اشگال پنجده و تیره گی اوضاع و احتمال جنگ روس و انگلیس

در خلال این حال قوای روسی بطرف مرزهای افغانی پیش می آمدند، و نزدیک شهرک پنجده قرارگاهی را در پوتۀ خاتون ساختند و بعد ازان دهنه ذوالفقار نیز مسلط شده و از تخلیۀ این مواقع سرتافتند1 و بسبب قرب ایشان با لشکریان افغانی هر دم احتمال تصادم میرفت. هر چند م ، دی گیریس بدولت بریتانیه اطمینان داده بود که دولت روسیه تا هنگامیکه افغانان حمله ننمایند دست به جنگ نمیبرد2 ولی با وجود این هم مقامات سیاسی لندن از وقوع تصادم طرفین دران سر زمین میترسیدند.

در مارچ ۱۸۸۵م وضع سیاسی آشفته تر گردید و حکومت لندن از ملکه وکتوریا خواهش مداخله را درین باره نمود، تا نفوذ شخصی امپراطوری را بکار برده و تلگرامی را بنام الكسندر زار روس به تاریخ ۴ مارچ ارسال داشت که در بارۀ جلو گیری از تصادم لشکر روسی و افغان حتی الامکان اقدامی را نماید3 زیرا اطلاع رسیده بود که افغانان متکی بخود بوده و نمیگذارند که روسیان بیش ازین پیشرفت کنند.4

در عین این احوال به حکومت هند از لندن امری داده شد که یک عده عساکر را تحت السلاح و مهیا نگهدارند، تا اگر ضرورت افتد، از هرات دفاع و نگهداری نمایند5 و نیز به سر لمسدن اطلاع دادند که اگر لشکر روسیه اقدامی نماید  باید افغانان بدفاع آن بپردازند.6

به تاریخ ۳۰ مارچ ۱۸۸۵ تصادم احتمالی واقع گردید و چون افغانان از تخلیه متصرفات خود انکار کردند، جنگ درگرفت که دران ۵۰۰ نفر افغان کشته شده و از شهرک پنجده کشیده شدند7 و بدین صورت پنجده بتصرف قوای روسیه آمد.

هنگامیکه خبرهای اشغال پنجده به لندن و پترسبرگ رسید، سفیر كبير بریتانيه علناً اعلان کرد که "اکنون جنگ حتمی است" و گلیدستون در لندن فریاد برآورد که "این یک تجاوز بی سبب است که بر یک کشور و مملکت متحد محروس ما به عمل آمد.

و ما تا میتوانیم باید درین باره از اقدامات لازمه خود داری نکنیم."8 به هر حال قضیه پنجده در انگلستان هیاهوئی ایجاد نمود و به تاریخ ۲۷ اپریل ۱۸۸۵ اعتبار مبلغ یازده ملیون پوند از پارلمان خواسته شد، تا مبلغ شش ملیون آن به ترمیمهای ضروریهٔ خرابیهائی که از قضیۀ پنجده نشئت کرده صرف گردد.9 روسیان در مقابل این عمل انگلیس بی اعتنائی کردند، م ، دی گیرس به م ، دی ستال تلگرام داد، تا به کابینۀ بریتانوی بفهماند که سر لشکر افغانی در پنجده خواهش داشت که با روسیان صلح نماید، ولی امیر به وی امر داد که اطاعت افسران بریتانوی را که در آنجا بودند بنماید و بالآخر همین افسران بریتانوی بودند که بدبختانه سر لشکر افغانی را بعدم قبول خواهشهای سر لشکر روسی واداشتند.10

روز دیگر چون گیرس تلگرامی از ستال گرفت، که دران راجع به طلب اعتبار یازده ملیون پوند از پارلمان بریتانیه برای امور پنجده شرح داده بود بنا بران به وی امر شد، تا موضوع مسئولیت افسران بریتانوی را در جنگ پنجده، پس بگیرد و لغویت آنرا اعلام دارد زیرا دانستند که وضع کابینۀ بریتانیه جدّی است.11 سفیر کبیر روسیه که در اثنای این بحران به صلح میکوشید، از لبرالها خواست که وضع بحرانی کونی را بدون جنگ بآرامی و آشتی بر گردانند12 زیرا اگر مقصد روسیان بدون جنگ بدست می آمد ابداً نمیخواستند که جنگ کنند ولی دولت انگلیس میخواست که اگر هم امیر عبد الرحمن خان به دادن پنجده راضی شود، باید حتماً کوتل ذوالفقار را در دست داشته  باشد و همدرین باره امیر وعدهای صریحی داده بودند13 هنگام اشغال پنجده امیر در راولپندی بدربار و یسرای حضور داشت وی به پنجده اهمیتی را نمیداد و این کشمکش را خیلی ضعیف میشمرد14 بنا بران روسیان پیشنهادهای انگلیس را راجع به ذوالفقار با مسرت پذیرفتند، زیرا به عقیده رجال روسی این موقع آنقدر مهم نبود15

چون زار روسیه خواهش بریتانیه را راجع به تکمیل تحقیقات در باره اوضاع قوماندان روسیه جنرال كوفمان جداً رد کرد16 بنا بران کابینۀ لندن برین موضوع اصرار ورزیده و خاطر نشان نمود که اگر این سخن شنیده نشود، کار بجنگ خواهد کشید. درینوقت لارد گرینول به دی ستال گفته بود: که این کار برای حصول رضای عمومی و اطمینان خاطر مردم  ضروریست ولی وی ابداً نمی خواهد که حتماً صاحب منصبان دلیر به محاکمه کشیده شوند.17 در همین سال ۱۸۸۵م اطلاعاتی میرسید که روسیان بر سرحدات افغانی پیشرفت دارند چون دولت بریتانیه دران باره بدولت روسیه رجوع کرد وزارت خارجۀ روس به سفیر بریتانیه در پترسبرگ چنین نوشت: " وزارت خارجۀ دولت امپراطوری یادداشت تاریخی ۱۶ ماه جاری سفیر کبیر بریتانیه را خوانده و در نظر گرفته است که حکومت علیا حضرت ملکه بریتانیه خواهش دارد تا از تشویش و اضطرابی که از افواهات آمادگی های جنگی طرفین در هر دو کشور افتاده است، جلو گیری بعمل آید." کابینه امپراطوری نیز درین خواهش حکومت علیا حضرت ملکه شرکت دارد و ابداً نظر تجاوز کارانه ای بر هرات یا کدام حصه خاک امیر نداشته و تنها استقرار صلح و آرامش را در آنجا خواهش دارند.

دولت امپراطوری حقوق بریتانیه کبیر را با حقوق امیر بکمال و تمام رعایت نموده و امیدوارست که حکومت علیا حضرت ملکه همین نظری را بحقوق روسیه داشته باشد کابینۀ روسیه یقین دارد، که حکومتین به رفع تمام موانع حل رضایت بخش مسائل زیر بحث کنونی نایل آیند.

مورخه ۱۸ مارچ ۱۸۸۵م (ص ۵۱۶ هملتون)

حکمیت؟

در چنین اوضاع مبهم و بحرانی دولت روس و انگلیس بفکر حکمیت ثالث افتاده و موافقه کردند، تا این موضوع مورد نزاع را به هیئت حکمیت بسپارند، ولی معلوم نبود که این حکم کِه خواهد بود؟18 اما لارد گرینول میخواست که حکمیت را به امپراطور جرمنی محول نماید، در حالیکه امپراطوری روسیه شاه دنمارک را زیر نظر داشت و حکومت گلیدستون در داخل و خارج به قبولانیدن نظر خود میکوشید.19

به هر حال: جنگیکه چندی قبل حتمی بنظر می آمد، اکنون احتمال وقوع آن کمتر شد، و به تاریخ ۲ مئ ۱۸۸۵م يک دعوت اکادیمی شاهی لارد گرینول توانست بگوید که "صلح و سلام اروپا اخلال نخواهد شد"20 ولی مردم انگلیس عقیده داشتند که این آشتی بقیمت گزافی خریده شده، و حکومت خود را سخت بیاد انتقاد گرفته و حتی آنرا "یک دسته ترسو و بزدل قاتلان کشتگان پنجده" قرار دادند21 و در نتیجه این هیجان رأی عامه بود، که حکومت وقت در دارالعوام در مقابل یک تحریک خصمانه فقط به بردن ۳۰ رأی موفق آمد  ،و لارد راندولف چرچل نطق مهیجی را ایراد نموده و تمام مجلس را تحت اثر گرفت. چنانچه جراید روز دیگر بر سبیل فکاهیت بعناوین جلی نشر کرده بودند"  جنگبا روسیه اعلان شد  "ولی" تنها از طرف راندولف چرچل!!!"