د پښتو اشاره
د يوې ژبي پښويه (گرامر) د هغې ژبي د بنسټ ټينگار او اصالت موږ ته راښئي، گرامر د ژبي د عامو قاعــدو او د صحیح تكلم د لارو چارو جامع نوم دئ چي په پښتو ئي (پښویه ) او په اوسنی فارسي کې دستور بولي او په عربي كې دوې برخي (صرف ،نحو ) درلوده ده چي لومړۍ څانگه ئې د مفردو څېړنه کوی او دوهمه څانگه ئې د کلمات و نښلونه (ترکیب )راښئي مګر پښتو پښویه (ګرامر = دستور) پر دواړه بر خوا احتوا کوي بلکه ږغپوهنه د کلماتو جودېدنه او د خبرو ترکیب او قواعد ئې ټوله اجزاء گرزېدلای سی چی د ژب پوهنی (فیلالوژی) یو مهم اړخ دی.
خلک ځيني . د ژبي د پښوئي سادگي او لندولي خوښوي، او هگه ژبه چي مفصل گرامر لري گرانه گڼي، مگر دا نظر لږ څه سطحي او تجارتي دئ او د يو د ښېگڼي معيار نه بل کيږي. اساساً د يوې ژبي ښېگڼه د هغې وسعت او متانت او د هنر انساني نياز لپاره تعبير لرل دي او هغه استعداد دي چي يوه ژبه ئې د خپلو ويونكو سره د ژوندانه د چارو آسان دولو لپاره لري. ژبه هم د انساني ژوندون يوه اجتماعي ده، او د ټولني له تاريخي ارتقاء او اجتماعي روحياتو سره ټينگه اړه لري، د کلمات و عوامل د پيدا کېدو عوامل د تسميې وجوه او د ژبي د ږغـو پيدايھت د ولى سر دي. . اجتماعي محيط او جغرافی چاپېر او تاریخي تحولات او پيښي د ژبي پر پښويه هـم اغيزې کوي او که څوک وغواړي چي د يوې ډلي، ټولني اجتماعي سايکالوژي وخيري، انسان پيدايش ژبي له پله سياه يورا غني است. وړه او قومی کردار او دودونه او افکار او عقاید د ژبی په کلماتو او الفاظو کی خپل غیر مرئی اما عمیق اثرونه اچوی
مثلا د پښتنو په کلیوالی او کوچی ژوند کی د مېلمه پالنه یوه خورا ټینگه او پخوانی عنعنه ده او دا ملی رشـه هـم د محیطی او جغرافی او اجتماعي عوامل و څخه پیدا سوې ده. یووه پښتـون بـه ماښام تر هغه و ډوډۍ نه خوړه او را به دکوم مېلمه د راتلو احتمال و پښتون به منتظر ناست ؤ چی مبادا کوم مېلمه راسی او چی مېلمه او را به سوے نو ژرخ به وارد کرد. ځای ورسره ناست ؤ چی ډوډۍ په گډه و خوري.
هغه ستوری چی د ماښام پر وخت به راخوت او د مېلمه د راتلو وخت به ئې اعلان ،کاوه پښتنو د مېلمه سترگه وباله او دا تسمیه د دوی په اجتماعي چاپېر او ملي خلق او قومي مزاج آړه لري، اوڐله اقوامود روحیاتو څېړونکی ته ډېر څه په لاس ورتلای سی. د مز پښتو په گرامر کي ځيني نکتې په نظر چي د ژبي وسعت او د پښتنو نه پر اجتماعي محيط او احتياجاتو دقت انطباق ښه ځني ښکاري او یو له دغو دژو خصايصـو څخه چاجي ديگه کلمات تو گرامر اشاري دلالت کوی.
په اصل کی (اشاره) د ژبی د ویونکو لپاره د استعمال په وخت کی یو راز تعین او تشخیص افاده کوی او پښتانه هم ډېر په تشخیص پابند دی او هر پښتون ځان ته خاص ځانوالی او غرور او تعیین لري.
د پښتنو په نظر کی د سړی د مقام تعین او ټاکنه او هر سری پر خپل ځای درول او کښېنول ډېر مهم لری، د دوی په ملی خلق او مزاج کی دا او دغه او هغه او هوغه ډېر متفاوت دي، او دلته او هلته ډېر فرق لري. په پارسی کی فقط دوی اشارې دي : اين آن او دِ چشمو د مقام او تشخيص ټاکنه هم په دغو دوو اشارو سره کيږي.مگر پښتو په دې برخه کي دوني تفصيل لري چي نري نري جزوات د مکان ،مقدار کم له رويه همکله. كيږي اودا كلمات هم لكه فارسي مركب او سره نښلول سوي نه دي بلکه مفرد او اساسا او اصيل دي.
د پښتنو په فولکلوري عنعناتو کي يوه قصه ده چي د کاکړ نيکه یو زوی فقط دا) - هغه په اشاره له پلاره خوابدی سو وایی چی کاکړ څو زامن در قروده، یو مېلمه راغی او پلار خپل زامن پھنده پشه او بعد از آن نظر دا اشاري مراتب په طرف ،مكان عدد مقدار كي په ډېر دقت او د مشاراليه د تشخيص سره سم فرق كوي او په يوه كلمه كي كم، وې ویل:
دا مي زوى دئ، هغه مي هم زوى دئ، دا خبر د دوهم زوي تشخيص او ځانوالي ته چي په هگه) مشاراليه سوي و گرانه ولوېده، او له پلاره سره ئه رابطه وشلوله.
اساسا مجرد اشارات په پښتو کي د قرب او بعد په لحاظ متعدد دي لکه
۱ دا = ها ژیر نژدې
\ ۲ دغه = لږ څه نژدې)
۳ . هغه = لږ لیری)
۴ هاغه= (لیری)
.۵ هوغه= ډېر لیرې)
دا اشاري مراتب مکان عدد مقدار کي په ډیر دقت او د مشارالیه د تشخیص سره سم فرق کوي ، او په یوه کلمه کي کم ،کیف کیف طرف ظرف تشبیه سره بیلیږی او د مشارالیه اندازه او مرتبه:
او ځای او طرف ښه ښکاری. د پښتو دا ژبنی خاصیت چی د هر راز اشارې لپاره بېل بېل موضوع او مفرد كلمات لری هم د ژب پوهانو د غور وړ دئ، او هم د جامعه شناسانو لپاره د تدقیق او څېړني موضوع کېداۍ سي: او د څرګندویې لپاره ئي دا جدول وګورئ
اشاره: -
: اقسام ۲ - لږ څه ۱ - دیبر لو لیری ۴ _ لیری ۵ دبر لیری نژدي نژده مجرد اشاری دا = ها فاعلی دغه هگه هاغه هوغه مفعولی افاضافی) دونی دومره - همره) کمی (مقداري) هاغونی هاغومره) هغونی (هغومره) دوغونی هوغوني (هوغومره) (دغومره) دغسي كيفي (تشبيهي) هغسی داسي هاغسی هوغسي (هسی) طرفي دغوری دوري هغوری هاغوری هوری ظرفي دلته دالته - دلته هغلته ها غلته هو غلته (هلته) دلې
اوس نو که څوک وغواړی په مجرد اشاره ووایی : هوغه سړی ځی. مخاطب پخپله پوهيږي چي تلونكي سړي ډېر ليري دي، چي د فارسي (آن) دغه معني نسي اداء كولاي. دغسي هم په كمي اشاره كي د ا ركب تعبير اينقدر و آنقدر د (دوني او (هوغوني) در مقابل كيسته خو دا كلمات هم له فارسي اين و آن او عربي (قدر) څخه مركب دي ،له (چون این - چون آن) څخه و این سو و آن سو، اینجا و له دي که آنجا مرکبات دی، نه د پښتو غوندی مفرد او مفرد او موضوع او ټاکلی اشکال چی د متکلم د زړه مقصد په یوه ادا مخاطب موږ وغواړو چی پر دغه اشارى سیستم باندى د پښتو خبرو لپاره په فارسى نو، دلتنگ فارسی ترجمه به دایره. لاس پاته سو :
دونی اوبه را که چی په پارسی وایو : اینقدر آب بده !
دغوني............
هغوني ..............
هاغونې.................
هوغوني..................
آنقدر آب بده !
د پښتنو د قومي مزاج نهايت دقيقه سنجي هم له دې معياره ښکاري، چي يو وار خو مجرده اشاره پنځه مراتب لري او بيا هره مرتبه خپل کمي او کيفي او طرفي او ظرفي اشکال لري چي دتبير کار ډېر اسانوي، او دا ټ. (۲۵) ته رسيږي، حال دا چي په فارسي کي فقط (۲) دې.
د ويونكي يا شاعر او اديب د كار د سهولت لپاره د اشارو د استعمال يو څو مثال راوړم چي په ادبي سندو خبره لږ څـه ښـه روښانه عبدالرحيم خان د هند دغولي دربار استرو څی (۱) ویلې وه:
نه دام دانم و نی دانه اینقدر دانم
که پای تابسرش هر چه هست در بند است
دلته کمی او قدری اشاره به این قدر چی مرکب لفظ دئ، استعمال سوه ده بیت خو د شاعر د ادبی اقتدار په د معنی د اداء لپاره ښه نمونه ده چند که د شاعر ښه اوزار او د ژبی د چند استعداد مواد په لاس کی وی نو. به دغه معني په سهولت او ښکلا او خوږه اداء کړای سي. مثلا یو پښتون لیکوال غوښته چی دا بیت ترجمه کړی، د ده په لاس کی د پښتو (دومره مفرده کلمه د فارسی د مرکبی کلمې این قدر پر ځای وه، نو ئې کار آسان ؤ، او د ده په اداء کی باید ښکلا او خوږا دوا دوا دوا جمع سوی وای، نو ئي وويل :
دانه لومه لیدی نم دومره پوه یم
سر تر پایه دئ جهان لومه او بند
په دې بيت کي لومړۍ مسرۍ دومره" قدري اشارې په استعمال برجسته او خوږه سوه مگر په دوهمه مسرۍ کي آيا مترجم د اصلي شاعر حق اداء کي نه؟
دا خبر دي پخپله ښاغلي لوستونكي وسنجوي.
بل مثال : موږ به یوه کارخانه فرض کو چی پنځه ماشینه پکښی پراته دی او هر ماشین خانته یو خاص کار کوی، لومړی لرگی پرې کوی، دوهم ئې پاکوی، دریم ای نقاشی کوی، څلورم ئې رنگوی، او پنځم ئي سره تړي.
د کارخانی انجینر به خپلو شاگردانو ته هدایت کوی : دا لرگی دلته کښېږده ! نوشاگرد پوهيږي چي لومړي ماشين نژدې پروت دئ، او لرگي بايد هغه ته كښېږدي چي پرې كړ سي. بيا نو وايي : دا بل لرگي دغلته كښېږده چي مقصد به دوهم ماشين وي، او دالرگي به صيقل كاري سي. په دغه ډول به دغه ظرفی اشارې هر یوه پر خپل ځای کار ورکی نظم او ترتیب به موجود سی و کار به آسان سی. (۲)
(۱) دا کلمه ما ارادتاً وخیر کښلې ده، ځکه چی زما په خیال په پښتو کی ریښې لری، او په تحلیلی نظر باید دا کلمه پښتو وی، د عربو ژب پوهانو هم ویلی دی چی د وزیر) کلمه اصلا عربی نه ده، او. له عجمی ژبو څخه د خپله ده.
(۲) مجله ورمه ۱۳۴۰ ل کال ۶ مه گنه ۱ ۷ مخونه