رسم الخط پښتو

زبان پښتو که بیش از ۱۵ ملیون گوینده در افغانستان و پښتونستان دارد باوجودیکه از السنۀ قدیم آریایی است ولی آثار خطی آن از زمان کهن باقی نمانده و معلوماتی نداریم، که قبل از رواج خط و حروف عربی (نسخی - کوفی ) این زبان چه رسم الخطی داشته است؟

 از آثار یافته شدۀ خطوط آرامی - یونانی -دیوه ناگری - خروشتهی دربارۀ خط قدیم پښتو سراغی بدست نمی آید از سنگ نوشته های تو چی و جغتو وروزگان که بخط شکسته یونانی و یک لهجه شرقی دری قدیم ( تخاری ) است میدانیم، که در محیط زندگانی افغانان خطوط یونانی و شاردا + ناکری و خروشتهی رواج داشت. ولی معلوم نیست که آثار ادبی قدیم پښتو در اوایل اسلام به کدام خط نوشته میشد ؟

 از آثار ادبی کهن زبان پښتو که از قرن ۷-۸-۹ م باقیمانده روشن می آید که این زبان در غزنه وغور و دربارهای سوریان غور و لوديان ملتان و هم در قبایل پښتون کوه سلیمان لسان ادب و شعر بوده ، ولی از رسم الخط کهن آن قبل از رواج خط عربی خبری نداریم .

در سنگ نوشتۀ بیستون پارس که با مرداریوش هخامنشی (٥٢٢ - 4٨٦ ق ، م ) بخط میخی و زبان فرس قدیم کنده شده، درستون چهارم (سطر63 – 64 ) يک حماسه اخلاقی مضبوطست ، که به عقیده برخی از دانشمندان يک قطعه سه مصراعی است ، که هر مصراع آن شش هجا دارد . (1) 

الفاظ و کلمات این سه مصراع منظوم اگر بغور ودقت تحلیل گردد با اندک تحول لهجوی عینا به پښتوی امروزی برمیگردر ، و میتوان آنرا به مصراع های شش هجایی پښتو تبدیل کرد. در حالیکه اصالت كلمات وریشه های کهن آن بجا باشد، و در پښتو هم امروز باندک تحولي مستعمل !

این سه مصراع در اصل کتاب به بخط میخی چنین است : (2)

اگر به خط امروزی پښتو بنویسیم چنین میشود : 

نی اړیکه اوم ( نه - یی – ا- ړی - که - وم)

 نی دروجنه اوم ( نه - یی - درو - جه - نه ـ وم) 

نی زورکړه اوم ( نه - یی - زور - که - ړه - وم)

 تقطيع متن فرس قدیم بخط انگلیسی چنین است :

اکنون باید دید که چگونه این متن قدیم به آسانی به پښتو بر میگردد ؟ 

نی ( نه یی ) اړیکه وم ( دهیچا اړیکی اومانع نه وم)

نی ( نه یی )  دور جنه وم ( نه ماد جا سره دوره در لوده )

نی ( نه یی )  زور کړه وم ( نه پرچازور کړونکی وم )

چون اصل کتابه همه بخط میخی قدیم عهد هخامنشی است ، بنابرین 

نوان گفت: كه يک نمونۀ نوشته كلمات وجمله بندی بسیار قریب به پښتو در خط میخی قدیم موجود است، و هم در رسم الخط یونانی مروج عصر عروج کوشانیان در اوایل عهد میلادی در زبان تخاری یا لهجۀ شرقی دری قدیم، که بسیار نزديک به پښتو بود، رسم الخط برخی از کلمات مشترک پښتو و تخاری در سنگ نوشته ها باقی مانده که از ان لااقل شكل مخطوط برخی از کلمات پښتو را تو ان دریافت . 

مثلا در سنگ نوشتۀ بغلان كلمات : (3)

چون بعد از دورۀ خطوط قدیم در عصر اسلامی بافتوح عربی رسم الـخط کوفی و نسخی با قرآن و اسلام با افغانستان آمد ، واين رسم الخط قرآن بقایای خطوط قدیم را بشدت و سرعت در نوردید، بنابرین با ید گفت : که اگر مطلبی را بزبان پښتو می نوشته اند، شاید بهمان رسم الخط نو وارد کوفی یا نسخی بود. از قدیمترین کتاب نوشته شده تذكرة الاولياء سليمان ماكو بن بارک خان (ساکن ارغسان کندهار)  که درسنه 612 ق تالیف شده و فقط هفت صفحه آن بدست ،آمده و درسنه 

1320 ش در کتاب پښتانه شعراء (جلد اول طبع کابل ) عین آنرا عکاسی و نشر کرده ام ، وحتما 

کتابت بعد از سال هزارم ق  است پدید می آید که کتابهای پښتو را بخط رايج الوقت می نوشته اند. خط این صفحات تذكرة الاو ليا مخلوطی است از نستعلیق + نسخی بسیار ابتدایی و ناپخته و نازیبا که خواندن آن هم مشکل است. و نوشتن این صفحات را بعد از سال هزارم قمری هجری تخمین نوان کرد . (شکل ۱۲۷) 

اما قدیمترین کتاب دارای تاریخ کتابت که بزبان پشتو باقیمانده . همان نسخۀ واحدۀ خطى خير البيان تأليف بايزيد انصاری مشهور به پیر روښان (931 – 986 ف ) صوفی نبرد آزمای آزادی خواه قرن دهم است که بخط فقیر بهار تویی (4) 

بتاريخ ۲۰ رمضان ١٠6١ ق برای بی بی خیر خاتون نوشته شده و نسخۀ خطی واحد آن اکنون در کتابخانه تو بنگن آلمان غر بیست وخط، آن نستعلیق متوسط است. که ارزش هنری فراوان ندارد (شکل ۱۲۸)

بهر صورت از ملاحظۀ صفحات تذكرة الاولياء وخير البيان و برخي از نسخ قدیم پښتو که در حدود سال هزارم هجری کتابت شده میدانیم که شیوۀ نسخی + نستعلیق را در نوشتن پښتو بکار می برده اند و همین شیوه در تمام نسخ قدیم کلیات خوشحال خان ختک و آثار منظوم و منثور دود مان او هم دیده میشود چنین بنظر می آید که پیش از پیر روښان مردم بارسم الخط پښتو کمتر آشنایی داشتند، و چون، مردم پښتو زبان قرنها با حمله آوران شرقی و غربی دست بگریبان بودند باکتاب و نوشتن کمتر سرو کاری داشته اند، واندرین گیرو دار تحمل فرسا الخط پښتو نیز مهجور مانده بود دولت شاعر پښتو دربارۀ مرشد خود پیر روښان (حدود ۹۸۰ ق ) 

گوید :

افغانی لفظ مشکل و، لوست کویښ نشه

ورته وشوه کننده دیارلس حرفونه

یعنی : « لفظ افغانی مشکل ،بود خوانده و نوشته نمیشد، پس 13

حرف آنرا ترتیب داد. » و ازین بر می آید، که اصوات مخصوص پښتو را با اشکال خاص در الفبای عربی و فارسی جای داده باشد . كتاب خيرالبیان بایزید به چهار زبان پښتو- فارسی - پنجابی تالیف شده و در آغا ز آن بایزید 14 صفحه را وقف شرح اصوات خاص پښتو نموده و اشکالی را بیان داشته که مادر شکل (۱۲۶) در ستون خاص نوشته ایم ولی این رسم الخط خیر البیان با نسخه های خطی مخزن اسلام اخوند درویزه که در همان عصر در مقابل خير البيان تالیف شده تفاوتی دارد و در شیوه خط اكثر نسخ قدیم خطى مخزن برسم الخط نسخی اند ، وتفاوت اشكال حروف خاص پښتو را در جدول (١٢6 ) ملاحظه کرده میتوانید در قرن ۱۱ و ۱۲ هجری دو مرکز کتاب نویسی پښتو را میشناسیم که یکی در ملتان بود و در آنجا مخصوصاً نسخه های مخزن اسلام اخوند درویزه ( متوفا ١٠4٨ هـ) را که یکی از مخالفان سرسخت بایزید پیر روښان است مینوشته،اند و من نسخه های متعدد مخزن اسلام را دیده ام که در ملتان بخط کاتبان متعدد نوشته است مثلا در 1144ق  و 1167ق . مرکز دوم کتاب نویسی در اکوړه خټک و مقر خاندان خوشحال خان بود، که بسا نسخ خطی کلیات خوشحال خان درینجا به امر افضل خان بن اشرف خان بن خوشحال خان بقلم شيخ محمد اعظم نو مسلم بخط نستعليق مليحی نوشته شده است. وازان جمله نسخه یی است در حدود ۱۵۰۰ صفحه که همین شخص بتاريخ ۱۸ جمادی الثانيه ١١4٢هـ به امر اسد خان خټك نوشته و اكنون در نسخ خطی کتابخانه عامه کابل موجود است. در جمله نسخ قدیم ،پښتو دیوان دولت مرید پیر روښان ( حدود ١٠٥٨ هـ ) و سلوک الغزاة تاليف ملامست زمند (حدود ۱۰۰۰ هـ ) هم در کتابخانه خطی کا بل مو جود بود و هم کتابی منظوم بسبک خیر البیان در کندهار نزد مرحوم دوست محمد بریخ بود که این

نسخه ها نیز بخط نستعلیق نوشته شده اند در قرن ۹ -10 هـ  از هنگامیکه نسخه های خطی پښتو باقیمانده ، شيوه نستعلیق رسم منبع كاتبان پښتو بود ولی گاهی در نسخ خطی مخزن اسلام اخوند درویزه عبارات پښتو را به رسم الخط نسخى و فارسی را به نستعلیق نوشته اند ، و بعد ازان هم تا حدود ۱۲۰۰هـ گاهی به

نستعلیق و زمانی به خط نسخ دیده میشود، مثلا نسخه های دیوان پښتوی احمدشاه بابا به نستعلیق خوشی موجودند ( نسخه خطی کتاب خانه عامۀ كابل ونسخۀ خطی کتابخانه تاشکند) ولی بعد از آغاز قرن ۱۳ اکثر نسخه ها را به خط نسخی خوبی نوشته اند و هنگامیکه فن طباعت درهند و افغانستان رواج یافت ، نیز تمام کتب پښتو را به نسخ نوشته و طبع کرده اند، و هم، در اروپا حروف پښتو را به شیوه نسخ زیبا ساخته اند که نمونه آن چاپ گلشن روه تالیف راورتی ( طبع هر تفورد ١٨٦٠م ) و دپښتونخواها رو بهار تالیف دار مستتر ( طبع پاریس ۱۸۸۸م) است. وهم کلید افغانی تا لیف پادری هیوز ( طبع لا هو ۱۸۹۳) . در نوشتن شیوه نسخ یا نستعلیق خط پښتو با فارسی وعربی فرقی ندارد، ولی چنانچه گفتیم پیر روښان در اوقات تاليف خير البيان صفحه آن کتابرا به املای اصوات مستعمل در پښتو اختصاص داده و شاید این اشکال را از روایات قدیم رسم پښتو درین رساله شرح داده باشد اخوند درویزه نیز درباره اشکال اصوات مخصوص پښتو چنین شرح میدهد : « دیگر معلوم باد که چون حروف در الفاظ افغانی و هندوی ثقیل می آیند بنابران علامتی بران آورده میشود تا معلوم گردد، که این همان حرف ثقیل است. چنانچه ب چون ثقیل شود ، سه نقطه در تحت او ایزاد گردد پ میشود و گاهی ت چون ثقیل شود جزمک در تحت آن داده ټ میشود و گاهی ج چون ثقیل شود، سه نقطه در تحت او نهاده چ میشود، و گاهی د چون ثقیل تر شود، سه نقطه بر فوق څ او نهاده میشود. و گاهی د چون ثقیل شود، جزمک در تحت اوایزاد گردد ډ میشود و گاهی مهمله چون تقيل شود، جزمک در تحت آن ایزاد گردد ړ میشود و گاهی ز معجمه چون ثقیل شود سه نقطه بر فوق او داده ژ میشود، و چون ثقیل ترشود يک نقطه برفوق  ويک نقطه در تحت ایزاد گردد ، ږ میشود. و گاهی س مهمله چون ثقيل شود، يک نقطه برقوق و يک نقطه در تحت آن نهاده ښ میشود ، و ک عربی چون عجمی شود، سرکشش کاف را اندکی طرف تحت کج کرد، ګٔ

عجمی میشود.» (5) 

در املای حروف پښتو که اصوات خاص این زبان را نمایندگی میکند و در عربی و فارسی آن اصوات نیست هشت حرف خاص موجود است :

ټ -څ - ځ – ډ - ړ – ږ -ښ - ڼ

ازین حروف خاص در شرح بالا ذکر (ځ – ڼ ) نیست و تا مدتی حرف اول را (څ) یا به دو نقطه بالا و پایین و حرف دوم را هم به شکل نر نوشته اند در رسم الخط خیرالبیان این حروف را چنین می نوشته اند : ټ – څ - ځ در (يک نقطه زیر شکل د ) ډ – ړ – ږ (ژ) ږ (بین د يک نقطه ) ښ – ڼ اما در رسم الخط خاندان خوشحال خان چنین است : 

ټ (ط زير آن يک همزه) څ ( ح در بین دو نقطه و یک همزه) ځ (ح زیر آن همزه) ډ ( بالای د يک همزه) ړ ( بالای ر يک همزه) ږ (ژ) ښ (ش) ڼ (بالای نون يک همزه) ( برای شرح رجوع به شکل ١٢٦)

دو اوین و کتابهای چاپ شدۀ پښتو درین قرن اخیر تماماً به نسخی نوشته وطبع شده و تاکنون همین شیوه نسخی در چاپ وقلم متبع است در شیوه نسخی پښتو ، کوچکی کشش های حروف پاگردی دوایر وخانه ها و سادگی نوشته بدون رعایت تزئین مراعات شده و امروز استاد ترین خطاطان این شیوه جناب استاد عزیز الدین پوپلزایی است . (عکس ۱۲۹)

در شماره های شمس النهار که بعد از ۱۲۹۰ از بالا حصار کا بل به زبان دری وخط نستعلیق خوب میرزا عبدالعلی چاپ و نشر میشد نیز دیده میشود که اگر کلمه پښتو یا اسمی و یا جمله یی ازین زبان در ضمن انشاء دری آید، آنرا به نستعلیق نی، بلکه با نسخی خوب و دلکشی می نویسند، ولی بالعكس بر مهر سر منشی در بار امیر شیر علی خان ( محمدنبی واصل ) به نستعلیق بسیار زیبا و پسندیده کلمات پښتو ( لوکښل ) را با دبیر الملک نوشته اند. به هر صورت : رسم الخط متبع و مروج زبان پښتو نسخی بود ، ولی گاه گاهی با نستعلیق هم نوشته اند و این امر البته به ذوق و مهارت کاتب مربوط بوده است.