مولوی محمد حسین
شخص مهم دیگر یکه در اول مشروطیت دست داشت و یازده سال حبس دید ، یکتن از خانوادۀ اورمرافغانان هندی شده جالند هر (پنجاب) بود که در یونیورستی علی گر تا درجه ( بی ، ای ) درس خوانده و انگلیسی و اردو و فارسی و عربی و پشتو را بخوبی میدانست. وی بعد از تا سیس مدرسه حبیبیه در سنه ۱۹۰۷ م به کابل آمد و بحيث معلم تاریخ و جغرافیا در آن مدرسه مقرر شد و با مشروطه خواهان افغانی محشور گشت و بعد از دکتر غنی از اراکین جمعیت هندیان جان نثاران ملت بود که به عمر ٢٦ سالگی در سنه ۱۹۰۹ م ۱۳۲۷ ق با گرو در مادۀ چهارم آن پذیرفت. ولی امیر حبیب الله از تصدیق این معاهده خود داری نمود و طرفین آنرا بدون موافقت پادشاه افغانستان مرعى الاجرا دانستند و امیر هم سکوت نمود.
مشروطه خواهان در ارگ کابل محبوس گشت و بعد از یازده سال با جلوس امان الله خان ۱۳۳۸ ق رها گردید، وی در محبس قرآن عظیم را حفظ کرد و بمطالعه دقیق تفسیر آن پرداخت . چون عربی را در کالج علی گره خوانده بود، خود را بعلوم اسلامی واقف تر ساخت وبعد از رهایی بدربار امانی محشور و درسنه ۱۲۹۸ ش بحيث مدير مكاتب ابتدائیه کابل در محافل تعلیمی سرامد اقران بود ، تا که در حدود ۱۳۰۵ ش به ریاست تدریسات عمومی در وزارت معارف گماشته شد. مولوی محمد حسین با شخصیت زمانه سازی بارژیم امانی موافقت داشت و کتاب "افغان پادشاه" را در مدح اوضاع دورۀ امانی به اردو نوشت که درسنه ١٣٤٦ ق در لاهور چاپ شده است. ولی هنگامیکه در زمستان ۱۳۰۷ ش حبيب الله بچه سقا و کابل را گرفت ، وی مدیر جریده ارتجاعی بنام حبيب الاسلام شد و انواع ناسزا به امان الله خان روا داشت و بعد از چندماه از کابل گریخت و به هند رفت.
چون در میزان ۱۳۰۸ ش محمد نادر خان کابل را گرفت و پادشاه شد ، وی در جالند هر کتاب "انقلاب افغانستان" را به اردو نشر داد که سراپا مملوست به مدایح نادر خان و خاندانش و تذمیم و تقبیح امان الله خان ورجال عصرش. و این هر دواثر اگر چه بیطرفانه نیست ولی مشاهدات او را در مدت ۲۵ سال زندگانیش در کابل حاویست که برای مورخان مدرک خوبی شده میتی اند (با تروخشکی که در هر دو کتاب موجود است ).
محمد حسین مرد پر کابل ۷۵ کتاب و رساله را بزبان کاری بود، در های فارسی، اردو، انگلیسی ، پشتو نوشت که ۱۳ جلد از آن در نصاب تعلیمی وزارت معارف چاپ گردیده و ۱۸ جلد را به امان الله خان تقديم داشته. و پنج جلد دیگر را برای دارالتالیف معارف نوشته یا ترجمه کرده و باقی هم در هند مطبوع یا نا مطبوع بوده است.
در حدود ۱۲۹۹ش " مجله معرف معارف" را هم او نشر میکرد که در آن "جهاد اكبر" يک ناول فارسی خودراهم به تدریج به چاپ می سپرد که وقایع جنگ اول افغان و انگلیس را با تصویر احساسات وطن پرستی و جهاد دوستی مردم افغانستان مطابق به محاورۀ عامه کابل مینوشت و این اولین ناول نگاشته به فارسی است که در مطبوعات افغانی نشر شده است .
وی در فهرست کتب خود، کتابی را بزبان اردو ذکر میکند که بر احوال جمعیت مشروطه خواهان اول نوشته بود و متاسفانه طبع نشده است.
بهر صورت کاریکه محمد حسین خان در معارف افغانستان انجام داده وزحمات یازده ساله حبسش در راه مشروطیت و تالیفاتش درباره شناسایی افغانستان باوجود شخصیت زمانه سازو مذبذبش در خور فرامو شی نیست.