آریانا ویجه
یکی ازمسایل بسیارمهمی که تمام کتلۀ آریائی،تمام کتلۀ هندوایرانی وعموم کتلۀ هندواروپائی بدان دلچسپی خاصی دارد ( پرورشگاه)یا (مهد)آریائی است.این مهد یا رهایشگاه آریائی موضوعی است که ازسالیان مدیدی توجه بسیاری از دانشمندان شرقی و غرب را بخود جلب کرده و بحث های محتلف در آن مورد بعمل آمده است.
اصلأ باید قبل ازهمه چیزتصریح کردکه مطلب از(مهد) یا (رهایشگاه) آریائی چیست؟ زیرا اقوام هندواروپائی بحیث یک کتلۀ بزرگ بشری درطی روزگاران بسیارطولانی تاریخ ظهور و نشو و نمای خود کانون های مختلف داشته های مختلف داشته که اقلأ یکی را به صفت (مهد اولیه )وبقیه را به صفت رهایشگاهای شاخه های بزرگ آن میتوان حساب کرد.
راجع به مهد اولیه اقوام هندو ارویائی درمیان شرق و غرب هم پاره اختلافات نظروهم پارۀ موافقت ها بوجود است. این (مهد) را از آسیای مرکزی گرفته تا جنوب خزر، بالقان و حوزئی دانیوب درجاهای مختلف قرار می دهند که اینجا ذکر آن خارج این مقاله است.
درمیان رهایشگاهای شاخه های بزرگ یکی رهایشگاه اقوام (هندو ایرانی ) کتلۀ آریائی است که به شهادت دو منبع ( وید) و (اوستا) خویش را بنام (آریا) یا ( اریریا) می خواندند و بیشتر درافغانستان، هند و ایران پراگنده شده اند.
رهایشگاه این دسته اقوام آریائی دراوستا بنام (آریانا ویجه ) یاد شده بعبارت دیگر اولین قطعه زمین اوستائی که در فرگاد اول یا باب اول ( وندیداد) یکی از جزوه های اوستائی در جمله ۱۶ قطعه زمین میمون آریائی آمده آریانا ویجه یا آریا یا (نم ویجو) است.
دانشمندان درباب تعین قلمرو( آریاناویجه) تحقیقات زیاد نمود و نظریات مختلف ارائه نموده اند و بگمان غالب بهترین وسیله تعین موقعیت صحیح این قطعه خاک خود اوستاست؛ زیرا ازروی ترتیب خاکهای ۱۶ گانه و ازروی پاره اشاراتی که دربنداهش بعمل آمده چنین معلوم می شود که:( آریاناویجه) قطعه زمینی بود نسبتأ مرتفع و متصل به بعضی رود خانه ها که نام و نشان و برخی از مشخصات آن ها هم موجود است. با در نظر گرفتن این مطالب میتوان این قطعه زمین را
درجوارسرچشمه روداکسوس( آمو دریا) یا بین مجرای علیای اکسوس و ایگزازت یا آمودریا و سردریا درحوزۀ (فرغانه) قرار داد.
(وندیداد) جزوۀ اوستا، سرزمین ( آریانا ویجو )را کنار رود خانه هائی بنام (وانگوهی دیتیا) قرار می دهد. این اسم مرکب از درکلمه است (دیتیا) و(وانگوهی دیتیا) به اساس تحقیقات زبان شناسان ومتحصصان جغرافیائی قدیم (دیتیا) اصل نام رود خانه بوده، کلمۀ (وانگوهی) را(قانون) و(داد) ترجمه کرده اند. اسمی که ازترکیب این دوکلمه ساخته شده چنین معنی می دهد؛رودخانه (دیتیا) که درجوارآن قانون وعدل و داد بمیان آمده است: این قانون را عبارت از آئین زرتشتری و این عدل و داد را عبارت از حکمفرمائی پیشدادیان تعبیرکرده اند و این هردو تعبیربسیاربجا و مقرون به حقیقت است و چون آئین زرتشترودادوعدول پیشدادیان دربلخ درمجاورت آمو دریا بمیان آمده معلوم می شود که( آریانا ویجه) ازسواحل رود خانه آمو دریا دوری زیاد نداشته.
ینداهش نام های بعضی کوهها مثل کوه کوندوراس و بعضی رود خانه هائی را که از آریانا ویجه می گذشت از قبیل ( دائی تیگ ) و(دراگا) اسم می برد.بنداهش درباب رودخانه ( دائی تیک) چنین تصریح می کند که رودخانه مذکور از (ایران وج) آمده ازمیان کهستانات می گذرد. هکذا درمورد رود (دراگا) گفته شده که این رود خانه درآریاناویجو است و در سواحل آن پوروشسپه پدرزرتشت اقامت داشت.
به اساس این اشارات که مستند به تذکرات (دندیداد) و (بنداهش) است واضح معلوم دارد و اگر دقیق تر تصریح شود با در نظرگرفتن دورودخانه(دیتیا) و (دراگاه) که عبارت از آمو دریا و ( سر دریا) میباشد اولین قطعۀ خاک آریائی و رهایشگاه آنها یعنی ( آریاناو یجه) را میتوان درمیان سواحل علیای دورودخانۀ مذکور در (فرغاته ) قرار داد.
شبهه ئی نیست که اگرتنها به رود خانه (دیتیا) یعنی دریا اتکا شود؛ مرکز ثقل قطعه خاک مطلوبه بیشتر به حوزه این رود خانه وحتی به سواحل چپ آن درخاک های بکتریان قرارمی گیرد؛ولی چون دو رودخانه به خاک های آریانا ویجه تماس داشت وبعد ازسرزمین اولیه ۱۵ قطعه خاک دیگرهم دراوستا به ترتیب حرکت و مهاجرت آریاها ذکر شده؛ مانند (سفیده ) و(مورو) و(بخدی) وغیره که عبارت ازسغدیان وحوزۀ مرو وبلخ است؛ لذا منطق تحلیلی حکم می کند که این مهدعبارت ازهمان (فرغاته) باشد.
آریانا ویجه رهایشگاه کتلۀ آریائی هندو ایرانی درشمال افغانستان درحوزۀ علیای آمو درپا و سردریا قرارداشت و رود خانه آمو وحوزۀ وسیع آن به این قطعه خاک میمون و مساعد تماس دائمی داشت و درمنابع آریائی و درداستان ها و اسطوره ها نقش مهم آن واضح و نمایان است.