عایشه شاعر نشسته بر چکاد های اندوه و شکوه

از کتاب: زنان دری پرداز

درآسمان وسیع ادب دری ستاره های پر درخششی وجود دارند که زینت بخش فضای وسیع فرهنگ جاودانه ماست یکی از آن دختران پر جلایش عایشه است، که در سده های متاخر وزن فرو غناک گشته و در آسمان ادبیات ما خوش درخشیده است. او تنها گوی پیشتاری را از زنان شاعر قبل وبعد خود بوده است بلکه در صف سخن پردازان و شاعر ان شاعریست با رسالت دارای دید عمیق و در سنگر مبارزه علیه استبداد صاحبان تخت و تاجف این اوصاف را در اکثر شعرای همسنگر و همسر او کمتر میتوان سراغ کرد. هدف ما کار و تحقیق در باره زنان دری پرداز سده های دوازدهم و سیزدهم هجری ف قمری است عایشه در این دوره چهره خیلی پر درخشش است. که چون محور و مرکز تا بندگی و برازنده گی خاصی را حایز میباشد با این قدرت و برازنده گی اولا به معرفی حال و احوال این شاعر می پردازیم و به ادامه آن زنان دری پرساز را که به حیث شاعر شناخته شده اند و هرکدام گلبرگی از باغستان ادبیات را می سازند چیده در سبدی عرضه دوستداران این گلبرگ ما می داریم.

_۴_

برای شناخت بهتر شخصیت عایشه زندگی او را از چندین بعد مورد بررسی و ارزیابی قرار می دهیم. سایه روشن هایی از زندگی خانوادگی عایشه عایشه دختر یعقوب علی بن عبد الرحمان درانی است وی از خانواده های بود که منصب توپچی باشی از پدر به پسر به رسیده گویا این منصب و رتبه خوبی بود که از طرف شاهان وقت برای خانواده عایشه اختصاص داده شده بود. وی در نیمه قرن دوازدهم در کابل تولد گردید اما راجع به سال تولد و محل آن نه در کدام تذکره یی یادی شده و نه خود در اشعارش اشاره یی نموده است. سال تولد را محترم (حسین نایل ) به صورت تقریبی از تاریخ فوت یگانه پسرش فیض طلب و مرگ خودش بین سالهای (۱۱۸۰-۱۱۷۵) تخمین نموده اند(۱) تاریخ فوت عایشه را سال ۱۲۳۵ قمری می دانند عایشه چون هر زن افغان به سن قانونی شاید بین سنین ۱۸– ۲۰ سالگی ازدواج نموده و ثمره این ازدواج یک پسر و پنج دختر بوده است اینکه نام شوهرش چه بوده و جه زمانی چشم از جهان پوشیده است. خود در اشعارش یادی ننموده است تنها در جایی از پدر فیض طلب چنین یاد می کند فیض طلب سر تا قدم عایشه قربانت شود

نور چشم مادر و جان پدر را باختم

(ص ۳۳۲ دیوان عایشه )

عایشه تنها یک پسر داشت فیض طلب نام وی میر اتشخانه محمود بود و در سال (۱۲۲۷ ه-، ق) وقتی فتح خان وزیر شاه محمود پسر تیمورشاه درانی برای سرکوبی عطا محمد الکوزایی حکمران کشمیر در جنگ کشمیر گماشته شد در این جنگ فیض طلب که قوت قلب لشکر فتح خان تیر خورد و از خاک برخاست جسد او را به کابل آوردند و در باغ بابر شاه بهئ خاک سپردند. چنانچه عایشه در شعرش چنین اشاره یی نموده است:

______________________________________________________________________

۱– مجله زنان افغانستان، عایشه شاعر شکوه و ماتم، ش۱۱ س۲ ۱۳۱۶ ص۲۸

_۵_

به فیض آباد به برشه رسیدم جوانی دفن خاک تیره دیدم چو برد او فیض طلب بی فیض لو شد گریبان را الی دامن دریدم

(ص ۳۲۰)

از بیت بالا به این نتیجه می رسیم که آرمگاخ فیض طلب در باغ بابر باشد اما متاسفانه گزارشگران احوال عایشه در این مورد چیزی مهم و قابل توجه نگفته اند. اینکه عایشه در زنده گی این یگانه پسر داشت واقیعت دارد زیرا در چند جای دیوان اشاره های دارد و حتی او را در یکتا خطاب کرده است ابیات زیرین دلیل بر یگانه بودن پسرش را می رساند. سحت دل سنگم نمردم از فراق یک پسر ماه ذی الحج تحفه شهر رجب را باختم مادر، غم ییکه را نبیند یا رب آنییکه که نام او بود فیض طلب بگرفته رکاب حضرت شاه شهید عبد الله است و امت شاه عرب (ص، ۳۲۰) در رباعی های زیرین به مناسبتی از دست دادن پسرش شوز دل خود را بدینگونه اظهار می دارد: ما در فیض طلب گوشه نشین است شب و روز لعل یکدانه او زیر زمین است شب و روز سینه مجروح ودل افگار و جگر پر خونست

مردمان در طلب تاج و نگین است شب و روز

(ص ۳۱۷) مرگ نا به هنگام فیض طلب داغی ناگهانی بود که بر دل عایشه تا اخرین رمق زنده گی الر مند بود بخش عمدهٔ اشعارش را مرثیه های پر سوز تشکیل می دهد که در بخش دیگر به طور مفصل آورده خواهد شد.

این جوان نامراد به سال ۱۲۲۷و سن ۲۵ سالگی شربت شهادت را نوشید.

_۶_

بدی خانه سال او بیست و پنج که چون برق کرد رخش عمرش گذر

زهجرت بد الف دو صدو بیست و هفت چو زد غوطه در موج خون بیخبر

فیض طلب از زیبایی که خاصه یک جوان افغان است بر خوردار بود عایشه خط و خال و شیرینی بیانش را چنین توصیف می نماید.

به گرد رخش خط مشک ختن لسان تکلم چو شهد شکر در باره خصوصیات و کرکتر پسرش اشاره های در سراسر دیوان دارد نه تنها در باره بردباری و حلم و دانش او نکته ها یی دارد بلکه اصل و نسبش را سبب افتخار او می دانند زیرا در زمان عایشه انتساب به یک فامیل بزرگ سبب افتخار به آن شخص دانسته می شد. سینه اش ز نور عرفان صاحب علم و حلم و عقل و ادب قوم بارکزیی ز اصل و نسب خان خانان و میر افغان بود (ص ۳۲۵) آنجا که در باره مشخصات پسرش نکته هایی را دبر می شمارد اشاره هایی به مجرد بودنش هم می دارد زیرا او قبل از ازدواج و قبل از اولاد داشتن که ثمره زندکی است جام شهادت را نوشیده است. طوطی طبع او چو خوشخوان شد شاهباز اجل شدش زعقب بر زنخیل حیات خویش نخورد رفت وقت نشاط و عیش و طرب برسر مادرش ز قهر خدا سنگ از آسمان فتاده عجب کوه نورم ز کف بشدو وای روزم از گردش فلک شده شب از او اوصافی که عایشه برای پسرش بر شمرده است معلوم میشود که فیض طلب جوان دوست داشتنی و کار آگاهی بود که مادرش این همه مرثیه های پر سوز و گداز را فدای قدم های او و به تربیتش نثار نموده است – گاهی او را به شیرین سخنی می ستاید و گاهی هم از شاعری او یادی می نماید. یوسف گل پیرهن آن طوطی شکرشکن

بلبل شیرین سخن از دست من پرواز کرد

_۷ _

یا:

طوطی شکر شکن هم بلبل شیرین سخن

هم هما هم شاهباز بحر و بر را باختم

از این مورد پایین به این تنیجه می رسیم که فیض طلب از میراث شاعری مادر بهره و فیضی برده بوده است. ز دست چرخ گردون داد وبیداد

شهیدم شاعر شیرین کلام است

ص ۳۲۷

یا:

رنجها بسیار بردی ای ضیای چشم من

صفدر میدان شدی هم شاعر شیرین سخن

عاقبت از گردش افلاک و بخت واژگون

خورده ای تو تیشه را بر فرق خود چون کوهکن

خانوادهعایشه متشکل از پنج دختر و یک پسر بود از بیت زیرین را از خانواده گی او آشکار میشود که : در جهان این پنج خواهر یک برادر داشتند لاطمع از غیر او جز از خدای متعال

اما در جایی در بیتی از فراق دوری دخترش چنین یاد نموده است.

هجر پسر و فراق دختر دارند مرا خراب و ابتر از ناسازگاری روز گار عایشه در زندگی رنج بی شمار کشیده است وی در بیتی از دیوانش آرزو دارد که کاش مانند شوهرش می مرد تا رنج از دست دادن یگانه جگر گوشه پسرش را نمی دید شهادت پسر، فراق دختر، از دست دادن شوهر، بزرگترین رنجی است که فضای خوش خانواده گی او را تیره و تار ساخته بود. چون کنم واحسر تا افسوس ارمان و دریغ

کاشکی پیش از تور فنی مادرت هم چون پدر

_۸_

عایشه دانش های آغازین ادبی و دینی در اونجی های قرار گرفته واز سنین بیست به شعر سرایی پرداخته است.(۱) عهد شباب چون به سر آمد در انتظار هنگام پیری حشمت و جا هم هر چه ناید

ص ۴۳–۲۴۳

از بیت سوم غزل به این نتیجه می رسیم که در اوایل عمر عایشه از در بار شاه محمود توقعات زیادی داشت که ناجر آورده مانده است و این همه عمر دراز به خواری گذشته و دراز بهقدر ناشناسی ها طی شد. فلک به باد فنا داد خانمان مرا ربود دست قضا طاقت و توان مرا چو صائع ازلی طارم زبر جد ساخت گداخت کوره هجر و فراق مرا مرا که صحبت یاران چو گل پریشان شد بسوخت آتش غم مغز استخوان مرا زبسکه نعره زنم از جفای چرخ کبود ملن بر اوج فلک بشنود فغان مرا غم زمانه به یک بار پایمالم کرد که انس و جن نتواند کند بیان مرا زبان خامه به املا همی شود قاصر اگر شروع کند شرح داستان مرا به وقت فصل بهاران سحاب نیسائی تعجبات کند چشم خون فشان مرا اوایل زندگی و نوجوانی عایشه بربر به روزگار تیمورشاه درانی بوده است شاید او با پدرش در آن زمان که توپچی باشی منصب بزرگتری بود در دربار راه داشت چون تیمور خود شاعر بود و از شعر شعرا پیشتیبانی زیادی می نمود در آن هنگامی که عایشه به در بار تیمور رفت و آمد داشت طبع شعری و ذوق عایشه مورد توجه تیمورشه واقع می شد از جانب دیگر عایشه از فامیل درانی بود البته تیمور در تشویق و ترغیب نقشی داشته است اما از بخت بد عایشه که تیمور و دربارش برایش بقایی ننموده اگر عایشه در مرحله پختگی اشعارش را به دربار تیمور عرضه می نمود شاید صله و بخشش بیشماری

______________________________________________________________________۱– سرور گویا ، (شاعره افغان) مجله کابل، س اول (ش ۱۲، ۱۳۱۱ش)

_۹_

دستیاب می نمود بعضی ها که به این نظر اند و حتی در تذکره پرده نشینان سخنگوی آمده است که عایشه در دربار تیمور می زیست و از صلات گرانبها یش برخوردار بود سخنی است قابل تامل چون عایشه در نخستین سالهای شعر گویی خود سال های انجامین زنده گی تیموررا مشاهده می کرد مرحله پختگی او در شعر و شاعری مصادف به زمان پسران تیمورشاه یعنی شاه محمود و شاه شجاع است درسراسر دیوان عایشه ابیاتی به چشم می خورد که نتیجه بی توجهی محمود شاه و شاه شجاع نسبت به او بوده است توقعات عایشه همه نابرآورده ماند نه تنها به توصیف این دو نپرداخته است بلکه زبان گله و شکایت از این دو همیشه در سراسر اشعارش طنین انداز است و حتی گاهی ایشان را می کوبد و به بی کفایتی و به بی غوری ایشان اشاره های دارد که در صفحات بعدی به ان اشاره خواهد شد عایشه در بیست سالگی به شعر سرودن و مرحله پختگی رسیده بود اولین شعرش این است. شفق را لاله گون دیدم نماز شام در گردون مگر خورشید را کشته که دارد دامن پر خون (۱) این شعر را پرده نشینان سخنگوی ادعا نموده است که اولین شعر عایشه است اما کدام سند و دلیلی به آن نیاورده است حتمی این شعر را استاد فلاح در مجله ادب شماره چهارم،س ۲۵، ۱۳۵۶ اولین شعر عایشه دانسته است. شاید این اولین شعر عایشه نباشد قبل از این شعر اشعاری و خامتری داشته اشت که در دیوانش گنجانیده نشده است. البته راجع به شعر و شاعری او در بخش آینده صحبت خواهیم نمود. نکاتی که در باره زنده گی عایشه بیان شد به صراحت در اشعارش انعکاس یافته است که تمام پژوهشگران ادبی که در باره عایشه مشغول شده اند از این ابیات استفاده نموده اند اما در بعضی نکاتی

______________________________________________________________________(۱) پرده نشینان سخنگوی ما گه رحمانی ، کابل : ۱۳۳۱ص۵۳

_۱۰_.

مبهم هم در اشعارش موجود است که تا حال به آن پرداخته نشده است نگارندهٔ این سطور کوشیده ام تا حد امکان ابیاتی را را از سراسر دیوانش که همه شواهد و دلایل بر زندگی شاعر باشد مثال های با قید صفحات آن بیاورم و کسانی که در این مورد تحقیقاتی انجام داده اند از نوشته های شان استفاده نمائیم تا آنچه لازم است در حق یک شاعر پرداخته آید در اینجا جمع آید منبع اساسی شناخت شاعر آخر کتاب یعنی «خاتمة الطبع دیوان عایشه است این خاتمة الطبع توسط منشی عبدالرزاق بیک به رشته تحریر درامده است که برای آگاهی بهتر زندیگنامه شاعر نکات عمده این خانمة الطبع را در اینجا نقل نموده ایم (( سپاس بیقاس مر خالق هژده هزار عالم را....... این کتاب لاجواب از کلام شاعره جادو زبان سحر بیان هرغزلش بحریست که سفینه خرد در تلاطم امواجش در تزلزل است. در بلده کابل اعنی صاحب عفت و عصمت بی بی عایشه درانی بارکزایی از ابکار و افکار مسوده نموده از تا قدردانی کسی به او نمی پرداخت و نسخه مکتوبه مرحومه در کتابخانه خسروی بود .... امیر عبدالرحمن خان ..... کتاب مرحومه را در چاپ خانه سر کاری داده امر نمودند که چاپ شود به انتطام سیادت پناه میر عطیم خان سارجن میجرو به اهتمام هیچمدان آفاق منشی عبدالرزاق بیگ به تاریخ پنجم رمضان سنه ( ۱۳۰۵) طبع شد)). همچنان در آخر کتاب تفریظ مفصلی توسط احمد جان الکوزایی در آخر دیوانش به چاپ رسیده است که این تقریظ را در بخش دیوان می آوریم. این خانمه طبع و تقریظ بهترین منبع برای شناسایی عایشه بوده می تواند از این دو که بگذریم قرار تحقیقی که دانشمند محترم حسین نایل (در معرفی شعرا قرن سیزدهم دارند در باره عایشه می نویسد : عبدالحمد مودب السلطان مولف امان التواریخ نگارنده یی است که ۳۵سال بعد از طبع اشعار عایشه یعنی در ۱۳۱ اولین دیوان او را دیده و به ملاحظه اشعار او دو نوشته ذکر شده مطالبی در باره او در جلد هفتم آن کتاب ارائه میدارد ولی چون کتاب امان التواریخ

_۱۱_

به چاپ نرسیده و نسخه خطی آن نیز در دسترس کسی قرار ندارد و مقتعان موضوع اطلاعی از آن ندارند. قرار معلوم اخیرا پنج جلد از مجلات هفتگانه امان التواریخ توسط آرشیف ملی خریداری شده و عکس جلد هفتم آنرا کتابخانه اکادمی علوم در اختیار دارد)) سخنان چند راجع به عایشه توسط نویسنده گان ما در مطبوعات به چاپ رسیده است و همچنان در تذکره ها از حال و احوال عایشه سخنانی زده شده است که همه تکراری بوده یکی از دیگری نقل نموده اند چنانچه مولانا خسته از جمله تذکره نگارانی است که حتی از چاپ کتاب عایشه بی خبر بوده است و به عوض فیض طلب پسر عایشه که در جنگ کشمیر کشته شده است از رحمان (۱) جدش یاد نموده است. عایشه به حیث شاعر واقع بین و دراک تمام واقیعت های زمانش را در اشعارش انعکاس داده است از مطالعه شعرش به این نتیجه می رسیم که برای شناخت همه جانبه زنده گی عایشه باید دیوانش را از سر تا آخر مطالعه شود زیرا بهترین مرجع شناخت شاعر بوده می توتند از روی اشعارش می توان زندگی عایشه را به دو مرحله تقسیم نمود. مرحله اول حیات شاعر : علت بوجود آمدن تغییر در زندگی عایشه و بوجود آمدن مرز در زندگی او فوت یگانه پسرش فیض طلب در جنگ کشمیر بوده است. مرگ فیض طلب به تاریخ (۱۲۲۷ق) صورت گرفت،پس از زندگی عایشه قبل از این تاریخ چون یک زن خوشبخت پر آرزو و امید وار به فردا و جویای خوشی و سرور بوده است. در اشعار تصویر های زیبایی از عشق و جوانی و اشعار برهنه نیز به چشم می خورد برای شناخت بهتر

______________________________________________________________________۱– رحمان خان توپچی باشی، پدر کلان عایشه از شخصیت های برازنده و مهم زملن خود بوده است وی صاحب نفوذ و قدرت بیش اجتماعی در زمان احمدشاه بابا بود (این مطلب را استاد غلام فاروق فلاح در مجله ادب : ش۴، س۲۵ ۱۳۵۵۶ص ۱۰۲ آورده اند. برای معلومات مزید به آن مقاله مراجعه شود.

_۱۲_

و سری می زنیم به دیوانش و اشعاری را که نمایانگر این روحیه است فرا چشم خواننده گان قرار می دهیم تا خود مرحله اول حیات شاعر را که پر از خوشی و سرور است احساس و درک کنند. دلربای مهوش سیمین تن خوری لقا

بوسه ها از لعل شکر بار میخواهد دلم

در چمن مردم خرامیدن چو طاووس جنان دست در آغوش آن دلدار میخواهد دلم هم زدست ساقی کلچهره شیزین باد باده کلرنگ را بسیار میخواهد دلم دیوان ۲۰۱ ص

عایشه احساسات درونی و رازها نهانیش را برهنه و بی پرده بیان نموده است وی توانست که علم استقلال و آزادی در قرن نزدهم با وجود باریک بودن اوضاع وشرایط و کشمکش های داخلی برفراز قلعه ها به اهتزاز درآوردن این برهنه گویی ها برایش درد سر هایی خلق نمود و تهمت های بدی را برایش به ارمغان آورده بهاین شعر توجه کنید: ای سمنبر دست من در دامنت گر بمیرم خون من در گردنت الفتاتی نیست هرگز بامنت من نمی دانم چرا ای سنتگدل کی بگیرم همچون قبا تا شوم آسوده چون پیراهنت

دوش گفتی هم کام دلت گنگ باد ابر که او شد رهز نت ص ۶۹

و یا میگوید ای نازنین پسر به کجا میروی بیا شیرین لب شکر به کجا می روی بیا یا:

عقل و هوشم رفت چوآن شیرین پسر رفت و گذشت از نظر چون مخزن گنج و گهر رفت و گذشت

_ ۱۳_

در تمنای وصالش صرف کردم روز گار با تکبر نازنین لب شکر رفت و گذشت ص۷۲ وی با ین ابیات جواب دندان شکنی به دشمنان تهمتیانش می دهد. بیبن شهره شهرم به مهروزی تو گذشته ام زسر نام و هم نشان بیتو ندارم هیچ دگر جز خیال لعل لبت مرا چو نیست دگر هیچ برزبان بیتو در اعتناق بگیرم ترا هیچ چو پیراهن که نیست همدم و همراز و همقران بیتو ص ۲۳۱

عایشه داد از مساوات می زند و علم تساوی حقوق زن و مرد زا برافراشته است و برایش این حق را قایل است که چون مردان بیدیشند شعر بورزد. بی درد زد رد دل عشاق چه داند بسیار تفاوت بود از راکب و راحل

ای دوست تو با مردم هوشیار بیامیز بگریز چو باد از صحبت جاهل

خواهی سفر عشق کنی شیر جگر باش قطاع طریق اند منازل به منازل ص ۱۷۹

دوران جوانی و مرحله شباب را بهترین مرحله در زندگی میداند. و کیفیت و مزیت آنرا در این دوره تائید می کند: خوش بود عشق بتان لیک به هنگام شباب عهد پیری چو شد از خویش گریزان بودند

چون ترا یکرمقی هست در این کوشش باش همدم و همنفس لاله عذاران بودن

_۱۴_

شد چو اوراق گلم صحبت یاران برباد چون سر زلف زلف بتان نیز پریشان بودن

گر افلاک رسد قصر نشاط و طربت آخر از فعل بد خویش پشیمان بودن ص۲۲۲–۲۲۳

عایشه دید وسیع داشت نه ئتنها دیوانش انعکاس دهنده زندگی و طرز زندگی و تفکر و شرایط و زمانش است بلکه وی از بیان زیبایی های طبیعت کنار نبوده تصویر زیبایی از طبیعت دارد: بهار آمد و صحن چمن گلستان شد بنال بلبل بیدل که وقت الحان شد

خوشست سایه بیدو کنار دریا بار به یاد نرگس جادو خیال پیاله گردان شد .....

خوشست باده احمر بهبزم مهرویان ز گلشن رخ محبوب گل به دامان شد

در این دو روز غنیمت شمر نشاط طرب که هر که عیش نکرد عاقبت پشیمان شد

بهار اگر چه لطیفست خزان بود زعقب نکر که جمیعت گل چستان پریشان شد.........

ص ۱۰۸

زندگی عایشه قبل از مرگ پسرش گلستانی راماند پر از طراوت و زیبایی چنانچه وی در آغاز خود را خوش بخترین زن می دانست در اشعارش بوی امید واری خوشبختی و توقعاتی از دربار استشمام میشود زیرا او به فامیل درانی وابسته گی داشت توقعات بیش از پیش از شاه محمود دارد و امید وار دستیابی از صله وبخشش بوده است. منت خدای را که نیم شر مساردوست پرورده نعیم شه بنده پروریم

ص۱۹۲

_۱۵_

مرحله دوم حیات عایشه

مرگ یگانه پسر بجان برابر عایشه فضای زندگی او را چنان تیره و تار ساخته بود که باغستان پر طراوت او با خشم طوفانی و غونده گردون کینه توز از هم پاشید و نهال پر ثمرش از بیخ و بن شکست و آن امید و آرزوی که از میوه های این درخت پر ثمر داشت به خاک یکسان گشت این مرحله از تاریخ (1227ق).

آغاز می یابد این حادثه آتشسوز به خرمن زندگی عایشه سبب شد که مرثیه هایی پرسوز و جانگداز از آتشین دلش بیرون کشد و چون جنسی لطیف و با احساس حقیقت وواقعیت های زمانش را از دل پردرش زمزه کند و سروده هایش را بحیث شاعر واقع بین و در سنگر مبارزه علیه استبداد صاحبان قدرت نامیرا و جاودانی سازد وی تا پایان عمر توانست سوگوار باقی بماند و مرثیه های سخت اتشاک و سوزنده را ماندگار سازد و در تمام عمر به حیث یک منتقد واقع بین نارسایی های صاحبان قدرت و تخت و تاج را اگشت انتقاد گذارد.

نومیدی ها

مرگ جانگاه فیض طلب کینه دوزی اطرافیانش بی تفاوتی و سرد مهری در بار های خود سر بی قدری از بازار شعر و شاعری، تبصره های بی جا و بی مورد در باره عایشه به نسبت اشعار عاشقانه اش غزلهاییکه از می و معشوق و بوس و کنار یادی کرده است در مقابل عایشه چون یک زن مبارز و امید و آرزو به زندگی و فردا جواب های دندانشکنی در اشعارش برای این قدرتمندان خودسر دارد، این مشخصه بود که عایشه را از صف شعرای مداح درباری جدا ساخت و اشعارش را پر مایه و ارجناکتر ساخت این رنج وا شکریزی در زندگی و پایداری مداوم او را در برابر رویداد های تلخ زندگی اشعارش را پایا و جاویدان ساخت یگانه سلاح که او در برابر این همه مصایب و به کار گرفت تصوف و اشعار صوفیانه است در مرحله 16

دوم حیات اگر یادی از عشق نموده است عشق مجازی نیست بلکه عشق حقیقی و وحدت الوجودی است چنانچه گوید.

هرچند جفا که بر سرم آید روزگار

امید خود به قادر قیوم حی کنم

ص201

عایشه را ز ساغر توحید مست کن

جانرا فدای دوست بیکجرعه می کنم

خواهی که شود مس وجودت ذهب خاص

اکسیر نظر بایدت از مرشد کامل

هر ساعت هر لحظه و هر لمحه هر دم

از یاد خداوند مباش عایشه غافل

ص 179

زمانی هم دنیا و لذاتش را می گوید:

شراب ناب عرفان را بکن نوش غم دنیای دون را کن فراموش

ص 164

عایشه وقتی هدف تیر اطرافیان و دشمنانش قرار می گرفت ، با تیز هوشی و خیلی زیرکانه برای نجاتش از این درد جانگاه دست به تصوف می زد و با استعمال تعبیرات گوناگون صوفیانه جلو احساسات و عواطفش را می گرفت در این غزل پایان تماما بوی از این عشق صوفیانه به مشام می رسید.

زیمن همت پیر مغان دلم شادست

کمینه جرعه لطفش چو شط بغدادست

حباب وار بود کار خانه افلاک

جهان و کار جهان جمله باد بربادست

به یاد پیر مغانم بده شراب مذاب

که این دلالت خیرت ز پیرو استادست

به شاهراه حقیقت ببین و سیرو سلوک

که بی وفایی گردوون مدام معتادست

دلم چو طاهر وحشی رمیده می گردید

به دام زلف پری چهره ناگه افتاده است

من آن زمان که بزدلم زما در گیتی

نه روز خوش همه رنج وا دلم مرا یا دست

فراق ومحنت وهجران ورنج وگریه واه

مراز قسمت روز ازل همین دادست

زجور گرگردش ایام وبی وفایی چرخ

دلم گرفته زدار خراب آباد است

چوسنگ خاره بودسینه ناخنم تیشه

مرا که کوه کنی پیشه همچو فرهادس

بود ز خون جگر یاقوت اهل فهم و خرد

فلک به مردم نادان مطیع و منقادست

به شرح راست نیاید شکایت دوران

دلم ز هجر نگر سخت تر ز فولادست

اگر چه مفلس و مضطر غریب و حیرانم

رجای عایشه از دولت خدا دادست

58-59

پیروی او از شعر تصوفی کور کورانه نبوده بلکه نتیجه تلاش و کوششی است که وی در شناسایی از شعر شعرای متقدم داشته است عایشه از پیش کسوتان ادب دری همیشه سود جسته و متاثر از کلام شان بوده است و بیش از همه از سبک و سخن حافظ پیروی کرده و حتا ابیاتی او را تضمین نموده است. استاد سخن حافظ غزنی دارد به اینگونه :

در خرابات مغان نور خدا میبینم

این عجب بین که چه نوری ز کجا میبینم

ص283

به همین شیوه عایشه غزلی دارد قرار ذیل:

عارض میمنتت نور خدا میبینم شیوه حسن ترا صبح صفا میبینم

ص195 18

به این غزل عایشه توجه کنید:

عمر بگذشته مرا یاد بسی می آید

وز نسیم سحری بوی کسی می آید

که به پیروی از این غزل حافظ میباشد.

مژده ای دل که مسیحا نفسی می آید

که ز انفاس خوشش بوی کسی می آید

ص179 دیوان حافظ

گاهی هم عایشه مفاهیم و معنای سخنان غزل منسوب به حافظ را در شعرش آورده است.

اسپ تازی زیر پالان گشته مجروع و ضعیف

طوق زرد بر گردن خرشد نمیدانم چرا

نزد صراف فلک خر مهره و سنگ سفال

قیمتش با در برابر شد نمیدانم چرا

اسپ تازی شده مجروع به زیر پالان

طوق زرین همه در گردن خرمی بینم

آه آه از دست صرافان گوهر ناشناس

هرزمان خر مهره را بادر برابر میکنند

از عایشه:

ای عزیز از فراق وصل جانان غم مخور

دولت دیدار باز اید به سامان غم مخور

ص 142

به وزن و قافیه این غزل منسوب به حافظ انشاد شده است

یوسف گمگشته باز آید به کنعان غم مخور

کبله اخزان شود روزی گلستان غم مخور

ص290

گاهی هم تعبیرات حافظ را در شعرش می بینیم مانند" جامه تقوی و خرقه پرهیز" به بیت زیر توجه کنید.

چو نیست "جامه تقوی و خرقه پرهیز"

چرا عبث طرف صومعه گذاره کنم

یا (پنج روزی صحبت گل) درین بیت.

مغتنم دان "پنج روزی صحبت گل " در چمن

چهره رعنا ملیحان زعفران خواهد شدن

ص288

حتا یک مصراع از شعر حافظ را عایشه تضمین نموده است.

"دردیست درد عشق که هیچش علاج نیست"

هر چند سعی میکنمش لا دوا شود

ص237

یا:

"جوان شوم ز سر و زندگی دوباره کنم"

وصال دوست میسر شود اگر ما را

ص17

اندوهنامه های باز مانده از عایشه

زندگی عایشه طوریکه در بالا یاد شد پرحادثه است از دست دادن یگانه پسر سوزی را در دل عایشه خلق نمود که ثمره آن همان اشعار سوز ناک مرثیه هایی است که بخش عمده دیوان او را در بر دارد. این سوگ نامه ها تراوش یافته از درد دل شاعر است دردی که تا آخر عمر قرار و آرام از وی ربود سروده های عایشه در آن هنگامی که مجال تنفسی برای زن کمتر میسر بود خیلی پربها و با ارزش بوده میتواند یگانه پناهگاه شاعر و وسیله نجات او ازین ورطه آتشین غزلیاتش بود زیرا غزل جائیست که نا خود آگاه شاعر در آن منعکس میشود صراحت لهجه و بیان واقعیت ها شعر عایشه را از میرش باز داشت شعریکه از درد خلق حکایه کند با وجود گذشت سالها در بین مردم ریشه می دواند و برای همیش پایا و جاودانی میشود.

در وصف زنان شاعر سده های (12-13) شعر عایشه پخته تر و روان تر است اما او را در شمار نخبه گان و سخنوران برجسته یی که در این دوره زیسته اند همسنگ و برابر ساخته نمی توانیم زیرا اشعارش از جهت تصویر آفرینی و آرامش های لفظی و معنوی کمتر بهره ورند.

اما قرار گفته جریده نسیم سحر عایشه را از جهت چاپ دیوانش از خوشبخترین شاعران وطن می شمارد (1) چاپ دیوان یک زن در آن دوره تاریک تاریخ وطن ما واقعا درجه خوشبختی برای یک زن بشمار می رفت چیزی که پایه و مایه شعری عایشه را بلندتر ساخت اینست که وی توانست تا ساخت اینست که وی توانست تا اندازه چهره واقعی آن زمان را برای علاقمندان شعر و ادب ماندگار سازد ، بخش عمده دیوان او را اندوهنامه ها و مراثی میسازد اما در اینجا از آوردن همه صرف نظر نموده تنها نکات مهم و با ارزش آنرا در اینجا نقل می کنیم : آروز و خواست های شاعر از خانواده اش نابر آورده ماند، حتاء او شهادت پسرش را از خانواده خود می داند، زیرا وی ادعا دارد که یگانه پسرش در جنگ کشمیر فرستاده نمی شد همه نا رضایتی او در برابر خانواده اش و دور ماندن ازین فامیل در سراسر اشعارش جلوه گراست ، عدم توجه سرداران قوم نسبت به او عکس العمل شدید عایشه اینطور پاسخ داده شده است.

این چنین ظلمی که برمن میشود کی به درانی کند زین سان قجار

پایمال سم گاوو خر شدم طعنه دشمن نمود سنگسار

ص132

یا این بیت

مترجم از ایل درانی چه گویم وای وای

از قضای آسمانی گشته ام بی خانمان

ص333-334

اواخر عمر عایشه همراه با سوز و گداز است وی از شهادت پسر داد و فریاد می زند و مرثیه هایی زیبایی سروده است که نه تنها در صف زنان شاعر این سوز و گداز دیده میشود حتما مردان شاعر این داغ و سوزنده را به این شیوایی بیان نکرده وی در اوایل از دربار شاه محمود توقعات زیاد داشت اما همه نا بر آورده ماند، که این همه ،

1 – سرور ، شعرای وطن ، جریده نسیم سحر ، ش 4، 1306

درد ها به اندازه داغ پسرش برایش سوزناکتر نبود، عامل این عمل را شاه محمود و جنگ کشمیر می داند بعد از این حادثه بود که وی بدون کدام عاید شدن ضرر از دربار ها به بدگویی شاه محمود و شاه شجاع پرداخت و همه آنها را با تمام خلاهایشان در زوایای تاریخ روشن و آشکار نمود.

به خاطر داشتم امید بسیار فتادم نا گهان در بحر خونخوار

جفای چرخ کجرفتار بنگر دلم را کرده چون منصور بردار

همیخواهم فلک را واژگون باد مرا کرد روز روشن چون شب تار

ص 145

بیت پایین نمایانگر غم و اندوه شاعر با دیده گان شکریز و اشک الودش است.

زجور محنت و غمهای ایام به گریه همچو ابر نوبهارم

ص197

دربار شاه شجاع هیچگاه برای عایشه خوشایند خاطرش نبوده است

مال و ملکم را شجاع الملک شه برباد داد

دست خالی جیب بی پل خوش نمی آید مرا

ص 16

در بیت پایین تصویر زیبایی از خود دارد دلش را شبیه گل لاله داغدار و پر خون می داند

چو لاله داغ به دل دارد عایشه شب و روز

گداخت همچو رصاص از فراق سینه او

یا :

چو لاله داغ به دل دارد عایشه عایشه

سوز و گداز سینه فگاران غنیمنت است

ص40

نا مرادی یگانه نور چشمش اورا وا داشت تا به سرابش این گنجینه پربها که پر از سوز و گداز است بپردازد این مرثیه هایی پر سوز تا آخرین رمق حیات جلوه گر روح پر دردش بوده است.

فیض طلب یک لحظه روز خویش ندید

از جفای چرخ ودور روز کار

بادل پر حسرت و خون جگر

رفت ازین دنیای دون بیمدار

همچو رستم باخت در میدان جنگ

جان شیرین را به سلطان کرد نثار

ص130-131

گاهی ازپسر یگانه اش یاد میکند برایش به حیث یک مادر باید حق ذاد تااین فریاد های دورنیش را اشکارا به روی صحفه کاغذ نقش ببندد.

باختم یکدانه در بی بها خاک بر سر شد مرا باکس چکار

خانه ام شهر زنان شد وای وای باطن و ظاهر خفی و آشکار

ص131

وی اعتراض کنان مدعی است با وجود بزرگترین سرمایه زندگیش را در خدمت شاه زمانش از دست داده کسی او را مورد دلجویی و بازپرس قرار نداده است این بی اعتنایی ها در موردش بود که زخم دلش را تازه تر و شعله ور تر می ساخت.

ما در فیض طلب سوخته در نار فراق

کشور روی زمین در نظرش چون سقر است

باخت در خدمت شه گوهر بحردل خویش

پرسشی نیست که حالش به چسان در گذر است

ص43

گاهی هم که از روز سیاه تیره اشت شکوه سر می دهد تصویر زیبایی از ناساز گاری طبیعت و ترفند چرخ شمول دارد بدینگونه.

تعلیم کرد مودب فطرت چو در ازل

اوراق گل به بلبل بیدل رساله داد

دایم در انتظار جوانان نامور

خمر مذاب را بصدو بیست ساله داد

داغ فراق فیض طلب راز نار هجر

عایشه را مدام به دل همچو لاله داد

ص 125-126

زمانی هم خود را به ساده لوحی وکم عقلی مورد طعن وملامت قرار می دهد که پسرش را چرا اجازه ورود به میدان جنگ داد وبا این کار بی تد بیرش را به دست کشتن داد

ای دریغا عقل خود را باختم

قدر وقت خویش را نشناختم

مرغ دل را سر بریدم ناگهان

در میان خاک وخون انداختم

بر نشستم بر سمند روز گار

تا به میدان ندامت تاختم

در میان نار هجران روز وشب

سوختم همچون سپند هم ساختم

عایشه گوید زجور روز گار

رخ به خوناب جگر افراختم

ص212

دریغا که پسرم را ازدست دادم ودر عقب گمشده خود سرگردانم اگر جزیی ترین نشانی ازاو بدست آید آنرا بهترین تاج خواهم ساخت وبه افتخار زنده گی خواهم کرد مرگ فرزند او را چنان آشفته وسراسیمه ساخته بود که خود راچون مجنون آواره وسر گردان در بیابان می داند.

به صحرای عدم چون وحشیان افتان وخیزانم

چو مجنون در بیابان فنا مردانه میگردم

اگران کاکل مشکین به دست عایشه آید

زنم برسر چو تاج خسروی شاهانه میگردم

ص203

عایشه در برابر شاه محمود چنان عقده یی گرفته بود که تصور می کرد مرگ فیض طلب فرزندش آگاهانه به دست او صورت گرفته باشد با لحن تند وزشت اورا بی کفایت ، بی غرور وبیتمیز خطاب میکند.

صادقان مملکت اخراج شد

کازبان دهر شد سررشته دار

عدل وانصاف ومروت شد به باد

حق وباطل را نپرسد شهریار

بنده از بی غوری محمود شاه

رنج ومحنت ها کشیدم بیشمار

شاه محمود با این ظلم وبیدادش شاید مرا آواره وسرگردان سر زمین ها بسازد.

شاه محمودم نکرد غور وتمیز می کنم از جور او خود رافرار

دست ظلمش داغ کرده سینه ام تیغ بیدادش دلم را پاره پار

خانه ها شد خانه گک در عصر او خاصه می گشتم فقیر وخاکسار

عایشه زنی بود که بدون هیچگونه راه دادن ترس به خود استبداد وبی کفایتی زمانش را مورد انتقاد قرار میدهد کمتر به شعر شاعری بر می خوریم که این همه صراحت لهجه وحقیقت گویی راحفظ کرده باشد وی با این دلیری توانست که نامش را در صفحه تاریخ ماندگار سازد وگوی سبقت راازهمه شاعران زن درین دو سده اخییر که اوضاع وشرایط افغانستان تیره وتاریک است ،ببرد،وی با لحن تند اورا در لابلای اشعارش چنین میگوید.

شه محمود که وصفش به زبان ناید راست

حیف کز مملکت خویش بسی بیخبر است

عدل وانصاف ندا رد نبود غور وتمیز

ورنه ذو الفهم وخرد صاحب عقل وهنر است

قاضی ومحتسب ومفتی واهل علما

بی تقرب شده اند گنج تهی از گهر ست

پند ناصح نپزیرند نبود شرم وحیا

همه خود سر شده اند وادی خوف وخطرست

ص43

این شعر که پر ازسوز وگداز ولبریزاز یاس ونو امیدی است نتیجه این تاثرات همه تصاویر ونمادی از گذشته زنده گی او را در نشیب وفراز رویداد های مهم زندگیش با شرایط وقت وزمانش مجسم میسازد ، با تذکرات قبلی وبیان واظهار ناامیدی عایشه از درگاه شاه محمود رنجیده خاطر است واین بیت گره گشای عقده دلش میتواند باشد:

چند نالم زغمت طاقت گفتارنماند

گهر صبر شریفست خریدار نماند

کی بود ساعت مسعود وزمان محمود

که به داد ذل عایشه رسد حی ودود

ص291

علاوه از غزلیات پر سوز وگداز بخش عمده رباعیات او را مرثیه هایی سوزناک تشکیل می دهد برای جلوگیری از درازی بحث تنها با آوردن مثالهای اندک اکتفا می کنیم.

وی از بارگاه ایزدی آرزو دارد که با مردن فیض طلب اوهم زنده نمی ماند اگر این خواسته او پذیرفته نشود تقاضای آنرا دارد که یگانه رمز روشنایی چشمانش از خاک پای فیض طلب میسر خواهد بود

رباعی

مادر بی وفای فیض طلب چون نمردی برای فیض طلب

کحل اسا کشم به دیده خویش یابم از خاک پای فیض طلب

ص313

یا در رباعی پایین چنین اظهار ندامت می کند:

عایشه تا میتوانی روز وشب فریاد کن

از ندامت خاک عالم برسر خود باد کن

باختی یکدانه در بی بهای خویشرا

رشک ماه ومهر ویاد از قامت شمشاد کن

دررباعی زیر تصویر ونماد نیکی از پسرش فیض طلب دارد در مقابل از شاه محمود وشاه شجاع نماد بدی میتراشد چهره فیض طلب در سراسر اشعارش چلوه خوب نیکی وحق به جانب است اما بر عکس این دو را مورد طعن وملامت قرار داده از آنها چهره ها وتصویر های زشتی ترسیم نموده است دراین رباعی علاوه از تشبیه زیبا صنعت تلمیح هم خیلی زیبا به کار رفته استُ:

چو کوه نور من تاراج کردند مرا با نا کسان محتاج کردند

چو خاک راه پا مال جفایم دلم بردار چون حلاج کردند

ص316

یا

کور یک دیده را تو بینا کن فیض طلب را به خیر پیدا کن

زنده اش کن به حق علم قدیم نامه عمر وی تو امضا کن

ص317

سوزی در دلش نهفته است از نبودن مرد در خانه اش نوحه سر میدهد وخانه خویشرا شهر زنان می داند که البته این حالت برای او خیلی رنج آور بوده است.

شهر زنان ودشت یلان خانه منست

مجنون فیض طلب دل دیوانه منست

روزم شب است وهمه شب بیخودم ز خویش

گفتار مرد وزن همه افسانه منست

بی اعتنایی وعدم دلجویی همه نسبت به او سبب شد که امید وآرزویش تنها به بارگاه الهی منهمک شود.

قادر الله فیض طلب را از تو می خواهم حیات

هم به حق ذات پاک بهتر ین ممکنات

پیش قدرت های تو سهل است حی لایموت

نزد مخلوقات تو هر چند نماید مشکلات

ص318

عایشه پسرش را قوت قلب ومداوای زخم های دلش میداند.

فیض طلب نور هر دو دیده من

مونس قلب آرامیده من

مرهم ریش سینه مادر

هم عصای قد خمیده مادر

ص319

وی را مانع سفرش به کشمیر می شود وخیلی آگاهانه ویرا از رفتن به سفر باز میدارد اما فرزند کمتر گفته های مادرش را می پذیرد به این پرداخته عایشه که نمادی از ذهن آگاه وفرور وی او را در مسایل جلوه گر است توجه کنید.

بیا ای فیض طلب ترک سفر کن خیال جاهلی از سر بدر ک

اگر هرچند داری ذوق کشمیر به حال مادر بیکس نظر کن

ص319

شعری تحت عنوان (فی الشکایت) در صحفه 322 دیوان عایشه نمایانگر خود سری و بی کفایتی صاحبان قدرت بوده است در این شعر میخوانیم.

تعجب از سلطان بیغور که عالیجاه کرده باغبان را

در صحفه 323 شعر سوزناکی پرداخته های درونی دل شاعر است این شعر هم ارج هنری دارد و هم پایگاه تاریخی وی حادثه شهادت پسرش را اینطور بیان میدارد.

عزیزا ددر ایام محمود شاه وزیری بد او را چگویم دگر

فتح نام نمود عزم کشمیر چون روان شد به جمعی ز شیران نر

یکی توپچی باشی آن شاه بود که ثانی ورا نیست در بحر و بر

هژبرو شجاع فیض طلب نام او ذوی الفهم و ادراک و صاحب هنر

ص323

بعد قطعه یی دارد که چنین است :

توپچی باشی به هیچ ایامی غیر سلطان نرفته عایشه

فیض طلب را کجا فرستادی که نکردی ز اول اندیشه

وی سخنان گله آمیزی دارد و ادعا دارد که چطور مرا به داغ یگانه پسرم دیده می توانید.

تو رضایی که بی پسر باشم زخم نا سور بر جگر باشم

از فراق یگانه فیض طلب سینه مجروح و دیده تر باشم

ص327

یا:

عایشه تا به کی بدین منوال بی پسر زار و در بدر باشم

ص328

گاهی هم سخنانش رنگ کنایه آمیز دارد و خطاب کنان به پسرش می گوید که با اینکه در دربار محمود شاه صاحب شان و شوکت بودی صد ها حسرت و افسوس که جان شیرینت را از دست دادم.

میر اتشخانه محمود شاه نامدار

چون کنم واحسرتا شیرین پسر را باختم

زمانی هم خود راه مورد ملامت قرار می دهد و به ناقص العقلی خود چنین اشاره دارد.

نا قص العقلی چو من نبود دز عالم هیچکس

جنگ کشمیر از که بود و فیض طلب را باختم

ص332

گفته های شکا یت آمیزش تنها منحصر به در بار شاه شجاع و شاه محمود است در بیتی چنین اظهار عقیده مینمای

مال وملکم را شجاع الملک شه بر یاد داذ

خانه ام در عهد شاه محمود شد شهر زنان

فیض طلب را باختم در خدمت محمود شاه

جا نشینش شد رقیب وگم شدم نام ونشان

ص334

درسراسر زنده گی عایشه نتوانست حتا نفسی راحت بکشد خودش مدعی این اندیشه است.

نیاسوده اندر جهان یکنفس

جگر ریش ودل پاره پار عایشه

ص346

برای شناخت بهتر گوشه های زنده گی عایشه تاحد امکان کوشش به خرچ داده شد که ابیاتی سوزناکی از سراسر دیوانش انتخاب ودر اینجا گنجانیده شود.

از آوردن همه آنها گر چه پر از سوز وگداز است خود داری شد تا از درازی بحث تا حدی جلوگیری شده باشد.

باز تاب مسایل اجتماعی در سروده های عایشه

در ونمایه شعر عایشه از شرایط وزمان اواب خورده وهمواره ی ها وناهمواری ها ی زمانش نقش پای خویش را بر سروده هایش اثرمند به جا گذاشته است.

رخداد های گونه گون وشکست در زنده گی خانواده کیش روان حساس او را متاثر ساخته وشعر وسروده هایش که زبان احساس

اوست ازین رویداد های گونه گونه ومایه گرفته است.

عایشه رویداد ها وواقعات زنده کی خود را در شعرش بازگو میکند چنانچه غرلها رباعی ها وقصاید وقطعات او بهترین تابلو ها وتند یسه باز گو ینده از زنده گی وپدیده های اثرمند بر زنده گی او می باشند.

مرگ فیض طلب و ایجاد بدبینی ها ی او نسبت به دربار واطرافیانش داغ سوزنده ودرد ناکی بودکه درسراسر اشعارش قابل درک واحساس است . در وجود عایشه طوریکه قبلا هم در قسمت اندوهنامه هایش تذکر رفت خون شهامت ودلیری در رگ رگ وجودش در جریان بوده است وی با وجود خشونت ونامهربانی های دربار وتهمت اطرافیانش با پناه بردن به چکیده های فکری وذهنیش جواب دندان شکنی به دربارهای وقت بوده است . باصراحت لهجه وراه ندادن هیچگونه ترس واندیشه بی کفایتی وبی غوری صا- حبان قدرت وتخت وتاج را انگشت انتقاد گذاشته وبه الفاظ سبک وابسته گان دربار هارا کوبیده است به این ابیات توجه کنید.

بی بی زنان مضطر وحیران شدند

ما چه خران سلسله جنبان شدند

حجله نشینان حریم حجاب

هم نفس غول بیابان شدند

شیر وشان گوشه نشین شد همه سگ صفتان درصف میدان شدند

کرد فلک بیشه شیران تهی مسکن روباه وشغالان شدند

بار نهادند به پشت سمند گاو وخران قابل جولان شدند

شهر زنان خانه عایشه شد اینهمه از گردش دوران شدند

ص100-101

شهر زنان خانه عایشه شد چندین بار در اشعارش آورده است قسمسکه در بالا اشاره شد وی در زنده گی فقط همین یک پسر را داشت که بعد از فوت شوهرش این یگانه مرد خانواده اش بود با شهامت او واقعا خانه اش شهر زنان شده بود.

وی بدون هیچگونه اتکا به دربار در سنگر مبارزه علیه استبداد وقت به پیکار بر خاسته است وبا تیغ برنده قلم اوضاع وشرایط نا به

سامان زمانش را چون شمع فروزان بر ملا ساخته وبه علاقمندان ودوستداران باغستان شعر وادب مردمی عرضه نموده است وقتی شعر در خدمت دربار ها نباشد حتما از درون دل می تراود چیزی که بیانگر درد دل باشد دراعماق دل مردم جا می گیرد وپسند خاطر خلق ها وتوده های مردم قرار میگیرد.

آگاهی او از شرایط اجتماعی زمانش بود که گلبرگ های لطیف سروده ها ونشیده های دل انگیز دیوانش را سخت گیرا ونامیرا ساخت وی به دانش خلق ومردمش ارج می گذاشت وضرب المثل های عامیانه که بزرگترین گنجینه پر بهای یک زبان است در اشعارش جلوه خوبی یافته است.

عایشه شاد بزی زانکه جهان در گذر است

صبر تلخست ولیکن بر شیرین دارد

ص121

همین مطلب را به گونه دیگر درشعرش می خوانیم.

صبر اگر تلخ است ولیکن ثمره شیرین دهد

از شکایت لب ببند وصبر کن در کار خویش

ص160

مفاهیم عمیق وارزنده اجتماعی در اشعارش ریشه دوانده است استفاده از فرصت وغنیمت شمردن وقت در اشعارش انعکاس خوبی یافته است که این مطلب بیانگر درک همه جانبه اواز مفاهیم اجتماعی است.

صنما عمر میرود به شتاب صحبت دوستان ومی دریاب

شیشه شامی ومی گلگون به سرود وترانه جنگ ورباب

نوش از دست ساقی گلرخ جام چون آفتاب پر می ناب

این نصیحت شنو به گوش خرد چندغافل گذشت عهد شباب

خانه دهر را ثباتی نیست چون حبابی که هست بر سر آب

پنج روزی به دهر خرم باش رفنگان باز کی دهند جواب

وی طرفدار تحرک وپشت کار است = حرکت وتلاش است که راهگشای انسان به کشف حقایق می گردد.

عزیز اگر همیخواهی که سیر این جهان بینی

گذر میکن درین وادی عجایب کاروان بینی

ص275

وی سخن ونظمش را به دست کم نمی گیرد = ارزش وبهای هر بیتش را کمتر از گهر نمی داند اما در مقابل مناعت نفسش را از دست نمی دهد = وگوشه قناعت را همیشه می پسندد.

عایشه تا می توان کنج قناعت بر گزین

زانکه هر نظمی تو باشد خوشتر از گنج وگهر

ص138

زمانی هم خو را درشمار بزرگترین سخنوران عرصه شعر وشاعری به شمار میگیرد.

شاعران رفته وعایشه تو هم خواهی رفت

حافظ ومولوی وسعدی وعطار نماند

ص91

بیت بالانمایانگر آگاهی عایشه از شعر حافظ مولوی وسعدی وعطار را می رساند . عایشه به شعر ودیوان شعرای متقدم علاقمند بوده است وآگاهی ودانش او از این اشعارست که گاهی هم شیوه شاعری آواز سبک آنان متاثر گشته است واز جانب دیگر در میدان سخنوران بزرگ نمیداند بااین درک عمیق وشناخت عایشه باید اشاره یی کوتاهی به آموخته ها وتحصیل شاعر وارزش واهمیت کلامش سخنی چند پرداخته شود = درین دوره کشمکش های سیاسی بود که بازار شعر وشاعری برای شاعران تنگتر شد.

با تمام موثریت این شرایط عایشه در صف شاعران زن شاعر بلند پرواز نازک خیال شیرین کلام ودر عین حال فهمیده وآراسته به علوم متداول عصر ومجهز به صراحت لهجه واستقلال فکری به میان آمد که از اوضاع زمان وحتا شاه وقت انتقاد میکرد وگاهی روش سرداران وقت را انگشت انتقاد می گذاشت.

وی به خانواده مربوط بود که شرایط تحصیل از هر جهت برایش آماده بود وسایل و زمینه های تحصیل برای او فراهم میشده است طوریکه از مطالعه دیوان عایشه معلوم میشود تحصیلات این شاعر دامنه وسیعی دارد به صرف و نحو و معانی و بیان و تجوید وقفه و علم کلام و حدیث صاحب معلومات خوبی بود و نزد علمای عصر در محله (او نچی باغبانان "نزدیک( مهتاب قلعه ) کنونی کابل تحصیل کرده است (1)

از مطالعه سراسر دیوانش این واقعیت آشکارا می شود که او شاعریست با سواد و در اشعارش کلمات و ترکیب های زیبایی را گاه گاهی به کار گرفته است چون ترکیب:

کاس الکرام

هرکه نوشد جرعه از باده کاس الکرم

قطب و غوث واتقیا گردند همه یکبار مست(2)

ص44

گاهی هم صنایع لفظی را آرایشگر ابیاتش نموده است در بیت پایین صنعت تجنیس زاید را زیبا به کار برده است:

مارا به بهشت و دوزخت کاری نیست

از فایض فیض تو لقا می طلبم

ص206

زمانی هم از ترکیب ها و لغات عربی استفاده نموده است که این همه دلیل برگستره دانش و معلوماتش بوده می تواند.

دل به مهر مهر شان بستن بود فکر عبث

زانکه از خوبان عالم کس وفاداری ندید

انما اموالکم پندیست از ناصح شنو

جیفه دنیا نمیجویند جز اهل پلید

1 – پشتنی میرمنی عبدالروف بینوا کابل 1323 ص 102

2- برای مزید معلومات راجع به این ترکیب به نوشته پوهاند دوکتور جاوید تحت عنوان نمونه "تحول معنای چند کلمه" در مجله خراسان ش2-3 س اول 1360 و ش اول – س دوم 1360 مراجعه کنید.

یا :

مرا عهد که اول کرده مولی هم الله و معک والله اعلم

ص199

چشم اندازی بر دیوان عایشه

دیوان عایشه با قطع (24*16) شامل 380 صحفه است در صفحات (1*28) قصاید و حمدیه آمده است به ادامه آن بخش غزلیات تا صحفه 272 ادامه دارد که البته بخش عمده دیوان او را غزلیات می سازد از صحفه 272 به بعد تا صحفه 280 ساقی نامه است به ادامه آن تا صحفه 281 مخمس و از صحفه 280-287 بخش ترجیع بند و در صحفه 287 به بعد بخش شعریست تحت عنوان (واسوخت).

علاوه از بخش اشعار این دیوان دارای یک تفریظ و خاتمه الطبع است هر صحفه دیوان حد اکثر 14 بیت دارد و مجموع اشعارش به (5000) می رسد بخش مهم و عمده کتاب که در باره شناسایی شاعر مدرک خوبی به شمار می رود و یگانه مرجع و ماخذ برای گزارشگران احوال عایشه به شمار می رود همین خاتمه الطبع و تقریظی است که در آخر دیوان آمده است این خاتمه الطبع بهترین مرجع شناخت شاعر بوده می تواند "سپاس بیقیاس مر خالق هژده هزار عالم را ..." که بهترین مخلوقات حیوان ناطق است و تخصیص نطق که به نظم باشد واخص آن از انوث لهذا این کتاب لاجواب از کلام شاعره جادو زبان سحر بیان که هر غزلش بحریست که سفینه خرد را تلاطم امواجش در تزلزل است در بلده کابل امنی صاحب عفت و عصمت بی بی عایشه درانی بارکزایی از ابکار و افکار مسوده نموده از ناقدردانی کسی به او نمی پرداخت و نسخه مکتوبه مرحومه در کتابخانه خسروی بود سپس امیر عبدالرحمن خان کتاب مرحومه را در چاپ خانه سر کاری داده امر نمودند که چاپ شود به انتظام سیادت پناه میر محمد عظیم خان سارجن میجرو به اهتمام هیچمدان آفاق منشی عبدالرزاق بیک به تاریخ پنجم رمضان سنه 1305 هجری طبع شد.(1)

دیوان عایشه قسمت خاتمه الطبع ص ص 1348- 351

از نقل قول بالا مطالب جالب و سودمند که برای معرفی یک نسخه مهم و ضروری است به دست می آید همچنان از تقریظ مفصل احمد جان الکوزایی که به ادامه خاتمه الطبع آمده است نکات مهم و بدرد خور آنرا که برای شناخت هویت عایشه خیلی ارزنده و گویا است می آوریم.

"تقریظیکه در هنگام طبع این کتاب بلاغت فرجام به قلم ...

احمد جان الکوزایی متهمم حساب گیری دفاتر کل افغانستان ...

مرقوم گردید اهل معنا را هژده صاحبان اشارت را بشارت که درین زمان فیض توامان و ایام سعادت انجام به فرالطاف سبحانی و فیض انفاس رحمانی گلستان پژمرده نکته سنجان ملیح سیراب و بوستان افسرده و غزل خوانان فصیح خرم و شاداب شد بلبلان نغمه سرای گلزار فصاحت را گلی تازه دمید و طوطیان شکر فای گلشن بلاغت را شکری بی اندازه رسید یعنی دیوان ملاحت عنوان محبت ترجمان مشحون از انواع دلال و اصناف غنج الموسوم به شکر گنج از تصنیف عفیفه ظریفه و شاعره لطیفه ... بی بی عایشه بنت یعقوب علی خان توپچی باشی بارکزایی درانی افغان عمرخان زایی که در عهد سلطنت محمود شاه بن مرحوم مفغور جنت آرامگاه تیمور شاه مقارن سنه (1233) هجری مطابق (1) 1817 میلادی به اتمام رسیده بود و پسرش فیض طلب نام داشت ... تا حال که سنه 1305 هجرت است مدت هفتاد و سه سال به سبب عدم قدر دانیهای کمال و ظهور رفتن و اختلال در طاق نسیان و کج فراموشی افتاده و از غایت فرسوده کی با خاک سیاه یکسان گردیده بود به حسن التفات ...

امیر عبدالرحمان خان و به موجب فرمان موجب فرمان واجب الاذغان چابک دستان مطبع فیض منبع دارالسطنه کابل ... به تصحیح قلم و تنقیح مالاکلام آنرا به قالب طبع در آوردند و نقاب احتجاب را از چهره این عروس زیبا بر انداختند (2) به ادامه این تقریظ بحث کوتاهی است زیر عنوان (نکته دقیق و سیر عمیق)

1 – عایشه درانی غلام حبیب نوابی کابل 1354 ص 3

2 – دیوان عایشه ص 351-352

محمد عزیز در باره خانواده درانی و نبوغ شان آورد که یگانه اثر ارزشمند تا حال به این کیفیت دیده نشد ... زیرا که از ابتدای ترویج شعر پارسی دیوانی به این اسلوب و اینقدر حجم از زنان اهل زبان به ظهور نرسیده چه جای آنکه از اهل زبان دیگر البته از دیدن این بهار بیخزان ... ظاهر و اشکار خواهد شد که زن طایفه چون بدین تهذیب و کمال برسد ... ) البته عایشه در زمانی که حیات داشت دیوانش ترتیب و تنظیم نمود و به نام شکر گنج به روز 5 شنبه 26 رجب 1232 به اتمام رسانید اما وی به تاریخ 1235 چشم از جهان پوشیده است نسخه که به دندانه چاپ سپرده شده بود سه سال قیل از فوت او بوده است که اشعار سه سال بخیر عمرش در دیوان چاپی موجود نیست البته سرور گویا اعتمادی در انجای که بحثی در باره عایشه دارد یاد آور میشود که در دیوان خطی نسبت به دیوان مطبوع (7) غزل 3 قصیده و 2 رباعی اضافه تراست و دیوان مطبوع شاید از روی نسخه دیگر است. (1)

به باور نزدیک که نسخه تنظیم شده 1232 به خط شاعر نزد خودش بوده باشد و نسخه دومی با ترتیب دیگر توسط شخصی دیگر تنظیم شده باشد که از روی همین نسخه چاپ کابل در 13.5 صورت پذیرفته است اما اشعاری را که شاعر در مدت سه سال اخیر عمرش سروده به نسخه موجود در نزد خود اضافه کرده است و نسخه ایکه به دسترس گویا اعتمادی رسیده و هفت غزل سه قصیده و دو رباعی اضافه تر دارد به گمان اغلب همان نسخه اصلی شاعر بوده است که اشعارش سه سال اخیر عمرش را در آن زیاد نموده است شاید نسخه های دیگری از دیوان عایشه موجود باشد که به دسترس اشخاص مختلف بوده می تواند که در صورت دسترسی به دیوان های دیگر دیوان چاپی او با تجدید نظر دو باره به زیر دندانه چاپ سپرده خواهد شد.

نسخه ترتیب شده در سال (1232) در پنجم ماه رمضان (13.5) هـ . ق در

1:- سرور گویا : شاعره افغان کابل ش 12- س 1 1311 ص 14-17

مطبعه سر کاری دارالسطنه کابل به اهتمام منشی عبدالرزاق بیگ به طبع رسیده است.

گویا اعتمادی او را از خوشبخترین شعرای این وطن می داند زیرا دیوانش در زمان حیات او به زیور چاپ آراسته شده است واقعا در آن هنگامی که افغانستان از نگاه اوضاع سیاسی تیره روز بود چاپ دیوان یک شاعر خیلی دشوار می نمود خصوصا آنهم یک شاعر زن زیرا از جانب دیگر چاپ کتاب هم خیلی ها دشوار بود زیرا مانند امروز چابخانه های مجهز و فعال نداشتیم باوجود آنهم چاپ دیوان عایشه خیلی ها مفید دانسته شده خوب و کمتر غلطی های چاپی و طباعتی در آن به چشم می خورد تنها چند نکته محدود در سراسر دیوان موجود است که یاد کرد این مطلب ضروری و لازمی است به جای عبث عبس

چنانچه در بیت پایین .

عاشقم بیچاره ام غیر از شکیبم چاره نیست

در تمنای وصالت عمر من بگذشت عبس

ص 158

یا :

سر سر بود کار گردون عبس به نام جهان آفرین کوش و بس

ص 280

به جای گلزار گلذار :

گلشن روی تو ام چون شده غایب ز نظر

در گلستان جهان زینت گلذار نماند

ص 91

برای وصف گلذار جمالت چو من بلبل هزاران آفریدند

ص 113

اندر پی نظاره گلذار جمالت

مرغان سحر خیز و هزاران شده محتاج

ص 12

گر چه اشعار عایشه به او زان عروضی ساده معمول و مروج زبان

دری یعنی بحر رمل و هزج سروده شده است اما گاه گای در پهلوی ابیات ناب و غزلهای یکدست کمی ها و کاستی های در وزن دیده میشود چنانچه در بیت پایین توجه کنید.

همچو مجنون در تمنای بت لیلی صفت

گاه خود را مست و گه هشیار میخواهد دلم

در مصراع اول در کلمه همچو یک (ن) اضافه است یعنی اصل کلمه به شکل همچون است که وجود (ن) باعث سکتگی در وزن شعر میشود.

یا :

استحقاق است نتایج حسن بر او دل برد زمن آن سیب زنخدان ایوای ایوای

ص258

به بحر غم افتاده ام روز و شب برا زنده از موج طوفان تویی

ص 258

در پایان دیوان عایشه این شعر آمده است که بهترین شناسنامه خوبی در باره او و دیوانش است .

کاتبه عایشه از امتی شاه عرب

بنت یعقوب علی والده فیض طلب

قوم بار گزیی و شاعره ملک وجود

عهد سلطان زمان بحر عطا شه محمود

پشت در پشت خطاب آمده ما را منصب

توپچی باشی همه بودند ذوی الجاه و حسب

یوم پنجشنبه بدوبیست و شش از ماه رجب

یافت تحریر شکر گنچ به مضمون ادب

یکهزار و دو صد و سی و دواز هجرت بود

که چنین نظم گهر بار بار قلم نمود

ساعت چاشت بد این نسخه به اتمام رسید

که به ارباب خرد فرحت وی باد مزید

ساکن کابل در موضع اونچی مرقوم

شد کین فطنت اشعار پذیرد مفهوم

رنج بسیار کشیدم چو سخن ضم کردم

هر زمان پاره از خون جگر کم کردم

خواهم امرزش خود را ز کرم ربانی

زانکه پاینده و باقیست ورا سلطانی

اول و آخر و هم باطن و اظهار یکیست

هم کریم و کریم و غافر و غفار یکیست

ص348

عایشه شاعریست که در آن زمانی که اوضاع افغانستان نسبتا تیره و تار بود با سروده ها و گفته هایش که پر از مواد و مطالب فراوان از شرایط آن عصر بود نامش را در دل ماندگار ساخت با اینکه دیوان اشعارش بزرگترین گنجینه است اما با نهم اشعارش در سلاست روانی و تصویر به پایه بزرگمردان میدان شعر و شاعری نمی رسد گاهی هم کمی و کاستی بعضی ابیاتش در غزلی سبب میشود که آن ابیات از غزل وی کشیده شود تا غزلی یکدست زیبا و پر محتوا به دست آید دو سه غزلی عایشه را انتخاب نموده در اینجا می آوریم .

شیشه دلرا پر از خون جگر کرد عایشه

وز ندامت خاک عالم را به سر کرد عایشه

از فراق لیلی خود بیقرارست روز و شب

همچو مجنون رخ به سوی بحر و بر کرد عایشه

سوخت در نار جدایی جامه عیش و طرب

هم لباس هجر و محنت را به بر کرد عایشه

قیس وش دیوانه محبوب میباشد مدام

از وجود خویش خود را بیخبر کرد عایشه

عقل از ملک سرش اخراج و سودا جا گرفت

قصه نشو و نما را مختصر کرد عایشه

از کهن خمری که پنهان در خم توحید بود

جرعه نوشیده و آنگهه ترک سر کرد عایشه

بود اندر خواب حیرت گین نوید آمد به گوش

شام هجران ترا ایزد سحر کرد عایشه

دلم چون طایر سر گشته در ویرانه میگردد

رفاییت نمی جوید پی غمخانه میگردد

گرفتار شب تارست ز عمر خویش بیزار است

به گرد شمع وصل دوست چون پروانه میگردد

ندارد مسکن و ماوی چو مجنون گشته بی پروا

به صحرای عدم چون وحشیان دیوانه میگردد

به دام زلف مشکین بتان دانم گرفتار است

به گرد خرمن عارض برای دانه میگردد

نجوید تخت سلطانی نخواهد تاج خاقانی

چو سیاح از پی هر قصه و افسانه میگردد

ندانم قسمت عایشه از فطرت چسان آمد

که دایم از وجود خویشتن بیگانه میگردد

ص 98

نگار نازنین ای سرو آزاد نمیدانم که حوری یا پریزاد

برفت از من قرار و طاقت و هوش ترا ای کاشکی ها در نمیزاد

به تیری غمزه ام کردی نشانه کنم پیش که از دست تو فریاد

دلم بردی و زنخ پنهان نمودی چه باشد گر به دیدارم کنی شاد

چو شمع از فرق تا پا میگدازم ز جورت ای ستمگر داد و بیداد

جفا های که از ظلم تو دیدم نکرد این ظلم را شیرین به فرهاد

ترا این رسم بد عهدی که آموخت که هر گز از غریبان ناوری یاد

مسوز ای بیمروت بیش از اینم قسم بادت به روح پیرو استاد

ترا شمع و مرا پروانه کردند مزیدت باد این حسن خداداد

وجودم سوختی در نار هجران چو خاکستر مرا دادی تو برباد

ندارم طاقت روز جدایی هزاران جان فدایت شاخ شمشاد

نمیدانم ترا زین چیست مقصود که دلها را به دام آری چو صیاد

زکوتم ده که مسکین و فقیرم همیشه خانه خیرست آباد

ندانم از قضای آسمانی چسان عایشه در دام تو افتاد

ص 110

این برداشت ها و یاداشت ها نتیجه تلاش و کوششی است که از خلال دیوان و از لابلای اشعار عایشه صورت گرفته است علاوه از ماخذی که در پا ورقی یاد شده است اشخاص دیگری هم زندگینامه او را به طور مختصر آورده اند که یاد کرد این مطلب لازم است .

زندگینامه او را فاورق فلاح در مجله ادب ش 4 س 25 1356 در صفحات 102و 111 و همچنان صدیقی در مجله ادب ش 3-س23 1354 هـ ش در صفحات 33-47 آورده است.

از برگزیده زنان قرن دوازدهم عایشه درانی چهره درخشانی است که تا حد امکان سخنانی در باره او گفته شد در این دو قرن به چهره های شاعران و ادیبانی بر می خوریم که یا نامی از آنها در تذکره ها برده شده و یا شرح مختصر شان در تذکره شعراء آمده است عدیی دیگر هم زندگی پر سرو صدایی را پشت سرگذاشته اند.

در سده های 12-13 چهره های ادبی را سراغ داریم که هم در عرصه شعر و شاعری علم بردار بوده اند و هم در زندگی شان جلوه های از عشق های پاک و آتشین چون لیلی و مجنون انعکاس خوبی یافته است.

متفرقه و انفرادی