پښتو او پښتونواله
په دې لاندی کرښو کی زه د خپل وسه سره سم د پښتو اجتماعي روحيات پسيکولوژي او عقليت څه نه څه څرګندوم او هغه شيان چي د پښتو او پښتنوالي ځلي ځني،اوڅارریږي تر څېړني لاندي نیسم :ټولنه یا اجتماع
ټولنپوهان یعنی اجتماعيون او د علما Sociologists واي ٨ولنه يا اجتماع په موجوداتو کي يو خاص ناموس دي، چي هيڅ شي له دې څخه نسي وتلاي ژوندي جسم که انسان وي که حيوان، که کوچني ذره بيني مکروبهو، دا . څخه جوړ سوي دي، او دا ټوټې له هغو بېخي کوچنوټو ذراتو څخه مركبي دي، چي په پښتو يې ك او په عربي يې جوهر فرد او په اروپايي ژبو يېک او را په پښتو دارد یو د بل سره نښتون د ژوندون حرکت پکښي پيداکوي. کوچنی او لوی ژوی (حیوانات) ټوله په دغه اجتماعي خاصيت د ژوندون مجموعې لري، چي د دوي اجسام ځني تركيب سوي دي، لكه د ژونديو شيانو نور اجسام چي د ژوند له مجموعو، دژوندون مجموعې هريھ او یاو ارتباط لری، په خزندو او چنجیانو او لویو هیوانا توکی هم . دا خاصت،سته هغه حیوانات چی نباتات خوری بهلی ډلی لری او الوتونکی هم شخر الوزی،پیلان په زنګلو کی تر 150 پوری یو ځای په ولنه کی ګرځی، دغسي هم نور هكان يعني وحشي حيوانات لكه د افريقا بزوګاني توكم توكم دي او يوه نوعه بزو چي سيركو پيتيكيوس Cercopithicus نوميږي ډله ډله د خپلو مشرانو تر ادارې لاندي ژوندون کوي، مشروم. يې ژغوري، ګوريلا او بابون تر دې لاښه اجتماعي ژوندون لري. انسان خو په يوه مصنوعي او عقلي اجتماع کي ژوندون کوي او دا خپل اجتماعي حيات هم تر يواځني ژوندون ښه ګڼي او اجتماعي نظامات او افعال : مقايسه او استدلال او استنتاج ولاړ دي. پرته له دې څخه د یې پر انسانانو ځيني وحشي قبايل هم د ټولني روح لري، هره ټولۍ يې له څو کورنيو څخه . لکه د استرالیا، جوړه سوې، جنوبي افريقا او سيلان ځيني ټولني. د موجوداتو دغه حال ته چي څوك خير سي، نو داسي ورته ښكاره كيږي چي ټولني ژوندون" د انسانانو دپاره طبيعي او حتمي دي او زړو پوهانو چي انسان مدني يي بالطبع باله همي مطلب دغه و چي اجتماعي احساس مي كند. طبیعت او خاوره ور اخښلی سوی دی او د ده د ژوندون لوازم او اړتیاوی هم په یوازنی ژوندون کی نسی بشیر بدلای د خپل ژوندون دپاره اړ دی چی د نورو کومک او مرسته ځانته و کمیاو د ټولنی په سیوره. وژغوري په حقيقت کي د انسان سعادت او کمال او نوري ټولي ښېګړي په اجتماعي ژوندون کي حاصلیږياو د ژوندون ټوله مزايا هم به انجمن لاسته نه راځي، ولي چي انسان دنورو په مرسته د ژوند فواید او منافع لاس ته راولي او د سعادت ژوندون ته رسيږي او يو انسان يوازي او بېل ټوله ښېګړي نسي ميندلاي پښتو او اجتماع پښتون ملت خو د تاريخي اجتماعاتو له پلوه هغه زاړه آريانان دي، چي دا څو او زره کاله پرله پس په دغه خپله ځمكه "پښتون پراتي دي، په پښتنو کي تري اوسه هغه د آريانانو زاړه خواص، په دغه خپله ځمكه" خبره ده چی کورنه د ټولنی منشا ده او د اجتماعي ژوندون زده کړه او وده هم لومړی په کورنۍ کی کیږی، اجتماعي عواطف او د ټولني د ورګلوۍ سپېڅلي کي، خو لومړی په کورنه، خو لومړی په کورنه، نو کورنۍ د ټولنی یوه کوچنۍ نمونه ده، ډېری کورنۍ بیا سره یو ځاى سي او يوه ټولۍ ځني جوړه سي، ډېري ټولۍ چی سره ونښلی، نو یو اولس ځنی روغ سی، ډېر اولسونه نو ملت تشکیل کی لکه پر جغرافی وېش چی هم له ډېرو کورنیو څخه یو ښار او له ډېرو ښارو څخه یو ولایت او له ډېرو ولایاتو څخه بیا یو مملکت جوړ سی . دا خو يو طبيعي عام اجتماعي ناموس دي، چي د پښتنو ټولني ژوندون هم پر دغه پيلامه ټينګ دي، په پښتنو "کورنۍ" خاص در لود او ډری کورنۍ چی ځانته یې خصوصی عقلی او ادبی او اولسی امتیازات درلوده، دغه خپل وضعیت یې پښت ترکی تر پښته ساتلی، کوم ځلمی که د ننهګیالو منغیھوب ٨. نۍ وروسته پښه) خپل کام زی نور مراتب و چی په پای کی نو ټوله په پښتون ګډېده او دا ټوله کورنه، ټیرونه، د پښتون ملت اجتماعي شعبه و چي د اجتماع په علم کي سلاله ټولنه" ورته وايي او داسي ټولني د خپلوۍ، تناسل په رابطه جوړيږي او د دوي وينه او پښت هم تقريباً يو وي . په سلاليه ټولنو کي دوه ډوله روابط سته چي ځيني پر مندو سره و شل كيږي او ځيني پر پلرو، پښتانه خو هغه قبايل دي، چي پر پلرو سره و شل سوي دي دي دي "ابوت پلارګلوي د، دوي د و او" به تاسي ته ښه ښکاره سي، چي هره ټولنه بئل پلار لري او دا پلرونه په پاي کي ټوله د پښتون په لوي پلار ګډيږي او په دوي. کی د پلار د قوموی وېش مسلسل عنعنات سته. په زړو آریانانو کی هم، چی داسی وېشونه وه، وکتوکیکر لكه W. Geiger الماني محقق مستشرق ليكي چي پخوانو آريانانو هم داسي قبايل درلوده، سره خپل به وه . په زړه اوستا ژبه کی ویس : ۱ او دغسی هم د هند په رګویدا زاړه کتاب کی دغه کلمه دکورنۍ او ټبر او قبیلهې په معنی راغلې ده، د ایران د داریوش د بېستون په لیکو کی (لومړی) ٨. لس قبیله ذکر چی Vic سوي دي . د اوستا او رګویدا چی د آریانانو زاړه کتابونه دی، د (ویس) کلمه کټ مټ د پښتو اوسنۍ کلمه (دیس) ده، چی په هگه زړه معنی په پښتوکی ژوندۍ او بدل فقط (د) سوی په (و). دال او واو ډېر سره اوړی، مثلاً کندهارکی وایی کښېښوول، ننګگرهارکی وایی کښېښودل، دوکتور ګوستاولوبون د زړو آریانانو د کورنۍ په بحث کی لیکی: ، ټوله خلق خپلو پلرو او نیکونو ته منسوب کېدل، بلكي دوي د خپلي کورنۍ پرستش او کوزده او تولد او تناسل يې مذهبي مبارك دودونه ګڼل، نو له دې جهته چي د دوي پښت پاته سي او ټبر يې ډېر سي، زوي پر دوي ھېڐر. ى نه درلودل یې دکورنۍ ورانی او د پلرو د نامه ورکېدل ګڼل .
د هندي آريانانو په زاړه کتاب رګويداکي هغه خوښۍ ذکر سوي دي، چي پخوا آریانانو به له خپلي کورنۍ څخه اخيستې، د رګويدا دغه جملې دلالت کوي، چي په دوی کي کورنۍ څومره قدر درلود:
"خدای تعالی د ژوندون واکمن دی
ما لك الملك دي، دې ښاغلي كورنــــي
سړو ته ورکوی، خدایه موږ ستا مربي یو.
بې اولاده بې ښېګړی، و مه ژنې"
له دې لوړو تشریحاتو او تاریخى اسنادو تاسی ته ښکاره سوه چی پخوا د پښتنو اجتماعى ژوندون پرکورنۍ بنا و اوستا موربی یو، دا اجتماعي دود تر اوسه هم پكښي ټينګ دي.
دا څلور زره کاله چی دوی په دې خپلو ګرانو ځمکو کی په خپلواکۍ اوسېدلی دي، دا زبادوي، چي د دوى اجتماعي كلك او يو د بله د خطر پر وخت خورا او متحد سره يو وه، دھى چپاره لازم است. ته وګورو، په لاندی ویناووکی به پر خپل ځای موږ موضوع مثال د تاریخ له مخو څخه در وړاندی کړو.
روحیات یا د ټولنی نفسیات
طبيعي پوهان انسانها د رنګ پر اقسامو وېشي مګر اجتماعي فلاسفه ملتونه د روحياتو پر اصولو سره بلوي. دوی وایی چی هر ملت ځانته بېل فکری او عقلی یا روحی ممیزات لری لکه د دوی جسمانی خواص چی ګوښي ګوښي دي، دغسي هم د دوي عقلي خصايص او روحي مميزات سره بهل وي، دا خواص د دوي قوميت او مليت جوړوي. او هگه علم چی له دغو روحیاتو او ممیزاتو څخه بحث کوی پسیکولوژی Psychology یې بولی چی د افراد و جذبات او روحی کیفیات بېل او د ټولنو او ملتو دا بېل څرګندوي چي اخلاق او خصايص او. ې بېل بېل لری او هغه جذبات او ذهنیات او تصورات او اوهام او عقاید او نفسي چي يو ملت له بله بلوي، دغو ته د ملت اجتماعي نفس" يا ملي روح وايي د علم النفس او پسيكولوژۍ په اصطلاح خو " ټولنه" هغه بولي چي انفرادي مشاعر او عاطفه يې په يوه هدف پكښي غونډ وحدت اصولو لندی وی . د ملتو دغه روحیات او اجتماعي نفسيات دي چي د دوي ټوله ښېګړې پورې تړلي او د هر ملت ثقافت او مدنيت هم له دغو څخه زږي. د هر ملت تاريخ د دوي د روحياتو ښکاره کوونکی او د نفسی خصایصو هنداره، هره لوړتیا او بری او هرکښته توب او پرزیده چی یو اولس ته ورپېښیږی دغه د دوی د روحیاتو اغېزه او نتیجه ده. ګوستاولوبون وايي که انسان ناببره يوه پردي هيواد ته ولاړ سي لومړي شي چي دي، دى يې د هغه قوم خپل خاصي اخلاق و روحيات او مشترک جنسي صفات دي چي په ټولو وګړو كي څرګنديږي او دا ښيي چي هغه اولس ځانته يو بېل "روح" لري او اجتماعي نفس یې هم ګوښی دی .
دې علمي خبري مثلا د دنيا په ټولو ملتونوکي څرګند ليدل کيږي په ټوله دنيا کي يهوديان كاغ، طماع، ګټه خوښوونكي او روپۍ ټولوونكي دي. کورګانی توکمونه په تالا او یرغل او سخت ژوند ښه پوهیږی، کرنه او تجارت یې له لاسه نه راځی. د انګلیسانو په ملی روح کی متانت او کلکه ارادهسته آمریکایان عملی روح ډېر لری. هندیان روحانی ژوند او تصوف افکار غوره کوی، دغه خصایص "بارزه یا اخلاقی او عقلی نوامیس چی د ملت اجتماعي نفس ځني جوړيږي حقيقتاً د ملتونو د ارتقاء يا لودو باعث ګرځي او خورا درنې درنې اغېزي هم لري .
د پښتنو اجتماعي نفس او روحيات
لکه ټوله ملل چی . ځانته خصایص او ملی روحیات لری دغسی پښتون هم یو بېل اجتماعى نفس لری چی دغه نو پښتانه له نورو ملتتونو څخه بېلوی او د دوی د ملیت تیره پر مخصوصو اصولو باندې ایږدی د پھدتون د ژوند لا . ادب اسلوب او د خیالاتو او جذباتو رنگ بالکل له نورو مللو څخه بېل دی یو پښتون چی هر ځای وی دغه خپل خصایص دی له نورو څخه په پښتنواله بېلوی او د ده د پښتو روحی پځځڐ هرلو. ګوښي نفسيات او اجتماعي دودونه لري چي دغه ټوله " پښتو او پښتنواله" بولو د پښتو او پښتنوالی توکونه او ارکان او نور لوازم او خصایص موږ د مخه د طلوع افغان د ١٣١٥کال په ګڼه کی وروسته بیا د کابل پهتن کالنیوکی هم پښ دلی تنو ښاغه پشه و پشه لیکوالو. ارکان او عناصر نه شمېرم او نه یې څېړم غواړم د نفسیاتو او تاريخ له پلوه يې تحليل كړم. اجتماعي علماوو او د بشر د لوړتيا د فلسفو پلټونكي روحياتو ته دومره او را ا ي كوستاولوبون ليكي: "روزنه او نور ټول اړوونكي عوامل انسان عقل او ادراك ته تغير وركولاي سي اما روحيات ناولسيوري. هگه وخت موږ یو ملت له خپله حاله اوښتی بولو چی د ده ملی روح هم پر بله اهمیت ږدی چی خوا وګرځي او ملي روحيات ځني ولاړ سي." زموږ ملي روح يعني پښتو او پښتونواله خو هم پر دغه علمي اساس په پښتنو کي خورا ټينګه ده. شيه ډېر مهم دي چي موږ یې د پوهانو د اقوالو په استناد لندى څرګندوو: وراثت محیط اتاریزم جلال بك نوري، يو تورك اجتماعي پياوړي عالم وايي:
دغه ملي روحيات او اخلاق او موروثه صفات او د نيکونو مزاج او طبيعت ډېر ځله زامنو ته په وينه کي راځي اوس.
تورکان داسي ډېر خويونه لري چي دوي له نيکونو څخه اخيستي دي، د ملتونو د انقراض او انحطاط او لوړتيا او. هر کښته والي اسرار هم په اخلاقي توارث کي دي چي په فرنګي ژبه يې اتاريزم Atarism بولي" دا ملي روحيات او خصوصيات. چي د. ملت د ښايست کېنه يا وياړ ( عيب) زامنو ته را نقلیږی او ورو ورو ټوله وروستنی پښتونه نیسی او سوکه سوکه د ملت په ټول نفوس کی استقرار مومی. د ملتونو،صفات لكه جسماني صفات ټينګ دي او په وراثت سره پر يوه ډول تل له يوه پښته بل پښت ته ځي، د. پلرونو او نيكونو آثار په روح كي د هر ملت دايم اوكلك پاتيږي. د هر ملت تاریخ او ژوندون خاصه نظامات،آداب، فنون، فلسفه او د وطنیت،جذبات،ذکأ، اخلاق او نورملی خصوصیات د دوی له ملی پسیکولوژی څخه زږی او دغه پسیکولوژی هم په وراثتی اصولو روحیه اوست. او د ژوندون لاری اړوی، په دغو تطوراتو کی هم د ملی روحیاتو اغزه څرګندوی، خپل ارثیات او تقالید ساتی او په الیشولو کی خورا سوکه وی په دې ډول ارث د یوه ملت د روحیګهتو. کیږی . په پښتو او پښتنواله کی ارث لوی عامل دی، ډېر د پښتنوالی عناصر او ارکان موږ ته په ارث له پلرونو څخه پاته سوئی دی، د زرو زرو کالو اخلاق او ملكات اوس موږ په ځانوکی وینو. زاړه پښتانه، خو پر پښتو او پښتنواله ډېر ن تینگ وه، د دوی ډېر ښه او غوره راسخ ملکات او نور خویونه پښت پر پښت زامنو ته رانقل سوي دي. د مثال په ډول به زه دلته یوه تاریخى مطالعه تاسی ته وړاندی کم: ډوکتور ګیګر المانی مشهور او معروف شرق د زړو آریانانو پر اخلاقو داسی ثبت لیکی: دوی ته دا ښکاره وه چی موږ ا یو، نژادی او پښتی روابطو دوی په خپلو نیکو او پلرونو پوری نښلول، دوی خپله ژبه، دودونه او پښت مشترک سره باله نو یې خپل ځان (آرین دهینج) بللی چی. ، دوی هر ښه خوی او د خوښولو اخلاق د ځان مخصوص ارث ګاڼه او ځانونه یې لوړ بلل، پردو ته یې په له ملته یوه سپکه سترګه کاته" اوس چی ځنی خارجی محققین راځی او د پښتنو د خویونو او روحیاتو کتنه او پلټنه کوی، ټوله په پښتنو کی دا خاصیتتونه وینی، یو ایرانی مدقق لیکوال او نقاد په دېبار کی داسی لیکی: " هر فرد افغاني اول خودش و بعد قوم افغان را برگزیده خدا میداند و هیچکس را در روی زمین، برابر افغاني نمي پندارد، که اعتدال این فضیلت را نگارنده برای ملت ایران ارزو میکند وقتي يك فرد افغاني طايفه و قوم خود را برای نگارنده میشمرد، بیاد سخن داریوش کبیر افتادم که با چه لهجه پر از مباهات نژاد خودش را مینویسد . پارسي فرزند پارسي ايراني فرزند ايراني" په دې ډول، لکه ملي غرور چي له خورا زړې او زمانې څخه پښتنو ته له نيکونو څخه ميراث پاته دي، او خارجي پوهان يې هم مني دغسي نور ټوله د پڵتنوالي پھش ارث. ي، ملا عبد الباقي افغان څه ښه ويلي دي:
بل توکم که د کافر مدح کوی له هر قسمه
نه پوهیږی، کل فرنګ دی د افغان تر سپی سی ځار
محیــــــــــــــــــــــــط
بل مهم عامل چی پښتو او پښتنواله یې کلکه کړې ده چاپېر یعنی محیط دی، محیط پرټولو موجوداتو او مخصوصاً برای روحیاتو او د ملت پر راس ملکاتو درنې اغذې کوی، اخلاق، دوونه، جذبات، نفسیات او. معنوي خواص او مزايا د محيط په اختلاف تغير خوري، هغه آريانان چي له پښتونخوا، يعني هندوكش، باختر او آرياكوسيا څخه ولاړه، د هند تودو مځكو ته ور شبوه،سوه هلته د دوي ټدهوله پاچه خواص هم و غروگه دارد. ، خصایص یې بېل دی او هغه آریانان چی ایران ته ولاړه بېل راسخ ملكات او روحیات یې په خپلو نوو مېنو او هیوادو كی کسب كړه ، هندیان ملت پښتانه ایرانیان در اروپا ډېر هریانې، انگلیس. خپل هیواد او مځکه کی ځانته عقلی او روحی او بدنی تطور وكړ. اوس چی موږ چی ورته ګورو له ورایه ښکارېږی، دا پښتون دی هغه هندی هغه فرانسوی دی، او هغه بل جرمنی دی. دا ټوله د چاپېر مخصوص اثرونه دي، چي سره بېل کړي دي. د مثال په ډول وایو د غرو او رغو د خلکو روحیات هرک او اخلاق یې متین او له رخوته تش وی، د پښتنو د ژوندون چاپېر او جغرافی محیط او د هستوګی م شیکی خو غرنۍ وی، نو ځګه د په عناصر کوالیکه دي چي دې ځايو د مېشتو وګړو دا ملل يي " سره ښايي د پښتنو جغرافي موقعيت خو په پخوانيو پېړيو کي هم داسي و چي دوي به له خپله ځانه دفا دفاع کوله، او د خپلو غرونو استقلال به يې ساته. دې محیط چی ژوندون یې په دې ډول و په پښتنو کی دفاعی روحیات او جنګی اخلاق او ملكات داسی قوي كړه، چی" توریالی "توب د پښتنوالی مهم و په نورو څېښ دوه پژوه نكی به تاسی". در څرګندی کړه سي.
د پښتنو عقلیت او اخلاق ډوکتورګوستاولوبون پسیکولوژی پر دوه برخو وېشی:
۱. عقلیت.
۲. اخلاق
لندی پر بلو بلو خواوو باندی بئل بل بحث کوم، مګر لومړی دا څرګندوم، چه عواملی بر عقلیت او اخلاق و باندی اغزه کولای سی؟
د ملتو پر عقلیت او اخلاق دوه شپه اغېزه کوي:
۱. فطرت.
۲. محیط.
دا دوه شيه په ګډه يوه ګډه اغزه لري او که يو د بله سره بيل سي، نو هغسي اغزه به يې نه وي، هيګل د المان مشهور فيلسوف او اجتماعي عالم (1777 - 1831ع؛ واييوني، چي پري ) طبیعت اثر نه درلود، ولی نور ملل د دوی په طبیعى محیط کی ولوده، نو یې د یوان په راز عقلیت او ثقافت مینده نه کړ، مګر اخلاق نور اجتماعى دې خبرى ته ټينګ دي چي اجتماعي او طبيعى محيط زيست دواغى دو ملت. لندی راولی، لومدی به د پښتنو پر عقلیت او اخلاقو د دوو اثر ښکاره کو:
طبیعي محیط:
طبيعي محيط د مځكي او د هستوګي د ځاى جغرافي وضعيت دي اوبه، هوا، غرونه ډاګونه، رغونه ټوله بېل_بېل اثرونه لري، پښتانه خو د خپلو مځکو هلمند، ارغنداو، ترنک کومل، كابل او كونړ آباسين پر شنو او زرغونو غاړو مېشت وه يا په داسي غرونو كي يې هستوګه وه، چي په ژمي په واوره اوپه دوبي په وښو او ځنڅلونو پټ وه، دغه خلك به. خواوو ته ولاړ سي ، پښتنو داسی اقوام "پوونده" بله او پونده د سړو غرونو او واورینو مځکو وګړی وه، چی په ژمی به تودو خواوو ته په ولنه تلل، دې عامل پښتانه سره ګه دوژی روحی، او را هم می بینید. سوه سوه، د ژبی بنیه یې هم : ټینګه . د حرکت روح په پښتنو کی د ډېر یون توان او د سفر د زحمتونو ګلول مینده کړل، پر غرونو، پر دښتونو، پر ځنګلو په زیار او ډېر مشقت تېرېدل او هر څه اشکال به چی وه، له مخه یې لیری کول. دغه د حرکت روح و، چی د پښتنو اخلاقی بنیه یې داسی قوی کړه، چی وروسته د غزنوی او غوری او هوتکو فاتحینو او اعلیحضرت احمدشاه بابا په فتوحاتو کی دوی په وارو وارو شاوخوا ممالک د مڐړو. هیڅ راز مشکل یې حائل نسول. د پښتنو طبيعي چاپېر د لمر په رڼو وړانګو ښکلی او په صافه هوا ډک و، دوی په داسی پاکو مځکو او غرونو او رغونو کی مشت وه چی هلته بېله طبیعى دلچسپو مناظرو بل، دوى په داسی پاکو مځکو او غرونو لی ښایست ننداره دوی ته هر میسره وه، نو د دوی عقل او اخلاق هم سپهلی وروزل سوه.
اجتماعي محيط:
د پښتنو اجتماعي محيط، لکه د مخه چي مو هم وول ډېر ټينګ مبادي او ځانته مخصوصي ښېګړي درلودې، دې اجتماعي او طبيعي محيط آثارو، چي په دوي کي ځيني ملي دودونه پيدا سوه پښتانه په ژوندون کي د متقابل احترام ډهر پر خوا دي، د يوه کام يا کهول يو سړي به د بل کلي يا بل کام خواته ولاه په، ژمي وار. کلی یا قبیله کی د مدنیت په ډول دکان او د غذا او خوړو یا د هستوګی ځای هم نه و، نو د کیفیت پښتانه ناچاره کړه، چی د مېلمنو دپاره دپاره دېرې جوړی کی دہ او په هر کہ کہ راحت است. دپاره دېرې او کوټې دي، ولي که سبا دې کلي سړى ها بل کلي ياکهول ته ولاړ، نو بې هوري احترام هم کيږي، دې روح په اوږدو زمانو کي د.
مېلمانه احترام او روزنه داسی د پښتنو په عقلیت او اخلاقو کی دننه کړه چی په پای کی به په کلی کی تر هغو چا د ماښام ډوډۍ نه خوړه، څو مېلمه نه و، مخورغلی دغی هم لکه چی. ، نو د يوې کورنۍ يا د يوه کلي یا قبیلې چي به يو سړی لېږدېدی، یا به بې وزلي کېدی، دې کيفيت خو د هغې کورنۍ ياكلي اجتماعي عزت او درناوی ور وراناوه، نو د پښتنو" بسپنه" يوه اجتماعي مؤسسه چي په نوې ژبه يې «اعانه» بولي، ملي دود سو. دغسی هم د پښتنو مځکی پښتونخوا په داسی ځای کی وې، چی د دنیا فاتحین ټوله پر دې خوا راتله، سکندر، مسلمانان، چنګېز تیمور، بابر نادر افشار ټوله په دغو، چہ دے دنیا فاتحین، سکندر، مسلمانان، چنګېز تیمور، بابر نادر افشار له ځانه دفاع وکړي او خپله آزادي خوندي کي، دې لپاره جنګي اخلاق په دوي کي قوي او "شجاعت" د دوي د روحياتو او اخلاقو ټينګ ټوك سو، د ميرڅمنو په مقابل کي تل يو بله وعده او وفا يخو لازم ده، پښتنو کی داسی اهمیت وموند چی پر وعده او وفا ځانونه بایلی اوس چی موږ او لږ څه د ساختمانو اثر عملو او اخلاقو ښکاره کی نو به لږ څه دې شیانو هم مهم څرګند کوج کوستاولوبون وایی: متفاوت،دي عقلي خصايص او فكري ساختمان د هر ملت د تمدن او حيات عناصر ګاڼه سي، په عقلي خصايصو ملتونه يو له بله سره بليږي او لكه بدني خصايص عقلي خصايص هم په سوالي نه اړول كيږي، هم ملغ سادي. او د ملتو عظمت او لوړتیا ټوله په دغو اړه لری، په ژوندون کی اخلاق دی، چی د انګلیس کوچنی ملت یې پر ډېرو انسانانو حاکم کړی دی." رښتيا هم دا ده، چي د پښتنو خپل پښتنوالي روحيات او اخلاق وه، چي دوي يې لوړ کړي او د دوي ثقافت او بري يې خپور کړي و، زه به په لندي ابحاثوکي پهي دوي بر او علمو کماي وي. بحثو توضیح به وكم.
د پښتنو د عقلیت او اخلاقو مظاهر (ژبه ، شعر ، متلونه ، قصې . ، عنعنات )
دا پنځه شیان په ښه ډول د ملتو د عقلیت او اخلاقو یعنی روحیاتو نامیندګی کولای سی، ځکه چی دا شیان په ورو ورو او په اوږدو اوږدو ملت زمانو کی د ملت له روحیاتو، نوخه و تراوش کو. روحيات وپلټي، ښايي چي دغو شيانو له پلوه هم ورته وګوري، ولي چي په دغو شيانو کي د پسيکولوژي، مهم مواد پټ پراته دي، زه به د پښتنو د روحياتو دله پله بدو بُنه. ژبه د هر ملت پر عقلیت له دې پلوه دلالت کوی، چی په هر عصر کی د عقلی مظاهرو یا مهم مظهر ژبه ده، ولی چی. سم ځنی الفاظ جوړ کړه، ژبه په پلا نه ده پیدا سوې او نه دغسی بشپړه اخلافو ته له اسلافو څخه راغلی ده، لو شیمړی پلا خلقو پر خپلو اړتیاوو ره چی نوده شیان میندل، و ره چی نوده شیان میندل. نونومونه له منځه تله، نو په دې راز هره ژبه د یوه مستمر مرګ او ژوندون په مرحلو کی ځی، دغسی هم د ژمی اشتقاقات او تعبیرونه د هغه ملت د لوړتیا سره سم وده کوی، مثلا که د فرانسوی ژوبی یو د مخ. كتاب وكتل سي، نو به د راډيو او تلوزيون نومونه نسي پيدا دا خبر نو پر دلالت كوي، چي فرانسويانو وخت داشیان نه پېژانده.
په دې ډول هره ژبه د هگه ملت پر عقلیت ښه رڼا اچوی او د هر مملکت د طبیعت او محیط اثر پکی کیږی، پښتو ژبه هم دغو ټولو عواملو تر اغېزې لندی ده پښتانه خو د غرو او دښتو خلق ،وه دوی له بحره لېری پاته وه، ځکه نو. بحري حيواناتو دپاره نومونه نه لري، بالعکس د دوي په ژوندون کي مالداري او پوندګي ډېره وه، حياتيې په غيلو او د پسو په محصولاتو کاوه، نو دو پسونو دپاره ډنوع نوک نوک پهره عمر، هر راز پس او. اود دوی د حمل او نقل عمومی ذریعه وه، نو د هیوان دپاره هم په اختلاف د عمر متختلف نومونه، دا خو یې د اجتماعى محیط اثرونه وه، د طبیعى محیط اثر هم پر ژبه خورا مېشت وه، نو د ډېرو نومونه د اقسامو او اوزانو په اختلاف خورا په پښتنو کي ډېر دي د طبيعي او مادي شيانو دپاره ډېر مترادف نومونه لري، مګر د معنویاتو او عواطفو او احساساتو دپاره ډېر کلمات نسته، ځکه په دوی کي پټه خوا ځکه. دا چی سپکه او یو طبیعی او سپېڅلی ژوندون یې درلود، د سرور او لهو لعب او شادی او نعمتونو نومونه نه لږ دی، شیان په پښتنو کی دی جوړ شوی، مګر د ویر ناورین نومونه لری، د هجوم اونومونه. لری، ځکه چی پر دې ځمکو ډېرومتها جمینو تعرضونه او تالاوی کړی دی. له اخلاقی پلوه هم ډېر بد اخلاق په پښتنو کی نه وه، نو ځکه د هغو نومونه، هم نیست. مثلاً: دله او دیوث په پښتنو کی نوم نه لری چی دا فعلونه نه وو، نو یې نومونه هم : نسته د غرو د اقسامو بېل بېل. نومونه سته ولی چی د پښتنو ژوندون د غرو سره و. دكردۍ هر ديرك بېل بېل نوم لري، ځكه چي په دې د پښتنو روزمره ژوندون و. ، چی قوت او قدرت پکی پروت دی، راست، لکه غښتلی، پیاوړی ګړندی، زغرده، اما ضعیف دپاره هغه کلمات موضوع كلمات لږ دي يا نسته! ولي چي پښتنو ضعيف لږ ليدلي وو، ټوله غښتلي او توريالي وه. د طبيعي مناظرو او موجوداتو دپاره ښه ښه نومونه لري، ځکه . د قدرت د لاس ښکلی شیان د دوی تر سترګو لندی وه، رڼا، وړانګه، پلوشه رینه (ضیا) مختلف ډولونه دي، د بارانو دپاره څو نومونه سته، ولي چي د دوي چي مځکی بارانی وې، پسته، ووز، هېښمه وسه او نور اقسام لری. په مملکت کی لوړی ژوری ډېری وی، نو دې دوو حالاتو ته ډېر الفاظ،سته،لوړ بر پورته،هسك،پاس،اوچت،جنگ (بلند) کښته کوز،شوهوه،ځوړ،څوړ، لاندی(پائین). پښتنو پخپل اجتماعي محيط کي ځانته د ژوندون ځيني اصول درلوده دا اصول د پښتنو (ليار) بولي او د پښتنو په ليار کي، جرګه، ننواته، بسپن او نور دودونه داسي ټينګ دي، چي ٨وله. دا خو د پښتنو قانوني اجتماعي نظام دي، چي د دوي پر اصولي عقليت دلالت کوي او اقتصادي نظامي سپن تر قانوني کنترول لاندي راولي. د پښتو د لغاتو او کلماتو مطالعه دا ښکاره کوی چی پښتانه عقلاً او فکراً حقیقیون Realists یعنی د خیالی او وهمی شیانو خوا ته یې لږ میل و دوی ادبیات هم ساده او سپېڅلی او طبیعى دي، خياليت Idealism پکښي ځليږي، له ژبي څخه د پښتنو اخلاقي افکار هم څرګنديږي، مثلاً زهره هغه استوري چي ماښام راخيږي، ځيني پښتانه يې مېلمه سترګه بولي، ځکه چي دوي به ماښام ضرور مېلمه ته منتظر و او يوازي يې ډوډۍ نه خوړه، نو دا د ماښام سترګه دوی مېلمه سترګه وباله یعنی هغه سترګه چی دا راوخته، نو مېلمه هم راځی.
په دې ډول که د پښتو لغتونه او کلمات له روحی پلوه تحليل سي، نو د پښتنو پسيکولوژي ښه ځني څرګنديږي، پخوانو پښتنو خو د حقيقت Realism خوا يعنى درلوده، خيالى نمونه يههه نه، چى. نه وه، ځکه چی سرفی مشتقات دومره ډېر پر اکثرو انسانى حالاتو باندى ښه دلالت کوی، او د دوی عقلی ارتوالی ښه څرګندیږی.
د پښتو ژبي تذكير او تانيث چي پر افعالو او ضمايرو او كلمه باندي جاري دي، دا راښيي، چي د پښتنو عقليت هر شي ته په داسي سترګه ګوري چي . هغه فطرتاً ورسره ښایی د رجولیت احساسات په دوی کی وی، ځکه نو مذکر له مونته سره نه ګډوی نر ته بېل نظر لری، ښځی ته بېل موقعیت او ښه پرتله کول او را در هر شی تقدیر کرد. دې خاصيته ښه څرګنديږي او داشيان، خو د عقليت په توسعه کي هم لو برخه لري. الفردفوييه(1838-1912ع) فرانسوي د روحياتو محقق ليكي چي جرمنيان د پر وخت ضروري کلمات جوړوي، کانټ او هيګل ځانته د نياز له پلوه جوړه کړېده عربي ژبه هم له دې خوا آرته سوې ده، نولډکه Noldke الماني تقريب وايي چي د عربو شعراوو ډوه پھر لغات پھو. وړې وه، وروسته لغت ټولوونکو خلقو پر دغو کلمات و موضوعو الفاظو ګمان وکی او پخپلو کتابو کی یې درج کړه، مثلاً هیضم او هراس چی د زمری په معنی یې راوړی دی، حال دا چی دا کلمې بېلی معنی وی لری دا خاصیت تر یو. اندازې په پښتو کي موږ وينو د پښتنو اجتماعي او جغرافي محيط ډېري داسي کلمې ميندلي دي، چي اوس موږ د پښتنو د روحياتو په پلټنه کي ښه کار ځني اخلو، دُهُرٍ ڐئل: پر آسيا د پرديو تاړاكونه او یرغلونه پیل سوه چنګېز او زامنو یې لومړی پلا پښتونخوا او د دې ځای ودان ښارونه تالاکړه وروسته ګوډ تیمور د خپلو پلرو یاد تازه کی، وروسته بابر هم د پردیو ناورینونه نوی کړه، تر بابر وروسته د ډهلی د پردیو پاچه د پښلیتنو سره سخت جنګونه دڵاهو غروه. ښته یې چی د پښتنو آزادي سلب کي، او دوي مريان کي، دا تاړاکونه پنځه سوه کلونه مسلسلاً پر پښتنو جاري وو، پښتنو پردي پاچهان خپل دښمنان ګڼل، ځکه چي پر دوي يې زيله ھودي، چي پر و زيله ړيل. ظالم سره مرادفه یادیده دا کلمه هر ځای د غم او ناورین او ورانۍ او ظلم سره یو ځای سوه. بالعکس، چی د پنځو سوو کلو دمخنی پښتون ته پردی یا پردیواله کلمې ویلې وای، نو به ده د یوه ظالم، وحشی او ټولو انسانى ښو صفاتو څخه عاری، یو سړی ګاڼه. له دې څخه موږ ته څرګندیګی چی پښتانه پخپلی خصوصی یا ملای عقلیت او اخلاقو کی په کومه درجه ټینګ اوکلک وه او خپل مبادى او عقلی ساختمان خوښ او را پرګران و، نو دوی پوره اوکوئیست Egoists. مين دي. سید جمال الدين افغان وايي چي د پښتنو صوري هيکل او د تنديوکوتونه د دوي جسماني قوا او حماسي شوکت ښکاره کوي، دغسي هم د پښتو آهنګ او لهجه او د دوي ږغونه او د ژبي دروندوالي او صلابت ي، دا راي . دې ملت مزاج خوراکلک او دروند او غښتلی دی. نو د پښتو ژبي آهنګ او فقه الصوف او ادبي ساختمان او وينايي جوړښت او د پښتو ويونکو خلکو لوړ روح او متين اخلاق راښيي او دا چي پښتو تر ظاهري ښكلو يا سره سمو كړو او پېيلو الفاظو ډېره معلومات به معناي ته ګوري او د خبرو حقايق تر ظاهر و كلمات دوي ته در آن به لرونكي دي، نو موګيكي د دوي ژور فكري از حقيقت است. دې جهته هم پښتنو په خپلو ملی اشعارو کی د پردو ملتو مصنوعی وزن او تول نه دی ننه ایستلی.
شعــــــــــــــر
د هر ملت اشعار دى عقلي ژوندون ښه ښكاره كوي؛ اخلاق، دودونه، دیانت، عقلیت او نور ټوله خصایص یې پکښي پراته وي په شعر کي د ملتو اجتماعي نفس او روحي ساختماني او فکري بنيه داسي ښکاريږي، لکه هنداره. د پښتو په اشعارو کي د پښتنوالي مختلف مزايا پټ پراته دي او د پښتنو د طبيعي محيط او اجتماعي چاپهر يو صحيح مظهر شعر دي لکه د مخه مو چي وويل د پښتنوالي هم لکه ژبه د دوي د حقيقيه واقعيت عقل. او ولني او بدلي چي د پښتنو له کومو څخه راوتلي دي، د دوي د روحياتو خارجي صحيح او روڼه. مظاهر دي. جذبات چی شعرا د ملت په افراد و او کورنیو او ټولنو کی ګډ وګړی دي، په هغه احساس چي نور وګړي متحس کيږي، يا هغه د ملت په زړه کي غورځنګ کوي، د شاعر روح هم ھاڐو م٨. موږ د ملتو د افکارو او روحیاتو او اخلاقو ښه ترجمانان او نمایندگان بلای سو. د پښتو ژبي اشعار خو دوه ډوله دي، يو هغه اشعار اول بدلي دي چي موږ يې لغړ او سپېڅلي ملي مال بولو او بل هغه شعرونه دي، چي پښتنو شاعرانو د عربو اولي اولي دريچه اولي اولي . او په افکاروکی څه نا څه پردو اشعارو ته نږدې دي. هم هغه اشعار چی د وزن او قافیې او نورو ویژهیاتو له رویه بشپر پښتو دی، هگه خو ټوله د پې د پښتنی . عقلیت او تفکر نتیجه ده، مګر هغه اشعار چی عروضي دي او د پردو پر اشعارو سم ويلي سوي دي، په داسي شعرونو کي هم د. د مقدمې پښتنوالي عقليت اغزه كړې او تر خپل ملي اثر لندي يې راوستلي دي، دلته زه د خوشحال خان دكليات له څخه څو کرښي ليكم چي په 1317هـ ش كال كي مي ليكلي دي: د پښتو شعر كه څه هم په ډېرو شيانو او خواصو كي د دري او عربي اشعارو سره نږدېوالي قريحه او ادبيات لري، مګ اور. اثر لري، نو د خوشحال خان په کلام کي د پښتنوالي ډېر مزايا ليدل کيږي، د عشق دنيا او د ميني نړۍ يوه بېله دنيا ده د عاشق قلبي واردات او د ده تاثرات پر بل چا نه ځکه چي قياسيږي، مګر ملي خواص او اولسي مميزات هر كله . دغه دنياكي هم اوڅاريږي او لكه ادب چي د روحي تجلياتو هنداره ده، دغسي ټوله ملي ښېګړي هم پكښي برېښي. په پښتانه خو په فطرت کي ملي غرور او د روح لوړتيا لري، پښتون هيڅکله په هيڅ ډول داسي خضوع نه کوي، چي د پارس ملي غرور ته شعر صدمه ورسيږي، شبلي نعماني په شعر العجم کي نسبت ولي چي. ځای د نفس عزت او غرور ساتلی کیږی، مین که څه هم و خپل محبوب ته اړ وی نه او وصال یې غواړی، مګر دی دګدا په څېر نه دی، جانباز دی مگر غلام نه دی مینی مصلیبت ته تیار دی، م. دی، مثلاً یو عرب
شاعر خپلی مینی ته داسی خطاب کوي:
فلا تحسبی انی تاخت بعدکم
ولا اینستی بالمشی فی القید اخرق
یعنی: "دا ګومان مه کوه چی زه په تا پسې خاشع سوم او نه په بند سره زه له یونه پاتېږم" بل ځای عاشق خپلي ميني ته داسي وايي چي ضمناً د خپل قوم ميړانه او تورياليتوب هم ورښكاره كوي: اذا اسود جنح الليل فلتات ولتكن
خطاك خفاقا فان حراسنا اسدو.
( عمر ابن ابی ربیعه)
یعنی: "چی ماښام د شپې وزری توری شی نو راسه مګر ټپونه ورو ورو ږده چی زموږ ساتونکی زمری دی" مگر به پارسی شعر کی عاشق د مینی په دنیا کی خان دومره پایلی او بی خونده کیږی او د معشوق په مخ کی خان. جی دومره کښته کوی، خان سپی هم بولي:
سحر امدم بكويت بشكار رفته بودي
تو که سنگ نبرده بودي به چه کار رفته بودي
د پښتو شعر مطلب وروستني عروضي اشعار دي که څه هم له يوې خوا شدیداً د پارسي تر اثر لاندي شوی دی، مگګر بیا هم د پښتنوالي د روح لوړتيا پکښي ښکاره کیږي او پښتون عاشق هيڅکله ځان نه سپکوي او خپل غرور او د نفس مناعت نه بايلي په هغو ځایو کی چی د نورو په تقلید څه ویل شوی دی، داسی اشعار بېل دی. د خوشحال خان په کلام کی د پښتنوالی لوړ او ژوندی روح ښه ځلیږی، مثلاً په دې بیت کی د ځان لوړتیا په څه ښه ژبه محبوب ته ښیی
مرګ لره یې واړه ډهلي لښکر راغلي
ټه لا د خوشحال به مرگ خان روغ نه ګڼې تنګ کړې
سربازي او تورياليتوب په عشق کي هم د ده سره ملګري دي او کورټ ذلت او د تحقير کار نه مني
په درست جهان به نه وي يو د ما غوندي رسوا بل
ورځم توره وکښلې چی مین واورم به تابل
د پښتنو عشق هم ښکاره او سپېڅلی دی پتټانه نه لری، په نره توره مینه کوی، د عشق په دنیا کی خومین او. معشوق ډېر د راز ساتنه او پتول خوښ لری او نه غواړی چی څوك پر خبري سي:
ز شوق میروم و تو ننگرم در بزم
برای آنکه فتد غیر در کمان ذکر
عاشق د اغیارو او رقیبانو له بېری د خپل محبوب حال هم په ښکاره نه پوښتی: بهر مجلس که جا سازم حدیث نیکوان برسم
که حرف آن مه نا مهربان را در میان سازم
مګر د پښتنوالي په دنيا کي دا پټ پټاني نه سته، د پښتنو روح خو غلي فراموش يا حيلې نه مني د پښتون مينه او.
میرڅی رډ بډه ده، خوشحال خان هم وایی:
زه خوشحال کمزوری نه یم چی به ډار کړم
دا په ښکاره نارې وهم چی خوله یې راکړه
د پښتنو په روح او عقلیت کی پر ځان ویسا self-help په لوړه درجه ست، د دوی ځانوالی خورا قوي دی، د دوی ځانوالی خورا قوي دی، دڍتون پسیکولوژی همره اوه ولاړ دی او خوشحال خان د : پښتنوالی علی روح په دې ډول ښیی :
د مزریو مړنتوب په لښکر نه وي
مټ يې هر كله يوازي پر خپل ځان وي
پښتانه د هر راز مشكلاتو په مخ كي ځان نه بايلي په ثابت عزم خپل كار پر مخ بيايي، داستي او استقامت د. پښتنوالي عنصر دي، پښتانه نوي مبادي، په آساني نه مني، چي وي منل نو يې بيا كورټ نه پرېږدي، خوشحال خان د پښتنوالي دا لوړ همت او ثابت عزم داسي راښيي:
که آسمان دي د مزري په خوله کي ورکي
د مزری په خوله کی مه پرېږده همت
لگنډه يې دا چي د پښتنو شعر د دوي طبيعي ژوند او سپېڅلي خيال او حقيقت ته نږدې عقليت او درانه او ثابت اخلاق اوڅاروي تر معنوي او وجداني خواوو حياتي او ظاهري پلوونه رڼوي.
متلونـــــــــــــــــــــه
زما دا عقیده ده چي دمتل کلمه سوچه پښتو ده اما ځینی خللک وایي ، چی دا له غربي مثل څخه مفغنه سوې ده كه دا دوهم قول ومنل سی، نو په مفغناتو كی د عربی "ث" «ت» اليشه سويه ده، مثلاً ميراث چي مفغن ميرات دي، د مثل كلمه به هم متل سويه وي، د عربي لغاتو پوهان وايي چي مثل مثل(مانند) او مانند وروسته دا كلمه په ټولو حکمتوكي مستعمله سوه، ځيني وايي جوړه. او پر ټولو حکمتو او لنډو قصو او اساطیر و اطلاقیږی په پښتو خو متل هغو لنډو ویناوو ته وایی چی د ښو معنیوو او حكمتو ي، بلكي ځيني پوهان وايي چي تر شعر لا متلونه د ملتو پر عقلیت ښه دلالت کوی، ولی چی اشعار د داسی خلقو له کومو راوځی، چی فکر او ذهن او عقلیت یا تر عوامو لوړ وی، اما متلونه د عوامو له عقلیته حکایت کوی او د متلو الفاظ لکه اشعار. معقول نه وی او د عوامو په ډېر ژبه وی. نو متلونه د عوامو وګړو ږغ وګڼل سي او دلالت يې پر روحياتو تر شعر، ټينګ او د ويسا و وي، متلونه د ملتو د اجتماعي ژوندون او د دوي د عقلي هويت ښکاره کوونکي دي، په تجربياتو. چی په لنډو کلماتو کی ځای سوي وی. پښتنو متل کړی دی چی پردۍ ښې نيمه خوا دي" يا "پردی کټ تر نيمو شپو دي" له دغو څخه موږ د پښتنو بېل او ځانته درانه او افکار مستقل و روحیات استنباط کولای سو او لکه د.
مخه چی مو هم وویل، دوی هر کله ځان لوړ او پردی یې کښته بل د پردو دودونه یې نیمه خوا ګڼل او پر خپل ملیت. او پښتنواله یې داسی ویسا درلوده چی د هر ظفر او بری دپاره یې خپل ځان كافی ګاڼه. په پښتانه متل کوی: "جنګ په سله کیږی او ننګ په غله دې متله موږ لندی خبريکات له استخراجو: د پښتنو اجتماعي ژوندون پر جنګ او نګ ولاړ و، د دوى عسكرى دوى عسكرى دوست اومانه حرګ. جذبات په خپلوۍ او روغه کی د ژوندون مدار و اوسله په دوی کی مهمه او هم د اړتیا شی وه. دې اجتماعي اړتوب دوي زراعت او كرني ته پاڅول، نو يې په اخلاقو كي زراعتي روح او دكرني قدر كول داخل سوه، دا روح كه څه هم د زړو آريانانو دي اوستا د دوي زراعتي حالت ښه روحه پژوهندوي تطور وکړ او د پښتنو روحیاتو سره سم د ننګ دپاره یوه وسیله سوه، له دغه موږ ته اوڅاریږی، چی د پښتنو حرکت عقلیت بې نتیجې منه او د دلیل او نه علت او مسبب په سلسله کی بې بعضی نه وه. اجتماعي ژوندون اساس ننګ و، نو د ننګ دپاره غله او کښت ضرور و، دې کيفيت د پښتونخوا وکړي اکثر کرونکي او زراعت پېشه کړه. پر پچه وخوت کشمير يې وليد" دا متل موږ ته ښيي، چي پښتنو په عين ملي غرور او د. د ځان په ویساکی ځان نه ورکاوه، یعنی په لږ څه له هوله نه وتل او نه یې ځایه تکبر درلود، د دوی عقلیت توان او د. نفوسو لوړتوب له دې متله ښکاره دی. " د ډېرو لرګی د یوه غوزی" د پښتنو د اجتماعي تعاون روح څرګندوي، چي د مخه يې موږ په "بسپنه" کي بيان وكئ. کله_کله په پښتو متلو کی د فلسفې ګرانی کرانی خبري هم راغلي او دا راښيي، چي د پښتنو عقليت سوچه بدوي او غرني نه و د دوي په عقليت کي ژورتوب و مګر طبيعي رنګ يې درلود. د صنعي او موضوعي علومو نه و وهلي. هغه فلسفي قوانين او څلي چي منشا فطرت دي، يعني هغه الهي سنن چي پر موجوداتو په مطرد او عمومي ډول جاري دي او قرآن عظيم يي په (لن تجدد لسنه الله تبديلا) سره راښيي د پښتنو په مسلم روڼ او رسا دماغي. اصول منلی سوئی و او لکه یو فلسوف او پوه سړی چی د علم او فلسفې له پلوه تعبیر په کوی، پښتنو پخپلو سپېڅلو متلوکی هغه فلسفیانه افکار او خیالات غه فلسفیانه افکار او خیالات ښه ځای کړی دی، مثلاً دا فکر چی جهان زموږ د اعمالو د نتیجو د انعکاس ځای دی او هر سړی ته خپل عمل او د خپلو چارو جزا او مکافات رسيږي، په فلسفه کي ډېر زوړ دي، مولانا جلال الدين بلخي وايي:
این جهان کوه است وفعل ما صدا
این صدا ها باز گردد سوی ما
پښتانه دا قانون په اجتماعياتوکي تطبيق کوي، او د بدي جزا تر هغه سخته ورکوي مثلا خوشحال خان وايي: که په توره يې جــــــواب ورکړې مردي ده.
که وجود دې څوك آزاركاندى په چوب
دا متقابل نتایج او متقابل حرکات د پښتنو د ننګی او اجتماعي ژوندون جوهر دی، د ښو ښه نه هیریږی؛ د بدو بدتره جزا ورکوی هغه چی له نورو غواړی له ځانه یې هم غواړی، حمید د ناموس او ننګ په ساتنه کی لومړی د بل دا. خپل دا هم وساتلای سي .
چی د بل ننگ و ناموس ساتلای نه سي
و به نه ساتي څوك خپل ننگ و ناموس
د پښتنو دا روح يا د اجتماعي فلسفې . یووه متل کی ښه څرګنده سو ده، چی:
"مه کوه په ما و به سی په تا په دې ډول پښتو متلونه د پښتنو د روحیاتو او عقلیت هنداری دي که موږ وغواړو چي پر نورو سيما نو، او را به وکود، او گفت. اوس مو فقط څو متله د مثال په ډول راوړه.
قصــــــــــــــــــــې
د پښتنو ملي قصې او روايات، لكه شعر او متلونه د دوي د پسيكولوژي خواصو څخه ډكي دي، د روغي ژوندون، د جنګ دودونه او آداب د عشق اوني حالات او روحي جذبات د دوي ذهنيت او افكار او ملګ. لاري او حالونه شاعرانه،حيات،شرافت د ننګي سره علاقه مندي تورياليتوبي او هجومي ا ښځو شريفه اخلاق او ناموسداري او ننګياليتوب، لنډه يې دا چي پښتني قصې ټوله د پتنوالي او. لری او ښکاره کوی یې. د پښتو قصې او نقلونه چی د ځنی ملی پهلوانانو Heroes پر سیرت او مشتملی دي، شاعرانه سپېڅلي خواوي هم لري، موږ د مخه وويل چي د پښتو پر عروضي شعر د پردو اغېزي ډېرى خيري پرت. سپېڅلي دي او خاص د پښتنو په ژوند او روحياتو اړه لري، نو ځکه موږ تر عروضي اشعارو داسی بوبی او سچه پښتو نارې او بدلی د پښتنو د روحیاتو په پلټنه کی مهمی ګڼو. دوکتور کوستاولوبون وایی: " قصې ډېر ځله تاریخ صحیحی وی او د ملت حقيقی مشاعر څرګندوي، قصې هغه حوادث دي، چى د . د حكايت كوونكې عاقله په متاثره شوې وی" نو د پښتو قصې هم داسی دی چی د دوی ملی روح ښه اوڅاروی که مضمون نه اوږدېدلای، نو ما به دا خبرى ښی پستې شنلی او پلټلی، وای، مګر اوس فقط مثلاً څو اشارې ورته خانوم، د" نقل کی دا دواړه مینان پر ټولو واقعو سره ملګری دي پښتني ښځي په جنګ کي پخپله شامليږي او توريالۍ دي، هغه وخت چي له شپېتو تنو ملګرو څخه يوازي فتح خان او دهنه پته تشويق داسی ورکوي:
سر د سره پالنګه هسك كړه فتح خانه
رابیا کلی پونده ورته کړه سپریږی
چی فتح خان لا له ځایه نه و راپورته،سوی را بیا د جنګ پر آس سپره وه، د غلیم مقابل ته تله، نو یې په خپل مین. داسی ناره وکړه: سر د سره پالنګه هسك كړه فتح خانه
رابیا كلی پونده ورته كړه سپره سوه.
فتح خان په داسي حماسي ږغ ځواب ورکئ:
که تنی د ګواریو څانګی نتی، یا می خور یا می مور یې، څو یې نکړم، پر داسپينه سینه پڅی .
په پای کی فتح خان یوازی د جنګ پر میدان پاتیږی، نو وايي:
"یوکه بوتهی هندوستان می بوتهی په سپیتانه کی خلاص نه سو اوس راواړوه د سپینو چړو موټی" له دغو نارو څخه به د پښتنو جنګی احساسات او د دوی د . د ښځو روحی او معنوی غښتلوالی او لوړ مقام تاسی ته ښکاره سي، چي د پښتني عقل او اجتماعي مزاج او فکري ساختمان هم تر پښتون کښته او ضعیف نه و. د پښتنو پاك او سپېڅلی ژوند او د عفت او ناموس دارۍ حیات د پښتنی اخلاقو څخه دی، یعنی د پښتنوالی روح، دوی په عفت او پاك لمنۍ كی ساتلی دی د ښاد خوری او بیبو نقل زموږه په عاشق شهرصو كی. تُز او تر هر څه اثرناک او اغزه لرونکی دي هم د پښتنوالي روح نسي مغلوب کولاي، ښادي خو پر بيبو مين و، او بيبو هم د ده په مينه کي لېونۍ وه، مګر د دوي عشق هم د عفت تر سيوري لاندي و او. ته تر واده د مخه معاشقه لوی پېغور او ناوړه وه، ځکه نو چی یو وخت ښادی له بیبو څخه خوله غواړی، بیبو دا خواست. نه منی او ناره پرکوی : چی دا ښادی . و ما یې تل اودې څړۍ اوس چی دا ښادی را لوی سو نو د ما غواړی خولګۍ". پای کی ښادی چی پښتون ځلمی و، دې خپل بې ځایه خواهش په پښېمانۍ او دې دپاره چی ځان دې اقدام له پېغوره وباسی له وطنه ورکیږی او کلی پرې کور ڼول. په ښادي ولاړ ورك سو، ټبر، كهول يې پرېښود، بيبو خو د ده په مينه كي سوځي، يوه ورځ چي د بکوا پر دښت كاروان تېريږي، نو دې خپل مين ور په ياديږي، وګورئ په څه آرمان ناره پرکوي: "کاروانونه د بکوا پر دښت تيريږي=کاروانونه د بکوا پر دښت تېريږي، ښسته په څه ميرسونه. نه ماتيږي، زما آرمان ښادي مي بايلو". او کلمکی توردلی او شاهوګله او نوری نوری د پښتنو د پسیکولوژی رونی هنداری دي.
عنعــــــــــــــــــنات
عنعنه یعنی له نيکونو او تېرو پښتنو څخه خوله پر خوله او پښت پر پښت رانقل سوي شيان او دودونه هم، لکه ژبه او. سته، چی شعر او قصص دملی روح ښکاره کوونکی او څرګندونکی دی، پښتانه ډېری عنعنې لری، خورا ډېر دودونه او رسوم له زړو پښتنو څخه معنعن ترکو پژو پژو پُرى راغل. غور کتل کی او دا عنعنات د فوکلور اساسي ټکی دي زه دلته فقط څو عنعنو ته اشاره کوم: پښتانه وايي چي د مېړاني باد راوالوت نو د ځينو پښتنو پر لمن ونښت داسي پښتانه په اجتماعي ژوندون کي "لولمن" لري، دوي د رياست او مشرتوب وړ دي، د ځينو پښتنو استعداد پر، داسي پښتانه. یې تر ټولو غالب دی، دغه باد د ځینو قومو پر ژبه ونښت نو دې پښتنو مرکه او نطاقی او د علم او پوهني خواص نصيب سوه، له دې عنعنې څخه د پښتنو د عقلي مزاج او روحياتو دا درې اساسي تيږي ښكاري:
۱. د ریاست او ادار مشرتوب قوه.
۲. حربي استعداد او جنګي روح.
۳. علم او پوهنه او وينا او علمي تلقينات.
پښتانه ښځو ته په مخصوص نظر ګوری او په پښتنواله کی د احترام مقام لری، ډېر ځله نارینه د وریندارګانو د ناموس د ساتني دپاره سرونه بايلي، حتي د پردو ملتو ښځو ته هم كټ مټ په دغسي سترګه ګوري. د پښتنو په عنعناتوکي "د پلو روی خورا اهمیت لري، پښتون د خورلني پلو محترم ګڼي او تر ډېرو ګټو يا انتقامي اقداماتو تيريږي، په جنګ کي چي د مېرمن پلو منځ ته راسي، کلی مقاطعه او متارکه وسي، پښتون چي هر څومره په قهر وی، خو د پښتنې خور پلو ته ګوری او کورټ یې تش نه پرېږدی.
ننـــــــــــــــــــــــواتې
ننواتی د پښتنو یو عنعنوی د عذر غوښتلو ډول دی او دکلو کلو دښمنۍ او عداوتونه په ننواتو له منځه وځی او داسی وی، چی د یوه خورا دھ دھ دھ دڵت دڵت مججه یا غخصلو. پل کلی یا کام سپین ږیری او استانه خپل مقابل ته ورلېږی، کله_کله چی او د بخښلو قابل نه وی، نو خپلی ښځی په ننواتی ورلیږی. دا ننواتی دوم مهم لری، چی پښتون مری، خو ننواتې نه کوی، مګر کې وکړه، نو د ده مقابل پښتون هم ضرور دغه منی او دى بخښی. د پښتنو له صفاتو څخه ده، چی ننواته به نه کوی او کې وکړه، ها مقابل یې هم ضرور منی، په دې ډول نور ډېر د پښتنوالی چی ځینی یې" ـی "خادم" اوکلوالفت. و ټولو څخه دا ښکاره عنعناتسته کیږی، چی پښتانه اخلاقاً په هجومی روح کی خورا زغرد او تند او بیا په بخښنه او عفو کی هم مړنی دی. کې انتقامی جذبات تاوده دی، عفو او بخښنه او د عذر غوښتلو منښت یې هم . صفحه دا وه د پسيکولوژي ځيني اساسي څلي چي موږ لنډ لنډ څرګند او په دې لاركي مو استفاده ځني وکړه، ځكه . مضمون اوږديږي او د پښتنوالي د ښېګړو احتوا هم موږ ته اوس ممكنه نه ده، نو به دا بحث لنډ کوو او فقط چي د. پښتنوالي او پښتو ځيني تاريخي پس از وښيو، چي پخوا دې پښتنوالي لمر پر نړۍ څه تجليات درلوده، او پښتانه دغو روحياتو او سپېڅلو اخلاقو په اغېزو پڕتوله پھتوله پھتوله څه نخښي سته؟ دا تاريخي كتنه به هم لنډه وي.
د پښتنو د لمر ځلښت په تاريخ كې
د پښتنوالی روح، لکه لمرداسی دی چی هر وخت په برېښ او ځلښت کی و او دی. د پښتنوالي اخلاق او د پښتنو روحي او عقلي مزاج او د دوي معنوي جذبات او غرايز، د دوي سپېڅلي مشاعر داسي دي، چي هيڅ وخت ځان نه دي پټ كړي او پښتون پښتون ته يې تاريخي لو بدتوب او شهرت. درې تر څلورو زرو کالو د مخه هم پښتنو شهرت درلود. د هند په زاړه کتاب ریګوید کی د دوی نوم په "پکنه" سره راغلی دی. او په هغو لسو کامونوکی شمېرل سوی دی، چی دوی د آریانانو زوړ تاريخي جنګ کړی و. نینوس او سمیلرامیس د عاشور شاهانو د خپل عظمت په وخت کی هم پر باختر خپلی حملې کولې، اما دې ځای خلکو سخت جنګونه ورسره وکړه د آشور د میخے خطو زاړه چی ۱ پیدا سوي دي ديہ ښاله چي. بریالی تکالات فالازار Tagalath Phalazar په دوڅلوېښتو قبیلوکی اراکوتو(ارچوتوس)، هراهوتی او نیسع او نیسا هم ذکر کوی، مګر دغو قبایلو دا فاتح بیوته مات کی او ځان یې آزادکی ارکوتو (ارچوتوس) خو د یونانیانو آراکوسیا Arachosia یعنی قندهار دی چی په پهلوی رخوت و او عربو رخج او رخد کړ. هراهوتي Harahuate چي په اوستا کي هم راغلي او په ريګويد کي سوس وتي ذكر سوي دي، ارغنداو دي اما نيس يا نيسا غالباً اوسني نېش دي، چي د قندهار شمالي مغربي خوا ته كاين دي او د زاړه مدين. پکښي ښکاريږي، او مسعودي اسلامي مورخ (332هـ) د بست او داور او رخج سره یو ځای د(نېس) په ډول راوړی دی له دې . څخه ښکاره سوه، سوه، چی پښتانه پخوا هم یو توریالی قوم و او د پردیو مری توب : هیروډوټس د یوانان زوړ مورخ چی تر میلاد د مخه (٤٢٥-٤٤٨٠) پَکَه اوسْتُهَدى او د پښتنو او پرېدي قبيله يې اپاروتي راوړې ده د مؤرخينو پلار هيروډوټس وايي: د هند شمال ته د پاکتی "ایکی په مملکت کی پراته دی، د هستوګی ډول یې ددانو(بلخیانو) دی، دوی خورا توریالی او جنګیالی دی چی د خشیار اشا (٢٤٦ - ٤٨٦ ق م هخامنشی فاتین). خلك چي اغوستی وه، لویی لویی د غشو لېندۍ او خپلی وطنی چړې(پېش قبض) یې درلودې" هلبرانټ هلبراندتر لیکی: «په ريګويد کي راغلي دي چي په آراکوسيا(قندهار) کي يوه قبيله ده، چي (واسوديوا يې باچا او د ده زوي سوداس) و، دې قبيله د سندهـ تروده پوري بري وموند اوجي نقل کرد. وې تر میلاد د مخه(۱۳۲۷-۳۲۹ ق م) چی مقدونی سکندر د افغانستان پر خوا هندوستان ته تېرهدی، پښتنو د دې بريالي سره خورا سخته مقابله وکړه، د قندهار خلکو د ده سره جګړې وکړې، د نورو پښتنو په غروکي هم سخت زحمتونه پر ورغله د صوات په لټه کي د يونان دا فاتح چي ٨وله عاشيا. د سکندر سره د پښتنو مقابله خورا شهرت لری، د پښتونخوا یو غر په یونانیانو کی خورا مشهور دی، چی د یونان زوړ افسانوی "پهلوان هرکول هم دا غر نه و،نیولی مگر سکندر پر دې غره یرغل وکئ او پښتنو ډېر یونانیان پکښی مړه. کړه.
سکندر په پای کی باید سو او له بېری پر شا سو، وروسته چی پښتنو دا ځای کشف کئ، نو سکندر ځنی تېر سو. یعنی سکندر په خپل قوت پښتانه نکړه مات. آریان او کنټ کورث د د د غره قوم آرنه (آرن) مګر یو بل مورخ ډیوډوره یې آرناس لیکی چی دا غر په تاریخ کی عجیب غر" بلل سوی، چی د پښتنو د میرا رانی په زحمت چا نسوای مسخر کولای او سن. داسي تلفاتو تر "پښتونخوا" تېر سو، چي ډېر سپاهيان يې مړه او نور خورا په ستونزو سوي وو. د ډیورډور مورخ په قول، نو ځکه سکندر د پښتنو له بېری بېرته هند ته پر دې خوا نه راغی، ناچاره سو چی د بحیره عرب پر خوا ځان ایران ته ورسوی، او ډېر عسکر یخ او تنه. ړه او په ٣٢٤ م کی یې ځان فهرج ته ورساوه، معمولاً درې کاله د پښتنو له لاسه ناورینونه ولیدل. یې ق، البرمالي مورخ ليكي چی د پښتونخوا په خاورو کی د یونان سپاهیانو داسی بدی ورځی ولیدې چی دوی به داخیال کاوه، چی د خپلو زړو پهلوانانو عملیات نوی کوی، دلته په دوی کی هم چمونه وسوه لکه دوه دوه پشه پیګه. راغله له دغو تاريخي بياناتو څخه ښه څرګنديږي، چي پښتانه له پخوانو پېړيو څخه دغسي مستقل او آزاد او په مليت مغرور او توريالي او ګړندي و او اوتانه دوي پھتنه ولي روح است. لود، چی ټولو مؤرخینو د دوی ښېګړی ذکر کړی او د آریانانو په زړو کتابو کی یې نوم هم ذکر سوى دی.
د کریکو بودیک مدنیت
صنایع د هر مدنیت او هر ثقافت نمی بیند په ښه ډول کوی حتى ډېر ځله پوهان په صنایعو څخه د ملل و افکار او يو صنعت چي سم روحيات هم معلوم است بر صنعت باندي محيطي عوامل او سياسي يا تاريخي حوادث هم آغزه كوي. له یوه محیطه بل ته نقل په دې نوی سی محیط کی نوی رنګ مومی او دې محیط پر استفاده ځان . سلطنت جور کی، لکه د مخه چی مو وویل د سکندر د فتوحاتو پر وخت په پښتونخواکی ډېر یونانیان پاته سوه او چی سکندر ولاړ نو دوی په باختر کی یو . رکی، دوی خپل یونانی ثقافت او مدنیت ورسره راودی و، وروسته 600 کاله تر. میلاد دمخه د هندوستان د بودا دین هم دخوا ته راغی دا دوه مدنیته سره ګډ سوه، د پښتنو روحی تجلیات وو، یو تاریخ دو مدنیت چی نه د او هند و نه د یونان ایجادکی دا مدنیت صنعت چی د پښیتونخوا د او خلق شد. محیطی او اجتماعي او روحي عواملو منځ ته راوړي و، د اسلام تر راتلو پوري دلې و، په باميان، باختر قندوز او دكابل شمالي خواوي هډه پېښور، تكسيلا او د اټك ها خواته يې آثار همونه اودله. د دې صنعت نفوذ اوسنیو مؤرخینو لکه هاکن فرانسوی فوشه جون مارشل انګلیس، ګوډار او نورو په ښه دلته یې ډول پلټلی دی او دا را ښکاره کوی، چی د پښتنو تاریخی عظمت د صنعت او فکر او فلسفې او سیاست له خوا هم.
خورا ټینګ و. او اغزه یې په هندکی تر کشمیره پوری تللی وې، لکه د کشمیر د ډورک او ټکسیلا د اولی اونک ستونونه چی دا اغېزې ښه ښکاره کوي.
د عربو او اسلام بری موږ د مخه د پښتنو د روحیاتو په بحث کی وویل چی دوی زاړه مبادی ښه ساتی او چی نوی مبادی یې ومنل بیا یـ نو ژر پرېږدي.
د اسلام مقدس دین چی پښتنو ته راغی، نو دوی لومړی د تورو سره ډېری سختی مقابلی وکړې، مګر وروسته چی دوی دا مقدس دین قبول کی، نو یې داسی فداکارۍ ورته وکړې چی یوکت لو هند دوملی. د اسلام په دین مشرف سو. احمد بن يحى بغدادي اسلامي مورخ چي په بلاذري مشهور دي په(٢٥٥ هـ) كي ليكي: " د هجرت په ۳۰ كال ربيع بن زياد بن انس حارثي د سيستان له خوا په هرمند او داور راغي او ورو يبه بست اوست. خلك چي له يي زابل(قندهار) فتحه كړ، مګر د سيستان د رزنج خلكو خپل اسلامي امير ايستلي و، نو حضرت علي(رض) بهرته د جمل تر جنګ وروسته نيوي د حضرت معاويه (رض) په عصر کي بياني ځيونيځو هغه و . ، اسلامه بهرته اوښتی وه، کابل هم په دغو کی و، وروسته بیا دکابل پاچا رتبیل مردم و ایستل، مګر بهرته محبوبو رکي بيا د رتبيل سره جنګونه وسوه او دا کابل بست رخج، داور ونیول د عبدالملک بن مروان (٦٥-٨٦) (هـ) په عصر ـ خواوي له ۳۰ څخه بیا تر ۱۰۰ هـ کاله مردمی و څوار واره فتح کړې" په دې ډول پښتنو لومړی دخانیات فاتحینو سره کلکی مقابل وکړې، مګر وروسته چی د اسلام په پاک دین سو، نو. بیا یې دې دین ته ښې فداکارۍ وکړې، هغه وخت چی د سند اسلامی فاتح محمد بن قاسم د ۹۰ هجری کال په حدودوکی ملتان او سند فتح،کول، دې اسلامی بریالی سره پښوراتانه هم وه خوو پری. په (٣٧٥ هـ) کي د پښتنو لوديانو څخه يوه بريالي شېخ حميد په ملتان کي د اساس اساس کېښود، دې پښتون او د ده کورنه تر ډېره په پښتنواله خپله پاچه وچلوله او د هندوستان د راجګانو څخه . یې ځان وساتی. وروسته چی امیر ناصر سبکتګین په ٣٦٧ هـ کی د غزنی پاچا سو، پښتانه د دې پاچا ملګری سوه او دې پاچا هم د. زابل(قندهار) له پښتنو سره خپلوي وکړه، ځيني مورخين وايي، چي د ده په لښکرکي چي د هندوستان د حملو دفاع. پل کوله، دوه زره یا لس زره، پښتانه وه د ملتان له لودیانو سره هم د سبکتګین د خپلوۍ له امله دوستانه روابط درلوده. تر دې وروسته د سبکتګین زوی زابلی محمود چی مور یې د کندهار پښتنه وه، د غزنی شاهنشاهی لوړه کړه، پښتنو د. خپل خوری سره ډېر کومکونه وکړه، د هندوستان فتوحات او د بخارا، ایران بری ټوله د پښتنو په توریالیتوب وه، يميني د غزنوي عصر مؤرخ وايي: چي پښتانه د اجل په څېر يا د وږي زمري په ډول پر غليم ورتله، پرکوتلو خاته، لکه برېښنا پر زنګلو ننواته، لکه هوسۍ پر غروړېده، لکه سېل په غروکی شېوه کېده" یو پښتون د هندوستان په فتوحاتو کی د پښتنو مېړانه په دې بیتو کی په فخر او حماست بیانوي:
تــــــرکـــــو نامردو داسی ودنګل له نام و ننګه
زه یو پښتون وم چی ولاړ وم د سلطان تر څنګه
توره په لاس په ســــــــره اور د عرصات وختم
له بت شكن ه دژ د سومنات وختـــــــــــــــــم
پښتانه مورخين د پښتنو جنګي مشرانو او ملکانو نومونه چي د سلطان محمود په لښكركي وه، بيانوي، يو جنرال يې خالو خان و په دې لنډۍ كي هم له ګومله د دې جنرال دلښکرو راټک ښوول سوی دي:.
چی د خالو لښکری راسي!
زه به ګومل ته د خپل یار دیدن له ځمه
دغه د پښتنو كومك و، چي د محمود زوي مسعود د ايران په فتوحاتو كي موفق او وروسته يې وغوښته چي ولاړ سي، بغداد هم فتح كي او د اسلامي خلافت مركز غزني ته رانقل كي او غزنوي شاهان دايي پاشيا او اسلام و پشه. سي تر غزنوي پاچهانو وروسته د غور پښتانه بريالي سوه، دوي هم د پښتنوالي د روح په برکت ټوله هند فتح کئ، د غوري سلطان شهاب الدين ميراني د قطب الدين ايبك برياليتوب اوسي بيا په هندكي د پښتنو پاچه. تنو شاهی، خو په هند کی د او عدالت عظمت او مدنیت دوره وه، د شئرشاه سوری عمرانات او د ثقافت او تمدن خدمتونه د تاریخ په زرو لیکی تر اوسه هم د هند په مختلفو ریاستونو کی دغو پښتنو کورنۍ. حكمراني لري. چی دکورګانیانو په پاچه کی چی لومړی پښتانه د بابر په ملاتړ ودرېدل او هند یې ورسره فتح کئ، وروسته د ډهلی کورکانیانو وغوښته . د دوی خپل فطری حق یعنی آزادي ځني سلب کئ، مګر پښتنو خو مربي توب نه مانه، نو په دې دوره کي پښتانه ټوله پر خپله ننګه ولاړ وه چي تر پايه يې خپله آزادي له لاه ورنه کړ. د پښتنو ملي پهلوان او نامتو سردار او اديب خوشحال خان خټك دې ملي جنګو سردار و او د پښتنو ملي اديبانو د خټکو کورنۍ او د مومندو تورياليو د پښتنوالي د استقلال غوښتنو روح ښه ګکاره. خپل ملت کی داسی تبلیغات وکړه، چی په پای کی د پښتنو له مری توبه پخپله په افغانستان کی هم پښتانه د برم او جلال خاندان وه، د هوتکو او مرحوم حاجی میرویس خان مېړانه او د ده ناکامه سوه. دکورنۍ محمود او اشرف فتوحات خو ښکاره دي. بيا د نادر افشار په مقابل کي د پښتنو ټينګار د پښتنوالي يوه ننداره وه، د هرات د ابداليانو جنګونه دې فاتح سره. مشهور دي، يو کال د قندهار ښار محاصره و په دې په پافشاري کي د پښتون شاه حسين او سيدال خان ناصر سپه سالار ميرانه زموږ نه هيريږي. د هند له خوا چی نادر افشار بهرته راځی، دې فاتح د خپلو غنایمو د ساتنی لپاره د خیبر پښتنو ته د لاری ججه ورکړه، نو ځنی راتېر سو، ځکه چی ده ته دښتنو دښکار دښ بری. تر نادر افشار وروسته چی علیحضرت لوی احمدشاه بابا د پښ تورتنو باچا سو، نو دې ښاغلی پښتون د پښتنو د پښتنوالی لیاقت او کشور کشای ښه وچلوله ، احمد شاه بابا دخپل ښاغلي پښتون ملت په ملګرۍ او توره اووه اته واره پرهند یرغلونه وکړه، د هند مردم کفارو له تسلطه وژغورل د مرهتو جنګ د هندوستان له لویو جنګو څخه تن دی، چی پنځوس شپېته زره پښتانه تقریباً لسو لکو تنو سره وجنګېدل، یې مړه کړه "احمدشاه په آسانۍ سره د ډهلی پاچا سو او لکه محمود غزنوی او محمد غوری څو واره یې پښتانه په هندوستان او مرهتیانو ملا یې ور ماته کړه اې مارسدن انگلیسی مؤرخ وایی: را وبهول . . . "
کرانټ ډفه انګلیسی مؤرخ لیکی:
" د پانی پت جګړه د هندوستان د مهابهارت تر جګړې وروسته لو جګړه ده، په درو ورځو کی پښتنو لویه فتحه وګټهه پتونو با دګه چوھه پتون" با سره و، دُ جنګ علتونه د پښتانه شهنشاه له خلی داسي بیانوي:
احمد شاه بادشاه په جارو وویله
د غزا په نیت ووزمه له کابله
یا به قتل کرم کفار په هندوستان کي
یا به پرې کړمه کله پرې باندي خپله
په دې ډول احمدشاه بابا د پښتنوالی په ننه هندوستان ته څو وارې ولاړ، او د خپلو اسلافو محمد او محمود یاد یې تازه کی د پښتنو لویه لمن له دې ښه ښکاریش بخاری، هندی چی. وله، پر وموند، مگګر په دغو سرو هیوادوکی یې د هغه ځای بادشاهان نه بېرته په شاهۍ کښېنوله او د پښتنوالی لوړ همت او عالیجنابی یې ثابته کړه تر احمد شاهی دور وروسته هم هست. ې شاوخوا بریښ کاوه، وزیر اکبرخان غازی د کابل او جلال آباد جهادونه او د سردار محمدایوب خان غازی د تسلط خراسان یې : میوند غزا او بیا د غازی محمد نادر شاه شهید د ټل او جنوبى خوا جهادونه نه هیروى. تر هم میخواهم به شما کمک کنم. ډېر دی، چی لیکل یې بېل بېل کتابونه غواړی، په پښتنو کی علما او د فن او پوهی خاوندان او بریالی. دا چی شهنشاهان او نامتو دلاوران او پهلوانان تېر سوي دي، لنډه خو يې د پښتنوالي روح يو ژوندي او نه مړ کېدونكي روح دي، چي نن ورځ پر پښتنو او دې زمانې پر ځل اوپلمو لازمه ده، چو. پښتنوالي ښېګړي را ژونده کي او د خپل ملييت په روڼ تاريخ ،ووياړي ما دا څو کرښي د پښتنوالي په علمي پلټنه او سپړنه کي اوس وکښلاى سوېاو خپلو په روھتنو. تنو اروا خوښ او د اوسنیو ځلمو لپاره د پښتنوالی درس وګرځی.
تر دې ځایه مو دپښتنوالي دورځ ځیني رڼاوي او برېښناوي په تاریخي ادارو کي ښکاري کړې دا خو وه لڼده تاریخی کتنه وه ، که مو مفصل لیکلاي نو دپښتنو دتوري او اخلاقي اقتدار پرته د دوي مدني او عمراني او ادري خدمتونه هم ډېر دي، چي ليكل يې بېل بېل كتابونه گواړي په پښتنو کي علما او نه د فن او پوهي خاوندان او بريالي شهنشاهان او نامتو دلاوران او پهلوان تبر سوي دي، لنډه خو يې دا چي د پښتنوالي روحي. ورځ پر پښتنو او دې زمانې پر ځلمو لازمه ده چی خپل مفاخر او د پلرو او نیکو د پښتنوالی ښېګړی را ژوندۍ کی او د خپل ملیت په روڼ تاريخ ووياړي ما دا څو كرړي او پلو او د پښتنوالي. ښلاى سوې او خپلو پښتنو ته می وړاندی کړې ګوندی د تېرو پښتنو اروا خوښ او دوسنیو ځلمو لپاره د پښتوالی درس وکرخي.