفاده کرده ام واختلافات آنرا بانسخ دیگرنشان داده ام، این نسخه در ۴۵۵ صفحه فلسکیپ برکاغذ نازك پوده بحروف سربی ازطرف ايشيانك سوسایتی بنگال درکلکته سال ۱۸۶۴ ع درکالج پریس به تصحیح و اهتمام کپتان ولیم ناسوليس انگلیسی (Captain W Nassauless L L D)و مولوی خادم حسین ومولوی عبدالحی طبع شده وعبارت ازابقات ذیلست:دیباجه کتاب ازص ۱ تا ۴ - طبقه (۱۱) ازص۵ تا ۲۶- طبقه (۱۷) از ص۲۷ تا ۹۹ طه تمه (۱۸) از ص ۱۰۱ تا ۱۶۰، طبقه (۲۱) از ص ۱۶۴ تا ۲۲۷) ام تمه (۲۲) از ص ۲۲۹ تا ۲۸۱. تابه (۲۲) ازص ۳۲۴ تا آخرکتاب.
باین تفصیل شش طبقه ازجمله ۳۳ طبقه اصل کتاب که ربطی بتاریخ هند داشت طبع کرده اند،وناسولیس مذکوردراول جولای ۱۸۶۴ع درفورت ولیم کالج مقدمه ای بزبان انگلیسی برآن نوشت وگوید:که درحین طبع کتاب چهارنسخه های در دست داشتیم.
مخفی نماند:که این نسخه مطبوع درسی از موارد غلطی های فاحش دارد،که درحواشی این کتاب بان إشارت رفته،اما باوجود آن نسخة خوبیست ودرتصحیح وتکمیل شش طبقه مذکورازآن استفادہ کردم.
۲: نخسهای چهارگانه قلمی که درترتيب مطبوع كلكته دردست مصححان کتاب بوده،قراریکه ناسولیس درمقدمه انگلیسی آن کتاب نوشته قرارشرح ذيلند:الف:نسخه خطی جمعیت آسیائی بنگال،ب: نسخه خطی کتب خانه اندیا آفس. ج: نسخه خطی موبد بزرگ پارسیان بمبی د:نسخه خطی که بخواهش جمعیت،کرنل هملتون ازدهلی فرستاد.ناسوليس گويد:که درآغازکار مسرت داشتیم،که چهارنسخه خطی داریم،ولی بعدازکمی هویدا گردید که درنسخه آن نقل دونسخه دیگراست که بدست ماافتاده بود، پس درحقیقت مبدا کارما درطبع نسخه کلکته تویا دونسخه بوده است.
تعلیقات نسخ طبقات (۳۶۷)
۳: ترجمه انگلیسی طبقات ناصری:ومستورراورتی یکی ازخاورشناسان وعلمای انگلیس است که تقریبأ هشتاد سال پیش درزبانهای پشتووپارسی وعربی وسنسکریت و دیگرالسنه بومی هند:مطالعه او کارهای مفیدیکه این عالم پرکارانجام داد، ترجمه اکثرطبقات این است بزبان انگلیسی.که درتصحیح و تکمیل این کتاب ازآن استفادهای زیادی کرده ام، ومرجع و ماخذ من بوده است راورتی ازسال ۱۸۶۵ ع به مطالعه طبقات ناصری مشغول گشت،و درسال ۱۸۸۱ع موفق گردید که ترجمه آنرا بزبان انگلیسی طبع و نشر کند.
کتاب مذکوردوجلد است،وجلداول به مقدمه یی در۱۴صفحه آغاز میگردد،که راورتی درترجمه کتاب ونسخ خطی آن در ۱۲جنوری ۱۸۸۱ع درروك هوس ملورتن سمرست نوشته است، بعد ازآن در ۱۳ صفحه شرح زندگانی مولف رامینویسد، که به مستند به نوشته های خود منهاج سراج است،ومن هم درنوشتن شرح احوال ومولف ( تعليق اول) آنرا درنظرداشته ام. پس ازاین مقدمه مولف کتاب راعينأ ترجمه نموده وفهرست محتویات طبقات،وصورت طبع وغلط نامه وصورت املای کلمات را در ۳۰ صفحه شرح میکند وشش طبقه اول کتاب را در ۸۰ صفحه تخلیص مینماید ازصفحه۹ ترجمه مفصل طبقه ۷ ملوک اسلامی و طاهریان آغازمیگردد بدین موجب.
جلد اول
طبقه ۷ طاهریان ازض ۹ تا ۱۸ طبقه ۱۵ ملوک شام ازض ۲۰۳ تا ۲۳۰
۸ صفاریان ۱۹ ۲۵ ۱۶ خوارزمشاهیان ۲۳۱ ۲۹۹
۹ سامانیان ۲۶ ۵۴ ۱۷ شنسبانیان غور ۳۰۰ ۴۲۰
۱۰ دیلمیان ۵۵ ۶۶ ۱۸ طخارستان ۴۲۱ ۴۳۷
۱۱ محمودیان ۶۷ ۱۱۵ ۱۹ غزنه ۴۲۸ ۵۰۸
۱۲ سلجوقیان ۱۱۶ ۱۶۷ ۲۰ مغزیان هند ۵۰۸ ۵۹۵
۱۳ سنجریان ۱۶۸ ۱۷۲ ۲۱ شمسیان ۵۹۶ ۷۱۸
۱۴ نیمروزیان ۱۸۳ ۲۰۲ ۲۲ ۷۱۹ ۷۶۰
ختم جلد اول
(۳۶۸) نسخ طبقات تعلیقات
جلد دوم: بقية طبقه۲۲ شمسیان هند ازص۷۶۱تا ۸۶۸،طبقه ۲۳ خروج مغل از ۸۶۹، تا ۱۲۹۶ بعد ازین ۴ضمیمه در ۲۳ صفحه دارد،که درآن برخی ازحوادث تاریخی را بااختلافات ضبط های مختلف کتاب شرح داده،ودرآخرجلد دوم فهرست مفصل ابجدی اعلام تاریخی و جغرافي وغيره را در(۲۷۳) صفحه طبع کرده وترجمه طبقات ناصری را بپایان میرساند.
این دوجلد درطبع گلبرت ایندریونگتون لندن Gilbert and Rivington بسال ۱۸۸۱ع برکاغذ خاکی شکننده طبع شده است،که راورتی براکثرمطالب کتاب حواشی و شروح مفصلی را درذيل اغلب صفحات آن تعلیق کرده است، و درین حواشی ازکتب ذیل استفاده کرده:
طبری، طبقات اکبری، یمینی، مسمالك وممالك، بيهقی، گردیزی، نظام التواریخ، تاج المآثر،الکامل ابن اثیر،خلاصة التواريخ سجانرای،مرآة العالم، خلاصة الاخبار، مرآة جهان نما، تاریخ فيروزشاهی ضیا برنی، تاریخ مبارکشاهی، تاریخ فیروزشاهی شمس سراج، ظفرنامه، تزك بابری،تاریخ رشیدی میرزا محمد حیدردوغلت،سرگذشت همایون از با یزید بیات، آئین اکبری. منتخب التواريخ بدایونی، اکبرنامه، تذکرة الابرار اخند درویزه، مخزن افغانی، تاريخ خان جهان لودی، زبدة التواریخ، روضة الطاهرين:مديرالبلاد ترجمه فارسی آثارالبلاد،بحرالاسرار،تفحة الكرام، چچ نامه،تاریخ سندمیرمعصوم،هفت اقلیم،اقبال نامه جهانگیری،معدن اخباراحمدی،تذکرة الملوك يحیی خان،جامع التواریخ فقیرمحمد،تاریخ راجگان جمو،تاریخ لکهنوتی شیام پرشاد وغیره (۱)
علاوه برآن ازکتب ذیل پشتو نیز استفاده کرده: تاريخ قبايل خشي وفتوحات آنها دروادی های دریای کابل ازخواجومنی زی، تاریخ نسب نامه افاغنه ازشیخ عبد الرزاق متی زی (۲) تاریخ مرصع افضل خان خټك
۴: نسخ خطی راورتی:هرچند نسخ خطی طبقات ناصری خیلی نادروکم یابند،ولی مأسوف علمیه راورتی ۱۲ نسخه قلمی آنها دریافته بود که درترجمه خویش ازآن نسخ نادره کارگرفت. واختلافات آنرا در
(۱) مقدمه ترجمه طبقات (۲) متی زی قو م معروفیست ازخلیل افغان که منسوبند به شیخ متی شاعرمعروف پشتو که در حدود ۶۰۰ ه حیات داشت و ازاین دودمان بسی از شعراء وعرفاء وموولفین برآمده اند (رك : تعلقات پټه خزانه)
تعلیقات نسخ طبقات (۳۶۹)
مواردمختله نشان داد، وی درمقدمه ترجمه خويش شرح آن نسخ را چنين ميدهد:
نسخه اول: که متعلق بود مکتب خانه شاهی پترسبورگ، کهنه بود وخوشخط،وبطرزخط ملايان نوشته شده وقدامت آن از نقاط حرف (د) پدیداربود،ولی این نسخه ناقص وعبارت ازنصف کتاب بود.
نسخه دوم: به نمره (۱۸۹ ،۲۹add (در مخطوطات موزه بریتانیا موجود است،که به عقیده ریو درقرن ۱۴ نوشته شده و خیلی روشن وصحيح ومفید است چون چند صفحه اخیر آن افتاده بنابران تاریخ تحریرونام نویسنده ندارد.
نسخه سوم: نيزبه دیده راورتی قدیمتراست،ولی ورق آخر ندارد.وطرز تحریر آن واضح و روشن است که اوراق آن پیوندی و بدون ترتیب دوخته شده.
نسخه چهارم: متعلق است کتب خانہ اکادمی علوم پترسبورگ دو ورق آخرین کتاب افتاده بنا برآن نمی توان تاریخ تحریر آنرا تشخیص کرد و به عقیده راورتی درقرن ۱۶ نوشته شده. درصفحه اول امضائی دارد که خوانده نمی شود، و بسال ۱۲۱۸ ه نوشته شده است.
نسخه پنجم: دراند یا آفس لا يبریری به نمره ۱۹۵موجودانت،هرچغل خوب نوشته شده ولی غلطی های فادی دارد،وبرخی اوراق ازاین کتاب افتاده،ستیوارت (Stewart) میگفت که این نسخه بکتب خانه تیپوسلطان تعلق داشت و با تقدیم خود مولف است.ولی این ظن حقیقتی ندارد،زیرا کتاب به عبارات مولف كتب المنهاج سراج الخ ... خاتمه يافيه،چون محرر امضا نکرده و نام خود را ننوشته، بنابرآن دربادی نظر چنان پنداشته می شود،برورق اول آن نوشته اند: « طبقات ناصری درشهرحیدرآباد درماه ربیع الاول ۱۱۵۷ ھ خریده شد »
نسخه ششم و هفتم: هردو درکتب خانه ملی پاریس اند و برخی گمان داشتند که بخط مولن،باشند،ولی ایم،ایچ زوتبرگ گوید که ازروی کاغذ وشیوه خط باید از قرن ۱۵ باشند، به خطوط مختلف نوشته شده و وازدکن هند برده اند.
نسخه هشتم ونهم: نسخه اول درموزه بریتانیا بنمره ۲۵/۷۸۵ محفوظست که به قول ربو در ۱۶ نوشته شده باشد دیگرآن مال
(۳۷۰) نسخ طبقات تعلیقات
اکادیمی علوم پترسبرگست که درنصف اول قرن ۱۶ نوشه شده وهردو ناقص اند واهمیتی ندارند.
نسخه دهم: که سابقأ بکتب خانه کالج هیلیبوری تعلق داشت ومهمترین نسخ است با نسخ ۱-۲-۳ درصحت ووضاحت نزدیکی دارد؛هرچند تاریخ کتابت ندارد ولی توان گفت که در نصف اخیرقرن ۱۷ نوشته شده ومالک آن حاجی محمد شرف بن ملا محمد طاهر بود که در ۸ شعبان ۱۱۱۳ برآن امضا کرده و بعد ازآن بیکی ازرجال دربارمغل تعلق گرفته بنام ممتازالدوله مفخرالملک حسام جنگ.
نخسه یازدهم: به کلنل هملتون تعلق داشت و نسخه بس مغلوط و ۲۶ صفحه ناقص است یوم پنجشنبه ۶ رجب ۱۵۵۹ درزمان شاه جهان دربرهانپوررخاندیس بخط خانه زاد درگاه معین الدین خواجه جهان نوشته شده و دارد چنین (معین الدین محمد غلام شاه جهان سال ۲۴ جلوس و مهرکوچک دیگر (یا معین ۱۰۵۸ ه)
نسخه دوازدهم:همان کتابیست که هملتون به ناسلولیس فرستاده بود ودرتصرف جمعیت بنگال است ظاهرأ این نسخه در قرن ۱۷ نوشته شده و بانسخه پنجم مطابقت دارد این دوازده نسخه بشرحیکه درمقدمه ترجمه راورتی آمده نزد او موجود بودند.
یکی ازفضلای دانشمند جناب پروفیسور محمد شفیع لاهوری (۱) بمن معلومات داد که اکنون چهار نسخه طبقات در کتب خانهای ذیل موجوداست: الف: نسخه دانشگاه پنجاب بنمره ۲۳۵۷ درلاهور که بخطوط اشخاص مختلف نوشته شده اما همه جاهل وغلط نویس که من آنرا بعد از دیدن قابل استفاده زیاد نیافتم و دربرخی ازموارد نسخه بدل آنرا بعلامت (پ) درحواشی این کتاب داده ام.
ب: نسخه بانکی پورقدری ناقص محرره سده ۱۶ ج: نسخه مکتبه اصفیه حیدرآباد دکن د: نسخه کلکسیون کرزن درکلکته که ازطبقات ۵ تا ۱۱ مکمل و اجزای طبقه ۱۲ ۱۳ ۱۵ ۱۶ ناقص اند.
۶: نسخه مطبوعه بمبی: چنانچه درتعلیق ۳۸ شرح داده شد تقریبأ ۵۰ ازین میرزامحمد ملک الکتاب طبقه ۲۳ طبقات ناصری را
(۱)درسنه ۱۳۴۲ ش برحمت ایزدی پیوست درلاهور (علیه الرحمه)
تعلیقات نسخ طبقات (۳۷۱)
باسم مجعولی طبع کرده و در اکثر موارد کتاب تحريف روا داشته است (رك : ۳۸).
۷: نسخه خطی و مأخذ اصلی من: نسخه ای که درتصحیح و ترتیب وطبع این کتاب مدارکاروماخذ اصلی منست، بخط خوانای نستعليق بر کاغذ خاکی رنگ مایل به لون بادامی تحریر یافته وعبارت از۴۰۵ صفحه بقطع (۲/ ۱ ۲۴*۱۴ ) سانتی است که هرصفحه آن (۲۵) سطر بطول ۱/ ۹ سانتی است که هرصفحه از ۳ تا۴سانتی عرضة میرسد. تاریخ تحریرونام کاتب این نسخه معلوم نیست،وورق اولین کتاب هم افتاده و ناقص است، ولی ازطرزتحریر آن میتوان دریافت، که درخراسان بحدود ۹۰۰ تا ۱۰۰۰ه نوشته شده، زیرا درتمام کتاب فارسی به ج يك نقطه تحریرشده و تمام کتاب هم بيك قلم نوشته بنظرمی آید. پارسی راهم مانند نسخ قدیم خط ك می نویسد، ولی پارسی گاهی سه نقطه دارد و دربرخی از موارد بيك نقطه نیز نوشته شده است، گاهی سین کشش داررا هم درپائین آن سه نقطه داده ولی این رویه مطرد نیست و تنها دربعضی ازمواقع دیده می شود. خلاصه: خط و املای این نسخه بصورتیست، که درحوالی سال هزارم هجری در خراسان نوشته می شد، وباحتمال اقرب مين مال همین عهد است.
دربادی امرچنين بنظرمیاید: که این نسخه باید بخط خود مولف باشد،چه درآخرآن « كتب المنهاج في الخامس من ربيع الاول سنه ثمان وخمسين وستمایه» نوشته شده ونام کاتب وتاریخ کتابت آنرا ننوشته است،ولی وقتی که نسخه سراپا خوانده شود،غلطی های فاحشی درالفاظ عادی وهوای آن بنظرمیرسد كه يك نفرعالم و باسواد کاملی مانندمولف کتاب نباید در تحریرخود چنین اغلاط فاحشی داشته باشد بنابران من آنرا بخط خود مولف نميدانم، بلکه يکنفرکاتب سطحی آنرا نوشته است، این نسخه که جز ورق اول دراین کتاب نقصی و کمبودی ندارد، عناوین فصول ومطالب آن بخط قرمز نوشته شده، ووقایه چرمی زرد را داراست، وجداول ودوايرآن هم قرمزمست.
دراثنای نقل و تصحیح کتاب دربرخی ازموارد املای اصلی کتاب را که غلط نبود،ولوبرخلاف رويه موجوده املای برخی از کلمات بود محفوظ داشتم،ودردیگرجایها که املای نسخه اصل غلط محض بود.
(۳۷۲) صاحب وزیر، فراهی.... تعلیقات
درمتن کتاب آنرا صحیح نوشتم،ولی درحاشیه وذیل صفحه صورت ضبط اصلی آنرا نیزنشان دادم.
درتراکیب اضافی مانند عصای اووکالای احمد که علامت اضافت رااکنون (ی) نویسند،دراین نسخه برسم قدیم همزه نوشته شده مثل عصاه اووغيره، شكل (ت) دراكثركلمات مختوم باين حرف (ه) است،درحالی که بعد ازالف باشد.
نسخه موجوده دربرخی اوراق نم رسیدگی و کرم خوردگی هم دارد،ولی جزچند سطرتمام آن خواند نیست.دربرخی از اوراق مهرهاهم دارد مانند هارون یا زمان و برهان الدين ۱۲۷۷،و براوراق ملحقة اوایل کتاب نوشته اند:۱۷ شهرجميد الثاني ۱۲۹۶ دربلده محروسه تاشقورغان.