ریشه "آریا" در یک عده نام ها

با انتشار اریاها به دو طرفه هندوکش و استقرار آنها درین نقاط اسما وکلمات اصل آریائی در مورد رودخانه ها، شهرها، قبائل وغیر بسیار استعمال شده و بعضی های آن تا امروز از بین نرفته از آنجمله یکی خود کلمه "آریا" است آریا با تحریفات مختلفی که زاده مقتضیات نقاط مختلف است در یک عده نام های خاص نقاط کشور ما محافظه شده و این بجای خود دلیل بزرگی است که عمومیت این کلمه را درین سرزمین نشان میدهد و بطور مثال از چند نمونه ذکر میکنیم:

هرویو Haroyu:

نامی است که اوستا برای خطۀ شاداب وادی هری رود داده، در این کلمه ریشه قدیم (آریا) گنجانیده شده که از آن در مرورزامانه کلمات هری، اری، آریا، هرات میان آمده است:

هراوی نی: این نام را اوستا به قطعۀ قشنگ ارغنداب داده این جاهم کلمه (هرا) ریشه قدیم (آریا) را نمایندگی میکند. در کلمۀ اراکوزی که یونانی ها در مورد این منطقه استعمال کرده اند ریشۀ قدیم شکل (ارا) بخود گرفته است و حتی اگر به دوره اشوری ها هم بالا برویم (ارا) در اسم "ارا کوتس"، "ارا کوتی" دیده میشود.

آریا کا Ariaka: شهری بود در ولایت مار جیان که باشندگان آنرا را آریاکی Ariakai میگفتند و دیده میشود که در نام شهر و باشندگان آن کلمه (آریا) با شکل کامل خود موجود است.

آریاسپ Ariaspe:

یکی از شهرهای مهم در انجیان بود و قرار نظریۀ آرین کنار رود هیرمند وقوع داشت. اهالی آنرا "اریاسپه" یعنی "آریا های سوار کار" میگفتند کلمه آریا در نام شهر و باشندگان آن هر دو بدون جزئی تغیر و تحریفی دیده میشود.

اریستو فیل Aristophyles:

بطرف غرب ولایت پار و پا میزاد ( ولایت کابل ) مردمانی بنام "اریستو فیل" زندگانی میکردند که بطلیموس از آنها اسم برده و "اندرۀ برتلو" عین مفهوم (آریا) را به این کلمه داده و ایشان را مردمان نجیب نژاد خوانده است در اول این اسم کلمۀ آریا بصورت (اری) ظاهر است.

ارتا کانا Artakana:

یکی از شهرهای خیلی کهن حوزه شاد اب هری رود شهر ارتا کانا است که پیش از ظهور اسکندر مرکز ولایت آریا و اقامتگاه نجبا و شهزادگان این خطه بشمار میرفت. ریشۀ کلمه آریا بصورت (آر) در اول این اسم هویدا میباشد. 

اریوس:

نام رودخانه هری رود است (ار) یا (اری) که در این اسم ملاحظه میشود تحریفی از کلمه (آریا) یا (هری وا) است پس اگر تجسس شود ازین قبیل نام ها در میان آسمای شهرهای قدیم و رودخانه ها و قبایل کشور ما زیاد است که کلمه آریا یا بصورت کامل یا با جزئى تغیر وتحریف در آنها موجود است وریشه آن بیک نگاه شناخته میشود.

آریانا:

باشر حیکه بالا داده شد شبهه نماند که آریاها به تدریج از باختر به تمام نقاط دو طرفه هندوکش انتشار یافتند و وجود کلمه آریا در نام های رود خانه ها و شهرها و یکعده قبایل یادگاری است که انتشار و توطن آنها را درین سرزمین ثابت میسازد و کثرت استعمال این نام خود بخود دلیلی است که تمرکز آنهارا از همه جا بیشتر در مملکت ما وانمود میکند، ریشه قدیم "آریا" که در دیگر کلمات نشان دادیم با مفهوم قدیم چندین هزار سالۀ خود از بین نرفته و در عنعنات باشندگان اینجا باقی ماند. در سانسکریت "ودا" یعنی زبانی که سرود ویدی در ان گفته شده و آنرا بعضی ها زبان "آریا" یا "اریائی باختری" هم میخوانند صورت جمع "آریا". "آریان" میشد. آریا نجیب واریان نجدا معنی داشت و چون "آریان" یعنی " نجبا" به دو طرفۀ هندوکش جا گرفتند کشور خود را به نام خود "آریانا" یعنی "مسکن نجبا" خواندند واین کلمه چنین به میان آمد که ( نون ) آخر کلمه (آریان) را فتحۀ نسبتی دادند و "اریان" اسم مکان تشکیل گردید. این فتحه را بعضی ها به (هـ) و بعضی ها به الف تبدیل نموده اند ولی برای سهولت لهجه و فرقی که میان صورت جمع و صورت اسم مکان باشد نوشتن آن بصورت الف مرجح است و این همان کلمۀ "آریانا" است که به معنی "مسکن نجبا" از زمان انتشار آریاها به بعد در مورد کشور ما استعمال شده و قدیم ترین نام مملکت ما میباشد درین هیچ شبهه نیست که مفهوم (مسکن آریا) و نسبت آن به خاک هانی مستعد دو طرفۀ هندوکش از یادگارهای استقرار اریائی است که پیش از انتشار و عمومیت آنها به همه جا در قطعات محدود به شکل (آریاورته) (آریاورشه) (آریان ویجه) (ایریان بجه) ظهور کرده و بالاخره قلمرو وسیع تری را که از جریان رودخانه های پامیر و هندوکش آب میخورد بنام (آریانا) مسمی ساختند. بعبارت دیگر این اسم مرکب از دو جزء است یکی (آریا) که اسم خاص و همان نام قدیم چندین هزار ساله است که قبایل آریائی و یدی بصورت اسم مشترک برای خود وضع نموده بودند و دیگر کلمه (نا) که در حقیقت همان (نون) مفتوحه است که در عصر اوستائی به کلمۀ "ایریا" پیوست شده و مفهوم نسبتی دارد یسان ها به این وزن و آهنگ اسمای زیادی عرض و جود نمود مانند: (ساکستانا) مسکن (اسکائی ها) "در انجیانا" مسکن زرنجی ها "بکتریانا" مسکن باختری ها و غیره.

آریانا اسم با مسمی و قدیم مملکت ما از دوره های ویدی و اوستائی به بعد فراموش نشده و در خاطره های توده مردم مانند سرود ها و دیگر عنعنات تاریخی محافظه شده رفت. اولین کسی که این اسم را تذ کار داده مورخ یونانی ارا توس تنس Eratosthenes است که در نیمۀ اول قرن سوم ق م می زیست. اصل نگارش خود او در دست نیست بلکه استرابو جغرافیه نگار و مورخ یونانی (٦٠ ق م - ١٩ ب م) از زبان او کلمه آریانا را تذکار داده است. علاوه بر استرا بو، بطلیموس، پلینی، اپولودوروس ارتمیس Apolodorus of Artemis از اریانا اسم برده اند.