اصول ، وزن یا ایقاع

مبانی و بنیاد شعر و موسیقی هردو بالای وزن بنا گردیده است ، به این علت بزرگان آنرا اصول نامیده اند . معادل عربی وزن ایقاع است ، که در زبانهای دیگر آنرا" لی " و " ریتم " نیز نامیده اند .                                                                                                                  

 وزن در موسیقی و شعر ، تعداد آوازها وطرز تلفظ و ادا شد آنها را در هر زبان مطالعه و بررسی میکند ، آنگاهئیکه همین آوازها را به نغمۀ موسیقی تعویض میکنند ، از همینجا وزن در موسیقی شکل میگیرد؛  چنانچه زبان را خصوصیت انفرادی هر یک از جوامع انسانی قبول کنیم ، درین صورت وزن از بُعد اجتماعی موسیقی نمایندگی میکند ؛ لهذا تنوع در موسیقی را باعث میگردد.                                                                                                             

 طوریکه در شروع ذکر کردیم موسیقی از دو بخش الحان وایقاع ، یا نغمه و وزن بوجود آمده است ، یعنی یک بخش فزیک وفنی یک بخش ساختمان زبان واجتماعی . 

 حنجره و جهاز صوتی در نهاد تمام انسانها از روز ازل جا دارد ؛  درحالیکه وزن یک   اصل کاملآ بیرونی و محیطی است ، که  در عمل بستن آن باکتساب نیاز دارد ؛ زیرا هیچکسی از مادر وزن شناس بدنیا نمی‌آید .

برای  وزن تعریفات و صفات مختلفی گفته اند ، که اکثرآ دور از حقیقت هستند ؛ زیرا واقعیت وزن را در حدودیکه فوقآ ما برچیدیم تحلیل ننموده اند.     

 گاهی وزن را بجای اندازه درموسیقی تعریف میکنند، ویا اینکه اندازه ، و وزنرا با هم عوضی و اشتباه برمیدارند ؛ پس واجب است تا تفاوت بین وزن و اندازه را در موسیقی باید دانست .        

اندازه عبارت از  زمان انفصالی است  بین دو نغمۀ که از یک آله موسیقی  نشأت میکند  ، که این زمان متواتر ویک نواخت است .                                                    

وزن عبارتست از زمانیکه  بین تلفظ دو هجا  واقع میگردد ، که این زمان   متواتر  و نا همگون است  ؛ لهذا اندازه به آلات موسیقی تعلق دارد و وزن به تلفظ  الفاظ بوسیلۀ انسان  ؛ اگر صوتی باشد ودر آن هجائی تلفظ شده نتواند ، لهذا در آن زبانی وجود ندارد ،  و در نتیجه وزنی در کار نیست ؛  از اینجاست که وزن  و اندازه را در موسیقی  تمیز و تشخیص باید کرد  ؛  زیرا هردو به عین مفهوم دلالت نمیکنند .

در عصر ما "لی" یا "ریتم " را با همین اندازه های صوتی مغالطه میکنند ؛ چون در غرب وسیعاً فزیک اکواستیک را با موسیقی عوض کرده‌اند ؛ لهذا اندازه را وزن یا ریتم مینامند ؛ بناً  تعریف و حدودیکه برای " لی یا ریتم  " تعین میکنند اشتباه آمیز و غلط است .                                                                                         

بزرگان گفته اند " وزن مدت موجودیت یک نغمه را تعین میکند " ، یعنی نغمه یا نغماتیکه بو سیلهٔ آن‌ها هجارا بآهنگ ارتقا میدهند، وزن زمان موجودیت همین نعمه ها را مشخص و معین میکند؛ چنانچه در مکالمهٔ عادی حروف سکون هجا ها را از هم جدا میکنند .

  هرگاه نغمه های موسیقی یکی پی دیگری جریان بکنند و فاصلۀ ایشان معلوم نباشد ، این وضعیت موسیقی را نا گوار میسازد . برای اینکه درین نغمه ها هم آهنگی بوجود آید؛  باید بیک سرعت و فاصله های متناسب  نواخته شوند ، به عبارت دیگر نغمه نباید آنقدر دیر عمر کند، که کاملآ اثرش از بین برود ، و نباید هم آنقدر زود نغمۀ دومی برسد که اولی اصلآ اثر نگذارد . برای حل همین معضله وزن ضروری است ، یعنی وزن مدت زمانیکه یک نغمه دوام کند را تعین میکند، به عبارۀ دیگر  وزن است که بوسیلۀ آن یک نغمه ختم ، و دیگری آغاز میگردد، که مطلقاً همین قانون در اصول عروض شعر موزون بوسیلهٔ حروف مصمت و مصوت تطبیق میگردد. این مدت در موسیقی مصنوعی یعنی سازی متواتر و مساوی است ؛ اما در موسیقی طبیعی ، یعنی آواز انسان متواتر  ؛ اما نا مساوی است .                                       

ابن سینا در تعریف وزن میگوید « وزن عبارت اندازه کردن زمان بویسلۀ ضربه ها ، اگر این ضربه نغمه را تولید کنند وزن موسیقی است ، واگر این ضربه ها کلمات را متشکل بسازند  برای ترتیب الفاظ ، این وزن شاعرانه است ». او در ادامه میگوید : «هرگاه یک ضربه یک نغمۀ موسیقی را خلق کند ، این عملیه مجبورآ به سه زمان تقسیم میشود. اول رفتن بسوی جسم ضرب گیرنده،دوم بتماس شدن بآن یعنی تولیدضرب وسوم ـ برگشت به حالت اولیه . که معمولآ تنها اینرا دو زمان قبول میکنند ، یعنی اینکه جسم ضرب زننده از وضعیت یا حالت خود خارج گردیده و بطرف ضرب گیرنده حرکت میکند ، این زمان اول است و زمان دوم عبارت از مدت برگشت این جسم بحالت اولیۀ آنست ، یعنی یک زمان رفت و یک زمان برگشت . همین  زمان یا مدت عبارتست از واحد یا مقیاس وزن در موسیقی ؛ اگرچه زمان سوم یعنی تماس دو جسم را بیکی از دو زمان مزج کرده اند ، چنانچه این واحد تنها ازدو بخش رفت و برگشت تشکیل شده است ؛ اما به نسبت کوتاه بودن مدت این عملیه آنرا غیر قابل تقسیم میدانیم  ، وهمین زمان عبارت از مدت ضروری است برای عبور از یک ضرب به دیگر ؛ آن ».                             

در مورد وزن حکیم فارابی میگوید « هرگاه نغمه در قید وزن نباشد ، مدت موجودیت آن نا معلوم است . موسیقی ئی کز چنین نغمه ها بدست می آید ، آنرا بنام موسیقی " فی البدیه " ، یا بداهه سرائی یاد میکنند ، که  در حقیقت یک تالیف نا مکمل است ؛ لهذا شناسائی و تفکیک اوزان در موسیقی نه ضروری بلکه حتمی است .»                                                                                  

  واحد یا مقیاس وزن :                                                

چنانچه در تعریف مقیاس یا واحد ذکر گردید ، عبارت از کوچکترین جُزٔ یک اصل است ، که در همه ترکیبات آن سهیم و مشترک باشد .  

 واحد وزن  در موسیقی  عبارت از کوچکترین مقطع زمانی است ، که دیگر قابل تقسیم نباشد ؛ با در نظر داشت اینکه زمان منحیث یک بعد عینی قابل تقسیم به لایتناهی بوده؛ لهذا دائمی و متواتر است ، منظور از تقسیم زمان بکوچکترین یا کوتاه ترین واحدی است ، که بین دو ضربه میتواند واقع گردد، که دیگر قابل تقسیم نباشد ، یا نمیتوان آنرا نظر به توانائی انسان کوتاهتر کرد.  

برای شرح بهتر موضوع مثال استاد آهنگر را در نظر میگیریم  که خود نشسته و آهن گداخته را با امبور پهلو میکند ، در حالیکه دو نفر شاگردانش بدان ودان میزنند . رخ آهن صرف برای دریافت یک ضربۀ ودان بروی سنگدان قرار دارد ، همینکه ضربه را در یافت کرد استاد رخ دیگر آهن را دور میدهد .

اگر قبول کنیم که هر رخ آهن یک نغمه است ، تا رسیدن رخ دیگر آهن این نغمه دوام میکند .  تداوم این نغمه مدت یک ضربه  است  . وبعدآ  ضرب دیگر ، یعنی رخ دیگر آهن وغیره ؛  لهذا کوتاهترین فاصلۀ که بین همین دو ضربه  ودان ممکن است ، که اگر این فاصله را هنوز هم کوتاهتر کنیم ودانها باهم برخورد خواهند کرد ؛ همین فاصله عبارت از واحد زمان است ؛  در موسیقی کوتاهترین مدت بین دو کوبه یا ضربه عبارتست از زمان واحد  .                                                                                      

حروف در تصویر برداری و یا دداشت  مدت وزنی نغمه ها کمک میکنند ؛ زیراوزن موسیقیائی مربوط و منوط بزبانی است ،که در آن اجرا می‌شود ؛بناً برای تلفظ حروف مجبور هستیم زبان خود را به کام ضربه بزنیم ؛ ازینجهت نغمه ها را با حروف و حروف را با ضرب ها اتصال داده اند، تا در توضیح و تفهیم مطلب سهولت پیش شود  ؛ لهذا تلفظ دوحرف متحرک را ، بحیث کوتاهترین مدت بین دو ضرب تلقی کرده اند ، و آنرا چنانچه در اصول عروض معمول است  سبب ثقیل خواندند .                                            

سبب ثقیل دو حرف متحرک  چون ؛ تَنَ مثل  : گل ، مل ، رو .... " ت و ن " هردو فتح بر میدارند، که در حقیقت دو حرف مصوت مقصور هستند . زمان اتصال ویا تلفظ شان ، کوتاهترین یا کوچکترین زمان ممکن است . واینرا زمان " الف " گفته اند یا زمان واحد .  خواجۀ طوسی درین مورد میگوید : « این یقین و واضح است که الف ممدود مصوت دوبرابر زمان فتح واقع میشود و خود فتح یا زبر کوچکترین زمانی است که در آن از حرفی به حرف دیگر انتقال ممکن است . و نیز چنین است نسبت واو مصوت به ضمه ویائ مصوت به کسره »(۱)

یک متحرک ویک ساکن را به تعقیب هم تلفظ کردند و آنرا سبب خفیف گفتند  :                    

چون : تَن  مانند گپ ، تب ، قد ... "ت" که فتح برداشته است و "ن"  ساکن است ، زمان اتصال این دو حرف دو چندان زمان الف است ؛ زیرا یک حرف مصوت  ویک ساکن را باید تلفظ کرد ، که قهرآ مدت تلفظ آنها طویلتر از دو حرف متحرک مقصور است . واین زمانرا "ب" یادکردند.                                                                                            

دو متحرک ویک ساکن را به تعقیب هم تلفظ کردند و آنرا وتد گفتند چون؛ تَََنَن؛ مثل  سَوُِِد ، تَبٍِِِِر ، لَحَن ... مدت تلفظ این حروف سه چندان زمان واحد یا الف است ، و آنرا زمان "ج" خواندند

سه متحرک ویک ساکن را تلفظ کردندو برسم عروضیان آنرا فاصله نامیدند چون؛ تَنَنَن  ؛ مانند گرفت ، شنفت ، روزن ... واین زمان را "د" نام گذاشتند .                                        

اگر دو شخص به عین سرعت ودر قید ضرب یکی هشت سبب خفیف یعنی زمان "ب" راتلفظ کند و دیگری چهار فاصله یعنی زمان "د" را ، هردو یکجا به ختم این دو زمان میرسند.         

پس گفته میشود که الف زمان واحد وزنی است ، " ب "  دو چند آنست ، "ج" سه چندان و "د" چهار چند آن میباشد.                                                                                                                                                                                                     

هرگاه در کوتاهترین زمان وزنی که ودان آهنگر را مثال دادیم ، اگر همین مثال را در مقیاس کوچکتردرتلفظ یک سبب ثقیل که متشکل ازدوحرف متحرک مقصور است ، برای تلفظ آن  زبان  یکبار حرکت ضربی را انجام میدهد ،  همین کوچکترین زمان وزنی است ، که بین  دو  حرف  وجود دارد . که اگر یک سلسله از همین سبب های ثقیل را تلفظ کنیم بشکل  :تَنَ ، تَنَ ، تَنَ ،  ، باین حروف متحرک  تنهایک ضرب  میتوانیم بنوازیم ، یعنی  هر سبب یک ضرب برمیدارد . این را فارابی بنام هزج سریع نامیده است وهمین زمان الف است  .                                                         

هرگاه یک متحرک ویک ساکن را پشت سرهم تلفظ کنیم : تَن ،تَن ، تَن  ، فاصلۀ که بین دو سبب خفیف واقع میگردد، چنین است که میتوان یک ضرب بخاطر حرف متحرک زد، و در حرف ساکن ضرب زده نمیشود ؛ لهذا یکزمان خالی بوجود می آید، یعنی یکزمان خالی از ضرب ؛ لهذا سبب خفیف که حاوی یکضرب و یک خالی است در حقیقت دو زمان دارد ؛ بناً دو چندان سبب ثقیل است   ؛ از اینرو مدت زمان سبب خفیف دو برابر زمان ثقیل است ، که به این علت آنرا زمان "ب" یاد میکنند، یا« هزج سبک ».                   

قابل یاد آوریست که ضرب اولی بحرف اول متحرک سبب خفیف خورده ویا به هر رکن دیگر که مصادف میگردد ، این ضرب را بنام ضرب اصلی یاد میکنند و  زمان بین دو رکن یعنی حرف ساکن واقع میگردد  آنرا  خالی می نامند ، یعنی در سبب ثقیل فُرصت یا خلائی برای خالی وجود ندارد ؛چون در آن حرف ساکنی وجود ندارد  ؛  در حالیکه در سبب خفیف فُرصت برای ضرب و خالی وجود دارد ؛ هرگاه نقره باشد آنرا ضرب  خوانند، واگر زمان باشد آنرا خالی گویند ؛ یعنی خالی از نقره ، که  اصطلاح ضرب و خالی در نواختن طبله از همینجا گرفته شده است ، در حقیقت هیچ منبع هندی ندارد .                                     

اگر  رکن از دو حرف متحرک ویک ساکن تشکیل گردد ؛ ضرب اصلی در متحرک اولی واقع میگردد ، ضربی که در متحرک دومی قرار میگیرد آنرا ضرب فرعی میخوانندو   ساکن را خالی میگویند ، یعنی ضرب اصلی ، ضرب فرعی و خالی ؛ بناً این سه برابر زمان  الف  و یکونیم چند زمان ب است  ، و اینرا بنام زمان "ج" یا وتد یاد می کنند 

،   ؛ چون : تَنَن ، تَنَن ، تَََنََن  فارابی این زمان را بنام «هزج سبک سنگین » یاد کرده است .                                                       

اگر  رکن از سه حرف متحرک ویک ساکن ساخته شده باشد ، درینصورت شامل یکضرب اصلی دو ضرب فرعی و یک خالی است  ، یعنی چهار بار  الف ، دو بار ب و یک ونیم برابرج است ، اینرا زما ن "د" خوانند .  این رکن فاصلۀ صغیر است چون : تَنَنَن ، تَنَنَن ، تَنَنَن فارابی اینرا « هزج سنگین » نامیده است .                                                                        

اینک هر قدر که خواسته باشیم میتوانیم دو ضرب اصلی را از هم دورتر بسازیم و در بین ضرب های فرعی و خالی را بنوازیم ، وبدانها نام های دیگری بدهیم . اما باید دانست که وظیفۀ وزن تعین مدت موجودیت نغمه است ؛ لهذا زمان" الف" برای موجودیت نغمه خیلی کوتاهست و زمانهای آنطرفتر  "د" یعنی "هـ " و "ز" خیلی طویل هستند ، که طی آن نغمه حساسیت خود را از دست میدهد .                                                                                                

زمانهای ضربی همه و همه به تناسب واحد محاسبه میگردند،  یعنی دو چند، سه چند ، چهار چند وغیره . اما ضرب های اصلی ، فرعی و خالی در یک دور وزنی با هم زمان مساوی دارند ، نواختن ضرب های اصلی  و فرعی حتمی  هستند ؛ در حالیکه ضرب های خالی را مجبور بنواختن شان نیستیم ، مثلآ در مثال چهار بار فاصله ، که در حقیقت چهار ضرب اصلی  هشت ضرب فرعی و چهار  ضرب خالی دارد . ضرب های اصلی وفرعی را مینوازیم و خالی ها نواخته نمیشوند ؛ مگر اینکه بخواهند دور وزنی را از حالت طاق بجفت انکشاف دهند         

          تَنَنَن ـــــــــــ تَنَنَن ـــــــــــــــ تَنَنَن ـــــــــــــ تَنَنَن ـــــــــــــ                   

              () * * |  ـ () * *  |   ـ () * *  |   ـــ   () * * | ـ                         

در شکل فوق حلقه های سفید از ضرب های اصلی ، ستاره‌ ها از ضرب فرعی نمایندگی میکنند ، که نواخته شده اند  ،  و خطهای افقی    خالی ها هستند ، که اصلآ نوخته نشده اند  ؛ لهذا نوشتن شان لزومی ندارد ، و هر« تننن » یکدستهٔ ضربی است .                                                  

زخمه زدن بتار ساز ، کشیدن کمانچه ویا دمیدن نفس در داخل یک نی هر کدام یک ضرب وزنی هستند ؛ اما برای اینکه وزن بصورت دقیق و تائیدی در موسیقی تطبیق گردد آلات مخصوص ضرب بوجود آمده است ، این آلات بدو نوع نواخته میشوند : یکی ضرب مترادف یا متصل است و دیگری ضرب متفاوت یا منفصل 

ادامه دارد