اساسات شهرسازی محلی ویونانی درپلان شهرکاپیسی (بگرام)
به شهادت متون تاریخ درحوزه کوهدامن و کوهستان شهرباستانی داشتیم؛ بنام کاپیسی که درقرن های ۵ و ۶ ق م دراثرفتوحات سیروس و داریوش هخامنشی ویران و آباد شد. موقعیت این شهرباستانی واضح معلوم نیست؛ ولی ازاحتمال بیرون نمی باشد که درمجاورت برج عبدالله دربگرام واقع بوده باشد؛ ولی مرورقرن های متوالی وآبادی های دوره های بعدی وتبدل اراضی به کشت زار ها و غیره ظاهرأ اثری ازآن باقی نه گذاشته است.
باری ما درمجموع خرابه های حاضره بگرام دوساحه مشخصی را مشاهده می کنیم که تقریبآ هردو به هم پیوسته است که به نام ما و اصطلاحات امروزی یکی را بنام (برج عبدالله) ودیگری رابه نام (بگرام) ازهم تفکیک می توانیم وهردوی آن درقرن دوم ق م پیشترازآن به دست یونانی ها پی گذاری شده است.
امکان دارد؛که خود اسکندراساس قلعه مستحکمی را دربرج عبدالله مانده باشد و اگرچنین نباشد؛ یونانیان باختری به چنین امری اقدام کرده اند ولی درمورد بگرام حقایق مشاهدات باستان شناسی واضح ساخته است که بنای شهرمذکور درطی قرن دوم ق م به دست یونانی ها گذاشته شده است.
مطالعه خرابه های بگرام از نظرشهرسازی موضوعی است؛بسیار دلچسپ واین کارجزبه وسیله حفریات امکان پذیرنه بود؛ خوشبختانه این مامول درحفریاتی که در سال های جنگ دوم عیسوی ازطرف موسیو گیرشمین فرانسوی به عمل آمد نتایجی بارآورد که درروشنی آن پلان شهربگرام وسیستم تدافعی آن آشکارشد و معلوم گردید که پلان شهر براساس کلاسیک شهرهای یونانی وضع شده ودرسیستم دفاعی آن از اساسات محلی کارگرفته شده است.
به اساس مطالعات دانشمند فرانسوی مذکورشهرکاپیسی درخطوط عمومی خود به اصول شهرهای یونانی به شکل (هیپودام) یعنی مربعی ساخته شده بود که یک جاده ازضلع دیگرآن امتداد داشت و قسمت های عمده شهردردوطرف جاده مذکوربنا یافته بود. بدین ترتیب از نظر پلان شهر (کاپیسی –بگرام) شباهت کامل به شر(دورا- اورویس) داشت که شهریونانی بود و بقایای آن را دانشمندان پوهنتون (یال) امریکا درآسیای غربی کشف کرده اند.
میان (بگرام) و(دیورا) ازنظرشهرسازی به اساس یونانی شباهت های زیادی موجود است؛ موسیو گیرشمن برخی ازین تشابهات را چنین یاد میکند: درهرشهرمتذکره به استحکام ضلعی که رخ بطرف جلگه است؛اهمیت بیشترداده شده درهردوشهرمرکز نظامی برمجرای رودخانه حاکم است؛ درهرد دو شهردروازه اساسی یا مدخل بزرگ شهر درضلع جنوبی در رخ بطرف جلگه کشیده شده است و جاده اساسی شهر ازآن مدخل شروع شده وبه رودخانه منهنی میگردد. شبهه ئی نیست که اکثراین تشبیهات راوضع مشابه اراضی این دو شهربمیان آورده؛ ولی بنظرموسیوگیرشمن بانیان این دوشهر ازاصول شهر سازی یونانی آگاهی داشتند وبنای دوشهرمذکوررا برموازین شهرسازی یونانی گذاشته اند؛چون این امر درمورد (دیورا)ثابت است دلیلی ندارد که درمورد (کاپیسا-بگرام) هم اصالت نداشته باشد.
البته حاجت به تذکارندارد که دراصول تدافعی شهربگرام ازنظریات ایرانی که رنگ محلی بخود گرفته بود کارگرفته شده که درشهرهای یونانی ازآن اثری نسیت. دیواربزرگ ضلع جنوبی شهر(کاپیسا-بگرام) وبرج های بهم نزدیک آن و مخصوصأ برج های ضخمی که درزاویه شهر وضع شده ازمفکوره های تدافعی محلی نمایندگی می کند که سوابق پارینه وارد درجهان معرب زمین درآن زمان ازآن خبری نبود.
باستان شناس فرانسوی مذکوربرای اثبات نظریات فوق توجه خواننده را بطرف خوارزم ینی سرزمینی جلب میکند که درسواحل راست مجرای سفلی آمو دریا منبسط است و مدتی تحت نفوذ فرمان روایان یونان باختری بود. شبه نیست که پروفیسرتولستف باشناس معروف روسی که سمت ریاست انجمن دوستی افغان وشوروی را دارد؛حفریات و تحقیقات دامنه داری درخوارزم بعمل آورده. سرزمین خوارزم قراری که گفتم دردوطرف مجرای سفلی آمو دریا مبسط بوده و چون ریگ دراثروزش باد درمرورزمانه پیش آمده اکثرشهرهای قدیم را پوشانیده وخرابه های شهرها هرقدرازمجرای آمودریا دورتراند قدیم تر و هرقدربه میسرآن نزدیک تراند جدید ترمی باشد.
این مفکوره را تحقیقات باستان شناسی ثابت کرده است وبه اساس ملاحظات پروفیسرتولستف واضح شده است که درشهرها و قلعه هائی که درسه قرن اول ق م ساخته شده اند؛درامتداد دیوارهای آن برجی وجود ندارد و تیرکش ها بسیاربهم نزدیک درخود دیوارکشیده شده و(جانبازقلعه) مثال اعلی آن است؛ بعد ترولی درهمین دوره درحالیکه دیوارها تیرکش دارند؛برج های مربع شکل به فاصله های ۱۸ تا ۲۶ متر پدیدارگردیده است وعلاوه براشکال مربع ومستطیل قلعه های مدور هم بروزکرده است، فاصله برج ها درامتداد دیوارشباهتی بین این قلعه های خوارزم وبگرام بمیان آورده است.
آثاردیوارها و برج های حصارشهربگرام دراثرحفریات موسیوگیرشمن ظاهرگردید. طول حصارشهر (۶۰۰) متروعرض آن درحدود (۴۵۰) متربود.
بقایای دیوارضخیم حصارشهر درسه ضلع شرق،غرب،جنوب معلوم وتهداب برج های آن دراثرکاوش واضح شد. درجناح شمالی، شهریا نشیب ملایم بطرف مجرای رودخانه پنجشیرمتمایل میشد وطبعأ درآن قسمت هم دیواری داشت که با کشت وزراعت همواره گردیده است.
دیوارشهردرطول وعرض خودپیش برآمدگی های داشت که ازنظرتعبیه دفاع شهررا استحکام می بخشیده زاویه جنوب-غربی شهرسخت مستحکم بود؛زیرا درآنجا بقایای شاه برجی پیدا شده است که تنها روی ضلع غربی پنجاه مترطول دارد.حال آنکه برج زاویه شمال غربی به مراتب کوچکتربوده و فقط ۶۰ ر ۶۱ متر طول و ۹۰ ر ۸ مترعرض داشت.
دروازه بزرگ شهریا مدخل اساسی دروسط دیوارضلع جنوبی رخ بطرف جلگه کوهدامن کشیده شده بود. ازین مدخل کوچه ئی ازوسط شهرمی گذشت وبه ضلع جنوبی کناررودخانه به مجاورت برج عبدالله منتهی میشد وازهمین نقطه اهالی شهرآب می گرفتند؛ پس به شرحی که مستند برنظریات تاریخی وتحقیقات باستان شناسی ومقایسه با قلعه ها وشهرهای قدیم آسیای غربی و خوارزم ذکرشد؛شهر (کاپیسی-بگرام) ازنظرپلان توافق زیاد به شهرهای یونانی دارد؛ ولی استحکام آن منطق برمفکوره های محلی خود مااستواربود. ازین نظر که اصول شهرسازی بونانی را میتوان درپلان بگرام مطالعه کرد؛ این نقطه اهمیت زیاد دارد؛ چون کوشانی های بزرگ جای یونانی ها راگرفتند؛ دراصل پلان شهر تغییرات فاحشی وارد نکردند وممیزات قدیمی درخطوط اساسی خود باقی ماند و باستان شناسی این مفکوره را تائید میکند. ۱۲/۲/۳۸