لومړی څپركې

په افغانستان کی دمشروطیت غورځنګ مخكيني لرليد دنولسمی پيړی په پيل کي هغه وخت چی انګلسی استعمار په هند کې خپريده اوله خیتخ څخه دصنعتی انقلاب نبی او داروپا مدنیت د درانیانو دامپراطوری ختيخوسرحداتو ته رارسیده افغانستان دامو او بخارا دشمال دخمکو او دلویدیخ دلوری دقاجاري فارس دهیواد سره داقتصادی اریکو پراختيا موندلی وه او ددغو دری وارو هیوادو سره دسوداګروتګ راتګ او سوداگری دمالونو تبادله كبدله. دافغانستان خلک چې په ښارونو او دربارونو کي دنیمه فيودالی شرایطو سره مخامخ وو، په کليوكي يي په هغه دهقانی او لاسی صنايعو او اقتصاد کي ژوند کاوه کوم چي دفیودالی څخه په مخکی دورو يې تکیه درلودله. او دکلیوسنيا سی اړيکي د دربارونو او دنا ری بازارونو سره ډیری لږی وی. په داسی حالاتو کي نه قوی مرکزی دولتونو وجود درلوده اونه هم هغه مرکزی وحدت یا یووالی کوم چی دسدوز زایی احمدشاه دمرینی څخه وروسته رامنخته شوى وو . خکه شهزاده گانو او دقدرت دلاس ته راورلونوو مدعيانو یعنی دسردا ر پاینده خان ( باركزاي وروڼو) کورنی همیشه يو دبل سره لاس او ګریوان وؤ او احمدشاهی متحدالمركز هیواد دبی اتفا قي او تجزیی سره مخامخ وؤ . پدی وخت کې دتزاری روسیی دقواو دپرمختګ نښی نښانی هم دمروی او اموسو اصلوته راورسیدی. او ددغه دولت استازی په قوماندانی او دخپل سیاسی نماینده مکناتن په لارښوونه دکویتی أو سیند درود دغاړی او کوږک دلیاری دکندها ر خواته دوتیکویچ په نامه په کابل کي دامیر دوست محمد خان در بارته راغی (۱۸۳۷ په کلکته کی دانګلیسی استعما ر نايب السلطنه لاردا کلینه دتزاری لښكرو داحتمال ير غل دمخنیوی لپاره په افغانستان باندی دیرغل او وراندی تګ طرحه جوړه کړه. او په ۱۸۳۹ م کال کې داندوس څلورپنځوس زره کسیز پوځ دجنرال لكن ر اوخوخاوه، د افغان او انگلیس لومری جگری د ر ۱۸۳۹-۱۸۴۲م کلونو پوری دوام وکړ. د دې لپاره چي د افغانستان خلکو د توری په زور تول يرغل کوونکی پوخ له مخه يوږ او پاتي کسانو يې افغانستان پريښود او هغه یی بیرته شرل شوی امیر دوست محمدخان ته وسپاره. انگليسي يرغل کري قواوي چې د افغانستان د ملت د عمومی قیام پر مقابل کي د پښو ولویدی او انګلیس سیاست مدارانو دغه اور چې په خپل لاس يې لګولي وو . د کلکتي څخه کابل ته يې د نوموړي امیر په بیرته رالبرلو سره مر کر پدغو سختو شرايطو کې د فارس قاچاري دولت هم ارام کښیناست او قاچاري فوځيانو څو خلي په هرات حملي وكړي، ولي زړورو هراتیانو د زیاتو تاوانونو او محاصرو د زغملو او د قوی مقاومتونو احمدشاهي متحد المركز هیواد دبی اتفا قۍ او تجزيي سره مخامخ پدی وخت کې دتزاری روسبی دقواو دپرمختگ نښی نا تی هم دمروی او اموسو اصلوته راورسیدی او ددغه دولت استازی دوتیکویچ په نامه په کابل کی دامیر دوست محمد خان در بارته راغی (۱۸۳۷) په کلکته کی دانگلیسی استعما ر نابب السلطنه لاردا کلین دتزاری لښكرو داحتمال پر غل دمخنیوی لپاره په افغانستان باندی ديرغل او وراندی تک طرحه جوړه کره. او په ۱۸۳۹ م كال کي داندوس څلوريتخوس زره کسیز پوح دجنرال لكن په قوماندانی او دخپل سیاسی نماینده مکناتن به لارښوونه دكويتي او سیند درود دغاړی او کوږک دلیاری دکندها ر خواته راوخوځاوه ، د افغان او انګلیس لومړۍ جګړي د ۱۸۳۹-۱۸۴۲ کلوتو پوری دوام وكر د دي لپاره چې د افغانستان خلکو د نوری په زور تول يرغل کوونکی پوخ له مخه بوږ او پائی كسانويي افغانستان پریود او هغه یی بیرته شرل شوي امیر دوست محمد خان ته وسباره انګليسي يرغل کري قواوي چې د افغانستان د ملت د عمومی قیام پر مقابل کنې د پښو ولويدي او انګلیس سیاست مدارانو دغه اور چې په خپل لاس يې لګولې و. د کلکني خه کابل ته يې د نوموري امیر به بیرته رالبلو سره مک پدغو سختو شرايطو کې د فارس قاچاري دولت هم ارام کښیناست او قاچاري فوخيانو څو خلی په هرات حملي وكري، ولي زرورو هراتيانو د زیاتو تاوانونو او محاصرو د زغملو او د قوي مقاومتونو

څخه وروسته قاجاري قواوي يي په ناکامي سره د هرات څخه بهرته پرشا کړي د پوهی، فکر او فرهنګ روزنه د خلکو د تمركز خلاقه قوی او امنیت ته ار تيا لري او دغه ټول موجودنه وو. د افغانستان زيارکښ خلک د ختیخ او لويديز د يرغل گرو پوياتو سره د جگړي او مقاومت پرته د کورنيو شهزادګانو په خانه جنګي هم اخته وو، او د افغانستان سیاسی او تولنيز حالت هغه وخت مغلق شوي وو چي د انگلیسی استعمار نری خوارو قواو د پنجاب سیک دولت له منه پور او د سیند له دریاب خخه تبر شول او پبښور یی ونيیوه. (۱۸۴۹م) . امير شیر علی خان د امیر دوست محمدخان خوی او هغه جانشین په خپلو ورونو باندي د بريالیتوب وروسته په کابل کي شاهی پر تخت کیناست 1۸۶۳م . او خپل او د نورو ارزښت لرونگی وختونه پي د خپلو وروڼو سره په خانه جنګي کې تيرولي په لومړی : ګړه کې چې پادشاه او ټول چارواكي يې له پلان څخ وتښتیدل او دهبواد د ساتني پيتي يي يوازي د افغانستان د بزگراتو أو خلکو په اورو و اچاوه، لکه خنگه چی مو ولوستل خلک د درندو ربرونو په زغملو سره د هبواد د ساتني له عهدی خخه بریالی راووتل، تر څو چي د اوه ديرشو کالو وروسته بیا هغه ويجارونکی ښکیلاگ ر استعمار د دهلي څخه په افغانستان لبكرکشي وکره، او هغه امیر شیر علی خان چی د روسی تزاروسفمر، ستالیتوف سره يې ژمنه کړي وه په ۱۸۷۸م کال کې يي د کابل څخه مزارشريف ته وشاړه او د هېواد د ساتني پيتي بيا د خلکو په اوړو پريوت.

د دې لپاره چې د استعمار قواو پدي پيتي کې هم ماتي وخوره او د انگلیس سغېر کیوناری یی په بالاحصار کي وسوخاوه، د ناچاری ورقی د انگلیس سیاسی نماینده گریفن شهزاده عبدالرحمن خان چي سمرقند ته شرل شوی و راوغوښته، او هبواد يي د انگلیس تر حمايت لاندې ده ته وسپاره. ( ۱۸۸۰م ۱۲۹۷ق) . د دغو دوو جګړو په تپلو سره هېواد د طبعی پرمخنگ خخه وروسته پاتی شو، اقتصاد، کرنه او دولتي د واير له منخه ولارل اوپو پناه شول، نوی فکری حرکت چي د سید جمال الدين افغاتی د نهضت او د هېواد د تورو رون اندو سره یو خای په ۱۸۶۳م كال کې پیل شو او په ۱۸۷۲م کال کي د شمس النهار د جریدی په خپريدلو، د حربی ښوونخی ار مطبعي په جوړولو او د کتابونو د ژباړلو سبب شوی و. په ۱۸۷۹-1۸۸۰م، کال کی د افغان او انگلیس د دوهمی جگري په پیل کیدو سره له منځه ولار کلکسیون په پنخمه گنه او لومری توک کي د ۱۲۹۰ق د روژي پنخلسمه د جمعي ورخ ودل شویده، د دي لپاره چي په هرو پنځلسو ورخو کی يوه گنه خپریدله، تو لدي کبله د خپریدو پیل او د هغی د لومری گني تبتپه باید د ۱۲۹۰قي کال د رجب ۱۵ وي. چي د ولی د دي جریدی د يوه کلكسيون د لیدلو وروسته چې اوس ملی ارشیف ته رسیدلی دی، دا نبتهه نیک په نظر رانغله خکه د دي ۱۸۷۳م کال د سپتمبر سره سمون خوري نو لدي کبله دغه تیروتنه د تصحيح وړ ده.

د امير عبد الرحمن خان دوره چی د قهر، غضب او په دیر بد شکل سره د له منځه وړلو سره ملګرې وه یوویشت کاله يي دوام وکړ، د فکری او فرهنگی پلوه دا دوره نه دوره نه وه، يعنی نیک بخته او نیک مرغه دوره نه وه، ځکه د هېواد زیاتره سرکرده ګان یاسر اوچتوونگی يا مخور په ډپر بد حالت کی له منخه پوړل شول او د خلکو د راويښولو او دفكري روزني وستايل برابر نشول. مگر دوخت نولنيز جریان أو دغورخنگ دپیدا گیدو عوامل چی همیشه دټولنی په داخل کی گتور واقع کیدل، او د هر ډول زور زباتي په مقابل کي دتولني مقاومت زیاتیده. دغه راز اقتصادي شرايطو او دخلکو طبقاتي حالت پرې نښود چې نوی فکر بخیی یعنی په کلی توگه له متخه ولارشی، پداسی حال کي چي دهیواد په ختیخ کي دازادی غوښٹلو غورخنگ دلومری خل لپاره په ۱۸۵۷. کال په هند کی بیل شواو هیواد به شمال او لوپدیخ کي هم حزبي رادیکال او دمشروطیت غونستنی حرکتونه منخنه راغلی وو او په عشمانی پراخه هيواد « ترکیه، کی هم دازادی غونتلو نسیم چلیده امبر عبدالرحمن خان به ۱۹۰۱ م کال کی مرشو او هيواد بي خپلو دوو خوانو زامنو یعتی سردار حبيب الله او سردارنصر الله ته ورپریښود چي لومرنی بی دپاجا به نوگه او دوهم پی دنايب السطنه په مسقبولو سره دهیواد دچارو واگی په استیداد او بشپری خودسری سره تر لاسه کری. او دا هیواد یی خدای ورکری شخصی ملکیت وباله په هیواد باندی دامیر عبدالرحمن خان سلطه، يوه عسكري غلبه دنیزی دسرپه زور حکومت او دفقهاو په اصطلاح منتغلبه وه، ولی خوی بی دنرمی له لیاری رامنحته شو. او خپل مطلقه قدرت او واك ته يې روحاني او دشرعی او لی لامری رنګ وركړ، او هميشه به يې داويل نزد خردشاهی وپبغمبري چون دونگینند ویک انگشتری دافغانستان خلک لکه شنگه چی د هغه وخت دتولینزو حالاتو غوښستنه وه اوس ببدار او ويښ نوی او د هبواد فكري او د جغرافيائي حالاتو په نظر کي نيولو سره د وخت دخط السير او دخای دمساعدت څخه ګته واخلی اویيو څه ډله ایز فكري حرکتونه رامنځته کړی.