بهزاد و مکتب او
بزرگترین نقاشان دورۀ اسلامی، کمال الدین بهزاد درسنه ۸۵۴ ه ۱۴۵۰ م در شهر هرات بدنیا آمد ( متوفی ۹۴۴ه۱۵۳۷ م) وی شاگرد سید احمد نقاش است که در در بار سلطان حسین میرزا تا ۹۱۶ه میزیست و بعد ازان بدربار صفویان پارس رفت و در سنۀ ۹۲۸ه ۱۵۲۲ م بموجب فرمان شاه اسعمیل صفوی مدیر کتابخانۀ سلطنتی و انجمن فنون کتاب نویسی و ریاست تمام هنرمندان نایل آمد .
بابر بهزاد را بزرگترین تمام نقاشان گفته و مؤرخین دیگر نوشته اند که استادی و مهارتش نام سایر نقاشان را محو کرده و یک مو از قلم او به جملات زندگانی بخشیده. وی اولین نقاش دوره اسلامی است که ملزم بامضای آثار فنی خود شده و بر اثر علو مقام و منزلتی که داشته توانست که بر تمام خطاطان و نقاشان پیشی گیرد. وی در رنگ آمیزی و مزج رنگها و دانستن خواص و ترکیب آن در تعبیر حالات مختلفه نفسانی مهارت داشت و مخصوصا در کشیدن اشکال ابنیه و مناظر طبیعی بحد اعجاز رسیده است. در تصاویر وی آرامش و خوش سلیقگی و ابداع و مهارت موجود است و در ترکیب و تزئین آن و انسجام رنگها کمال نقاشی مکتب تیموری را بروز داده است و مدققین رأی دارند که در تصاویر بهزاد مقدار زیادی از عنصر حب الهی و مقام روحانیت و قدوسیت دیده می شود و شاید این جنبه در اسلوب نقاشی بهزاد برای این باشد که مشرب تصوف مقارن تولد بهزاد و دوره کودکی او به اوج عظمت خود رسیده بود.
مینیاتور های زیادی موجود است که به بهزاد نسبت داده شده ولی تقریبا همۀ آنها مورد تردید بعضی از اهل بصیرت است. نقاشان عصر تیموریان قبل از بهزاد کار هایی انجام داده اند که اگر کاملا بپای کارهای بهزاد نرسند، نزدیک به آن میباشد یکی از نقاشان عصر بهزاد و همکار او قاسم علی بود، گرچه شهرت بهزاد را نداشت، اما کار هایش بپایۀ کار های وی می‌رسد. دو نفر از شاگردان بهزاد شیخ زادۀ خراسانی و آقا میرک تبریزی تقریبا بهمان درجۀ استادی بهزاد رسیده اند. میتوان تصور کرد که بسیاری از نقاشی ها خود استاد طرح ریزی کرده و شاگردانش آنها را تمام و تکمیل کرده اند.
مینیاتور دولابی ازان دوره، که اکنون بدولت ایران تعلق دارد دارای منظرۀ باغ و تصاویر متعدد است در گوشۀ راست در سمت پایین تصویر دو نفر زن است که کتابی کوچک در دست دارند و روی آن کتاب بخط بسیار ریز نوشته شده ((تصویر سلطان حسین میرزا، عمل بهزاد)) مینیاتور نا تمام دیگری که تقریبا مثنای کامل منظره قسمت چپ آن مینیاتور دو لابی میباشد، در یک مجموعۀ شخصی است.
در مجموعۀ نفیس کورکیان در نیویارک صفحاتی هست که در یکی ازان تصویر مدوریست که پیر زن و جوانی را در دامنه کوهی در کنار رودی نشان میدهد و امضای بهزاد را دارا می باشد.
هکذا تصویر شاه طهماسب صفوی بالای درخت دارای امضای (پیر غلام بهزاد) که در موزه لور است، از وست
کتاب هفت پیکر نظامی موزۀ متروپولیتن نیویارک که محتوی صور و اشکال بسیار بدیع و زیبا و مناظر ممتاز شکار و منسوب به بهزاد است با دو تصویر نسخۀ خطی خمسه ء نظامی تحریر ۹۰۰ه منسوب به روح الله میرک نقاشی استاد بهزاد از آثار برجسته مکتب هرات اند.
خصایص مهم سبک بهزاد:
کسانیکه در شناسایی آثار هنری ذوق و بهره یی دارند سبک هنر بهزاد را چنین ستوده اند، که وی اعجوبۀ روزگار و استاد عصر بود نه برای اینکه سبک جدیدی را در مینیاتور ایجاد نمود، بلکه بواسطۀ اینکه او صنعت را در کلیۀ جزئیات بمنتهی درجه کامل کرد. و در آثار هنری او خصایص ذیل نمایانست.
۱-درستی و دقت کامل در خطوط تصاویر .
۲-نمایاندن وضع چهره و قیافۀ اشخاص بطور شگفت انگیز بوسیلۀ ترکیب انواع رنگها
۳-حرکت و مفهوم بودن اشارات تصویر
۴-ظرافت در کشیدن درختها، گلها و دورنماها و نیز در نمایش اشعۀ خورشید و ابر .
۵-شماره رنگهای گونا گون و توافق آنها با یکدیگر، برنگهای (سرد) مانند سرمه یی ، سبزه ، فیروز یی ، زیتونی ، زرد و قهوه بی بیشتر توجه شده، طلا و نقره نیز بکار رفته و اقسام مختلف قرمز استعمال شده (۶)
مثلا تصاویر خمسه نظامی رنگ آمیزی سرد دارد، و آبی و خاکستری و سبزه بیشتر بکار رفته است. یک مینیاتور بسیار زیبا و جالب توجهی که با همین صفات جنگ شتران را نشان میدهد و در تصرف دولت ایران است، میگویند بهزاد بعمر هفتاد سالگی آنرا ساخته است. همچنین مینیاتور های بوستان کتابخانۀ مصر، هنر بهزاد را در اوج کمال نشان میدهد. این تصاویر از لحاظ ترکیب و حقیقت بینی از شاهکار های هنر نقاشی محسوب می شوند و تصاویر اشخاص، حرکت و شخصیت خاص افراد را ظاهر می‌سازند.
نسخۀ خمسۀ نظامی مؤرخ (۸۴۶ه-۱۴۴۲م) در موزۀ بریتانیاست و سه مینیاتور آن بعد از اتمام کتاب یعنی سال (۸۹۸ه/۱۴۸۸م) کشیده شده که امضای بهزاد را دارد .
اما بوستان کتابخانه مصر دارای شش تصویر مؤرخ (۸۹۳ه-۱۴۸۸م) است که چهار از آن امضای بهزاد را دارد(۷)
این نسخه را سلطان علی خطاط در سال ۸۹۳ ه برای سلطان حسین بایقرا در شهر هرات نوشت و بهزاد متعهد نقاشی آن بود، که در تصاویر آن استادی کاملی را در ترکیب رنگها و حفظ نسبت تقسیم اشخاص در صورت و دقت در کشیدن اشکال نباتی و مهندسی بسیار دقیق بخرچ داده است. در سه تصویر بخط بسیار باریک در جایی دیدن آن خیلی مشکل است نام خود را نوشته، اما امضای چهارم در تصویر یست که مباحثه و جدال عده یی از فقها را در مسجدی نمایش میدهد.درین مسجد طاق بسیار زیبایی هست که حاشیۀ آن دارای سیزده منطقه است و در منطقۀ اخیر نام بهزاد و تاریخ ۸۹۴ ه دیده می شود و ثابت می آید که کشیدن این تصویر کاملا یکسال بعد از نوشتۀ کتاب بوده است.
این تصویر تفوق و استادی بهزاد را در کشیدن صورت اسپ و نمایش دادن زندگانی روستایی و مناظر طبیعی نشان میدهد و در اول کتاب تصویر سلطان حسین میرزا را در مجلس جشن و مهمانی کشیده است (۸)
همچنین شش مینیاتور در صفحه بی ظفر نامۀ تیموری در بالیتمور موجود است که در حاشیۀ آن تصاویر شاه جهانگیر آن تصاویر شاه جهانگیر آنرا کار بهزاد نوشته است .این کتاب توسط خطاط مشهور شیر علی در سال (۸۷۲ه۱۴۶۷م) برای سلطان حسین میرزا نوشته شده و سبک نقاشی بهزاد در آن بنظر می آید.
هکذا در موزۀ متروپولیتن یک صفحه نقاشی از دیوان جامی موجود است که درویشان را در حال رقص نشان میدهد. این نقاشی را میتوان به بهزاد نسبت داد زیرا این پرده شایستۀ قلم بهزاد است و همه خصایص کار های این استاد را دارد اگر چه عدۀ زیاد هنرمندان هرات در عصر صفوی بدربار تبریز منتقل شدند، ولی بعضی از آنها در هرات مانده آن سبک مخصوص را ادامه دادند، بسیاری از مینیاتورهای عالی هرات پس از رفتن بهزاد ساخته شده است.
این هنرمندان به ریزه کاری که از خصایص سبک دورۀ تیموریست اهمیت زیاد میدادند. چنین به جزییات اشیاء مانند قالی، اطاق ، لباس و تزئینات معماری ، نقاشی های هرات را بزرگترین مینیاتور ها قرار میدهد و ثابت میکند که بهزاد تنها نقاشی بزرگ هرات نبوده و رقبایی نیز داشته است(۹)
یکی از آثار مهم مکتب هرات کتاب کلیله و دمنه مربوط موزۀ گلستان تهران است ، که از حیث زیبایی تصاویر و مینیاتور بی نظیر است. و دیگر نسخۀ معراج نامۀ کتب خانۀ ملی پاریس است، که بسال (۸۴۰ه ۱۴۳۶م) در هرات نوشته شده و نظیر آن دو تصویر مهم موزۀ متروپولیتن است، که متعلق بیک نسخۀ شاهنامه مکتب هرات بود و از آن جمله تصویریست که رستم را در حال گرفتن اسپ معروف خود رخش نشان میدهد. لباس زیبا و رنگارنگ رستم و شخص همراه او بر زیبایی و ترکیب تصویر می افزاید در حالیکه منظره طبیعی با درختان و در فاز در حین پرواز سبک چینی را نمایندگی می کند. (۱۰)
قاسم علی هروی :
از نقاشان زبردست مکتب هرات در قرن نهم هجری (۱۵م) است که آثار فنی وی باستاد بهزاد اشتباه بهزاد شبیه است حتی که غالب مؤرخین فنون اسلامی آثار را با کار بهزاد اشتباه کرده اند، نمونه های نقاشی قاسم علی در خمسۀ نظامی تحریر ۹۰۰ه ۱۴۹۴م موزۀ بریتانیاست ، که از ملاحظۀ آن تأثیر سبک بکمال و تمام نمایان است. قاسم علی در موضوعاتی که میکشد و ر اسلوب نقاشی وسایل تزئیین تابلو های خود عموما از بهزاد پیروی میکند اما باوجود آنهم در بکار بردن رنگها و تمیز دادن سیما و چهره اشخاص و تعبیر از احساسات و عواطف بدایه استاد خود نمیرسد. (۱۱)
در کتابخانۀ بودلی آکسفورد کتاب خطی تحریر شده در ۸۹۰ ه ۱۴۸۵م منسوب به قاسم علی موجود است که بهترین و زیبا ترین آن تصویر جماعت صوفیه در باغچه سبز و خرمی می باشد.
همچنین قاسم علی تصویر بهزاد را که در کتب خانۀ پوهنتون استانبول است کشیده است و از لباس های بهزاد مفهوم می شود که این تصویر را بعد از انتقال او از هرات به تبریز کشیده باشد (۱۳).
دنبالۀ مکتب بهزاد در فارس و هند و بخارا:
در اوایل سلطنت شاه طهماسپ صفوی (۹۳۰ه ۱۵۲۴م) بهزاد زنده بود و آقا میرک از شاگردان بهزاد از دوستان نزدیک شاه بود، یکی از شاگردان او که سلطان محمد نام داشت، بمقام نقاشی دربار رسید و پیشوای عده یی از نقاشان معروف بود. سلطان محمد بشاه جوان درس نقاشی میداد.
در سنه (۹۳۳ه) یک نسخۀ شاهنامه برای شاه طهماسپ تهیه گردید، که (۲۵۶) تصویر دارد، او اکنون در تصرف بارون ادوارد روتشیلد Baron
Edouard Rothschild
در پاریس است، مه نقاشی های آنرا از سلطان محمد میدانند.
کارهای این استاد از حیث تنوع، رنگ آمیزی، نقشۀ ترکیب و نیز برای توجه مخصوص به ریزه کاری مشهور است، یکی از معروفترین مجموعۀ نقاشی این مکتب نسخۀ مصور خمسۀ نظامی موزۀ بریتانیاست. که تصاویر آن بوسیلۀ نقاشان مشهور که نام اشخاص ذیل زیر مینیاتور های دیده می شود، ساخته شده: آقا میرک سلطان محمد، میرزا علی، مولانا مظفر علی، میر سید علی .
علاوه بر تصاویر (۳۹۶) ورق این کتاب دارای حاشیۀ تزئین شده بسیار عالی از طلا می باشد، که نقش آن اشکال حیوانات و گل و غیره است.
در میان این گروه شاگردان مکتب بهزاد ،میر سید علی مقامی بلند دارد که در تجسم مناظر طبیعت و زندگی دهقانی ید طولی داشت. حیوانات را خیلی شبیه کشیده، چادر را بطرز زیبایی تزئین کرده و دست هنرمند وی در اشکال گل و پرنده و اشیای دقیق دیگر مشهور است.
در اواخر سلطنت شاه طهماسپ نقاشی بنام استاد محمدی شهرت یافت، که پسر و شاگرد سلطان محمد بود، وی سبک جدید و قشنگی را در نقاشی رنگی بوجود آورد و نیز برای ظرافتی که ر تصویر سازی انسان و حیوانات بکار برده مشهور است وی از نهال های برومند و آخرین مکتب بهزاد بود.
شعبه یی از مکتب هرات، در شیراز که مقر سلطان ابراهیم بن شاهرخ بود رونق گرفت، و مجموعۀ مصوری از بهترین اشعار فارسی در سال (۸۱۳ه۱۴۱۰م) نوشته شده که در موزه بریتانیا محفوظ است. مجموعۀ دیگر اشعار فارسی بتاریخ (۸۲۳ه ۱۴۲۰م) نوشته شده در برلین هست و نسخه یی از شاهنامه از همین مکتب در بودلیان موجود است اما بقول پروفیسور کوهنل Kohnel مینیاتور های این مکتب از لحاظ رنگ آمیز سبکتر و کم رنگتر از مینیاتور های مکتب هرات است. (۱۴)
نفوذ بهزاد هم در هرات و هم تبریز ادامه داشت، در هرات شاگردان بهزاد سبک استاد را تعقیب کردند، و خود بهزاد از سال (۹۱۶ه ۱۵۱۰م) در تبریز بود و میتوان اورا مؤسس مکتب نقاشی صفوی (در فارس ) دانست.چندین نسخۀ خطی و میناتور مفرد از دوره شاه اسماعیل صفوی بمکتب هرات نسبت داده میشود از آن میانه سه مینیاتور در موزۀ متروپولیتن و دو کتابخانه ملی پاریس موجود است که همۀ آنها از نسخۀ خمسۀ امیر خسرو بلخی (ثم دهلوی ) است که در سنه (۹۰۹ ه ۱۵۰۳م) در بلخ نوشته شده و کار آن خصایص اسلوب بهزاده را در بردارد و اسلوب مکتب هرات در آغاز دورۀ صفوی در دو مینیاتور و صفحۀ اول مکتب گوی و چوگان عرفی که در سال (۹۲۹ه۱۵۲۳م) بوسیلۀ خطاط مشهور علی دهرات حسینی نوشته شده بخوبی آشکار است, این کتاب در پاریس موجود است.
یکی از نسخ خطی دیوان حافظ در پاریس موجود است .
یکی از نسخ خطی دیوان حافظ در پاریس است که پنج مینیاتور دارد، و یکی از آن امضای شیخ زاده و دوی دیگر آن امضای سلطان محمد نور را دارد که پسر و شاگرد سلطان علی مشهدی است و تاریخ آن رجب (۹۳۱ه-۱۵۲۵م) است، این مکتب بهزاد را تعقیب میکرد.
اینک چند اثر مکتب بهزاد:
(۱)دیوان میر علی شیر نوایی کتابخانه پاریس تحریر(۹۳۲ ه۱۵۲م ) در هرات.
۲-خمسۀ نظامی مؤرخ (۹۳۱ه ۱۵۲۵م) موزه متروپولیتن که تصاویر این هر دو کتاب را شباهت سبک به شیخ زاده شاگرد بهزاد نسبت میدهند.
(۳)دیوان مؤرخ ۱۵۲۶م ۹۳۲ ه کار سلطان محمود نور .
(۴)خمسه نظامی موزۀ بریتانیا تحریر بین (۹۴۶ه۹۵۰ه) برای شاه طهماسپ.
(۵)نسخۀ مصور شاهنامه مؤرخ (۶۴۹ه۱۵۳۷م) در پاریس که این هر دو کتاب را مار سلطان محمد دانسته اند. و همین کتاب دارای دو مینیاتور بامضای دیگر شاگردان بهزاد است، میرک و مظفر علی و میر سید علی (۱۵)
مکتب نقاشی هرات در عهد صفویان در پارس و بعد از همایون در هند ادامه پیدا کرد، و مطابق محیط های جدید خویش نشو و نما نمود و کتابهای فاخر و نفیسی را نقاشی کردند که از آن جمله رضا عباسی و آقا رضا شاگردان مکتب هنری ایشان مانند معین و یوسف و محمد قاسم (در پارس ) و شاهقلی وولیخان تبریزی در مملکت عثمانی سبک نقاشی تورکیه را بوجود آوردند.
کمال تبریزی شاگرد میرزا علی و شاه قلی از بقایای هنرمندان بهزاد نیز به ترکیه مسافرت کرد و د در بار سلطان سلیمان قانونی مقام بزرگی یافت (۱۷)