رشد وسایل مفاهمه جمعی
"ما ملت افغانی نیز در این دوره نهضت امانیه حق داریم غر ض اصلاح امور ملی و کشوری خود آزادانه بگوییم عمل صادق وكاذب را از هم سوا کنیم. امروز ملت افغانی در این عصر امانی آزادانه امر مقدس "مسیح امور اجتماعی ملت افغان" را در گوش دارند که در روز وداع فرمودند :
ای ملت غیور افغان زیر استبداد نروید غیر قانون دیگر حکم را قبول نکنید !" این عبارات از سر مقاله انیس گرفته شده و نویسنده آن رحمان و بگمان غالب همان عبدالر حمان افغان مبارز آتشین و عضو دلیر اخوان افغان است. اساس آزادی مطبوعات که محمود طرزی در شرایط دشوار به خاطرش نفس میسوخت در این دوره به استواری گذاشته شد و توسط مادۀ یازدهم قانون اساسی به تایید رسید. جراید و مجله ها با امانت داری و دقت تمام کوشـش های حکومت را بسود اصلاحات منعکس میساختند و آراء و عقاید مردم را در پهلوی آن مینهادند. وبدين صورت تفاهمی که بین مردم و حلقه های اداری بوجود می آمد از سویی دولت را کمک میکرد تا قدمهای بعدی را استوار تر بنهد و از سوی دیگر مردم را در فهم بهتر برنامه های اصلاحی یاری مینمود. گذشته از آن مجله ها و جراید براشتباهات موسسات و دوایر آزادانه انگشت میگذاشتند و كمک میکردند تا نظام نامه ها دقیق تر عملی شوند و در راه خود سری ها و بی بندوباریهای آمران دوایر بسته شود و در مسایل خارجی نیز جراید و مجله ها وظیفه خود را پیروزمندانه به سرمی رساندند همان بود که باوصف عمر کوتاه روزنامه نگاری در افغانستان این پدیده مهم فرهنگی توانست کرسی شایسته خود را بدست آورد و در لویه جر سال ۱۳۰۷ (۱۹۲۸م) که رشوه ستانی یکی از عوامل عمده بی سرو سامانی کارها و نارضا مندی مرد شناخته شد پیکار با آنرا بدوش مجله ها و جراید گذاشتند و این فساد اجتماعی را بدست آزاد مطبوعات سپردند و فیصله کردند که کسانیکه بدادن رشوت مجبور میشوند از ولايات قريب الى یک ماه واز بعيد الی دو ماه به حکومت بنویسند و "باید زبان جراید باندازه پیکه شورای ملی تصویب کند آزاد باشد. اگر چه در آنقدر سخت نیست ولی شورای ملی قانون را دیده آزادی قانون موجوده هم جراید را توسعه بدهد تا جراید بتوانند اشخاص خوب و بد را معرفی وخوبی و بدی شانرا بیان نمایند" نکته دیگر قابل توجه در این دوره فزونی تعداد جراید و مجله هاست.
حکومت امانی با فهم تاثیر مطبوعات در تنویر ذهن مردم ورشد آگاهی سیاسی و اجتماعی شان و عملی شدن پلانهای اصلاحی دولت به شکل بهتر در شرایط ناتوانی مالی و پایین بودن سطح ذهنی مردم سر هنگفتی را صرف کردو بیست و سه جریدۀ و مجله و روزنامه در این دوره ده ساله اشاعه یافت. امان افغان از ۲۲ حمل سال ۱۹۹۸ مطابق ۱۲ اپریل ۱۹۱۹ به نشرات آغاز کرد در آغاز مدیر و سر محرر آن آقای عبدالهادی داوی بود و در هر پانزده روز نشر میشد هدف نشر امان افغان در نخستین شماره آن در چهار نکته چنین خلاصه شده بود:
۱ - در وطن و ابنای وطن شوق تحصیل علم وفن پیدا کردن و از بیداری لازمۀ عصر حاضر آگاهی دادن.
۲- افکار آزادی را آزادانه اشاعت نمودن
۳ - هيئات موجوده محترم دولت متبوعه مقدسه خود را (بنابر آزادی دوستی و آزادی خواهیش) احترام و اطاعت صمیمانه وحتى الامكان اعانت صادقانه نمودن.
۴ - بیطرفانه ابنای وطن را آشنای سیاست دنیا خصوصاً عالم اسلام ساختن.
اتحاد مشرقی : در ماه حوت سال ۱۲۹۸ (۱۹۲۰ م ) در جلال آباد به نشرات پرداخت. نخستین مدیر مسئوول آن برهان الدین کشککی بود و هفته دو بار نشر میشد.
غازی یا الغازی : در ماه میزان سال ۱۳۰۰ (۱۹۲۱ م) درخوست ولایت پکتیا به نشرات آغاز کرد. جریدۀ هفته گی بود و آقای عبدالله به حيث مدیر و سر محرر آن کار میکرد.
مجله معرف معارف : در اول سنبله ۱۲۹۸ از طرف وزارت معارف در کابل نشر .شد. این مجله ماهانه به مدیریت مسوول محمد حسین بیشتر مطالب مخصوص تعلیم و تربیه چاپ میکرد.
مجله مجموعه عسکریه : نخستین نشریه مخصوص چاپ موضوعات
نظامی بود که در سال ۱۳۰۰ (۱۹۲۱ م) به مدیریت عبدالطیب خان (رئیس دائره ارکان) حربیه به نشرات پرداخت و ماهوار ازطر ف وزارت حربیه چاپ میشد.
مجله مجموعه صحيه : نخستین شماره آن در اول قوس ١٣۰٦ (۱۹۲۷م ) از طرف مدیریت مستقله طبیه به چاپ رسید و در سال ۱۳۰۷ نشر آن متوقف گردید.
جریده اتفاق اسلام : به تاریخ اول سنبله ۱۲۹۹ (۱۹۲۰م) در هرات تاسیس شد مدیر این جریده هفتگی عبدالله قانع هروی بود. در سال ۱۳۰۱ بنام "فریاد" چاپ میشد و باز در چهارم ثور ۱۳۰۸ (۱۹۲۸ م) دوباره بنام اتفاق اسلام ظاهر شد.
ستاره افغان : این جریده در نهم قوس سال ۱۲۹۹ در جبل السراج به نشرات آغاز کرد که هر چهار شنبه چاپ میشد و سر محرران میر غلاالحسينى و زبان مقالاتش ساده بود
روزنامه افغان : این نخستین روزنامه افغانستان روز دوشنبه ١٤ سرطان سال ۱۲۹۹ در کابل به نشرات پرداخت محرران محمد جعفر بود و مطالب به هر دو زبان پشتو و دری در آن چاپ میشد و به همین نام جله یی هم به قطع جیبی به چاپ میرسید.
طلوع افغان : درسال ۱۳۰۰ هجری شمسی به مدیریت مولوی صالح محمد هوتک كه مدير معارف قندهار نیز بود به نشرات آغاز کردو هفته یک بار بروزهای چهار شنبه چاپ میشد.
اتحاد اسلام : این جریده هفتگی بتاریخ اول حوت سال ۱۳۰۰ (۱۹ فبروری ۱۹۲۲م) در شهر مزار شریف (مرکز ولایت ترکستان آنوقت) اساس گذاری شد دو هفته بعد از آغاز سال سوم (۱۵ حوت ۱۳۳ شمسی بنام بیدار ظاهر شد و در سال ۱۳۰۷ سال شورش "بچه سقو" بنام رهبر اسلام چاپ میشد و در سال بعد دوباره بنام بیدار چاپ شد.
ابلاغ : روزنامه دیواری ابلاغ در سال ۱۳۰۰ به نشر آغاز کرد این روزنامه یک روز در میان یک رویه چاپ میشد و در جایهای مزدحم شهر برای استفاده عموم بر دیوار ها چسپانده میشد.
ارشاد النسوان : نخستین شماره جریده هفتگی ارشاد النسوان در ماه
حمل سال ۱۳۰۰ هجری شمسی چاپ شد. مدیر جریده خانم اسماء رسميه معروف به (بی بی عربی) همسر محمود طرزی و سر محرر آن روح افزا معروف به منشیه دختر محمد زمان خازن الکتب و خواهر حبيب الله
طرزی بود.
حقیقت : نخستین شماره روزنامه حقیقت بروز چهار شنبه ۲۲ برج
اسد سال ۱۳۰۳ شمسی ۱۹۲۴ م در کابل چاپ شد . این روزنامه هفته سه بار به نگارنده گی برهان الدین کشککی نشر میشد و همزمان با شورش ملای لنگ بوجود آمد و بیشتر حوادث مربوط به شورش مذکور را تشریح و تفسیر میکرد و مردمرا با جریان اصیل حوادث آشنا می ساخت عمر روزنامه مذكور یک سال بود و شماره یکصد و چهل آن و "داعیه حقیقت" یاد شده است که شماره نهایی بود.
ثروت : جریده ثروت نخستین بار در اول ماه قوس سا ل ۱۳۰۳ هجری
شمسی (١٩٢٤) به نگارندگی صلاح الدین سلجوقی در کابل چاپ شد. جریده مذکور در هشت صفحه در هر پانزده روز نشر میشد و هدف آن راهنمایی مردم بود در حل مشکلات اقتصادی و جلب توجه شان به اهمیت استقلال اقتصادی کشور.
آئینه عرفان : مجله معرف معارف در سال ۱۳۰۱ (۱۹۲۲ م) دیگر نشر نشد و بعد از دو سال به جای آن در جوزای ۱۳۱۳ (١٩٢٤ م) از طرف وزارت معارف آئینه عرفان به نشرات آغاز کرد.
آئینه عرفان ماهی یک بار چاپ میشد و بنابر مشکلات طبع باز متوقف شد. در سال ۱۳۰۵ تنها برای سه ماه نشر شد و در سال ۱۳۱۰ به همان نام قبلی (آئینه عرفان) از نواشاعه یافت.
پشتون ژغ : مجله ماهانه پشتون ژغ در سال ۱۳۰۷ (۱۹۲۸) نشر شد
و بيش از یک شماره چاپ نشد.
جريده مکتب : این جریده در سال ۱۳۰۸ (۱۹۲۹) از طرف مکتب امانیه
به نگارگی جلال الدین متعلم مکتب مذکور از چاپ برآمد .جريد مذكور در آغاز در مطبعه انیس چاپ میشد و از شماره ۱۵ به بعد ظاهراً نسبت
مشکلات طبع و نبودن مطبع موقتابه تعویق افتاد که دیگر ادامه نیافت. انیس : ماده یازدهم نخستین قانون اساسی افغانستان به اهالی تبعه کشور حق نشر جریده را قایل شده بود و به اساس آن محی الدین انیس یکی از جوانان دل آگاه و با ایمان وطن به سرمایه تنی چند از دوستانش نشر جریده انیس را آغاز کرد که در اول ماهی دو بار و سراز آغاز سال دوم هر هفته چاپ میشد. و در همان آغاز شعار "جریده ملی آزاد و خادم نهضت" در صفحه اول آن نقش شد.
انیس دوره ده ساله حکو مت امانی را دوره نهضت مینامید و جنبندگی عمومی اصلاحی را که در تمام وجوه زنده گی راه یافته بود و در مرکز تطبیق پلانهای آن شخص امیر قرار داشت بنام روحیه امانی میشناخت و پیوسته پذیرفته شدن (روحیه امانی) را در میان اقشار وطبقات مختلف مردم بررسی و ارزیابی میکرد و به این صورت میکوشید تا صفوف مردم را برای تحقق یافتن آرمانهای اصلاحی حکومت فشرده تر سازد و برای آبادی و ترقی کشور نیروی یک پارچه و استواری از رعیت و حکومت بوجود بیاورد.
نسیم سحر : این جریده نیز به سرمایه شخصی در ۷ دلو سال ۱۳۰۶ (۲۷) جنوری (۱۹۲۲۸ م) در کابل چاپ شد صاحب امتیاز و نگارنده آن احمد راتب بود نسیم سحر هر هفته یک بار نشر میشد و تنها پانزده شماره آن انتشار یافت. این جریده با در نظر داشت ماهیت طبقاتی جامعه افغانی تلاش میکرد تا درک سالم طبقاتی از مسایل اقتصادی و اجتماعی در روشنفکر واهل سواد ایجاد کند و اصلاحات جاری را نیز از همین دیدگاه انتقاد میکرد.
دربارۀ نسیم سحر مقاله یی به امضای متعلمه مستورات در جریده امان افغان چاپ شده بود که در آن گفته شده بود افسوس که نسیم سحر به واسطه تندی مقالات مسلسل خود که میخواست بزرگترین علل درماندگی ما را تشریح کند سقوط کرد . . .
نوروز : جریده پانزده روزه نوروز در سال ۱۳۰۷ به نشرات آغاز کرد
مدير مسئوول آن محمد نوروز ونگارندۀ آن میر زا میر غلام بود .
رادیو : در سال ١٣٠٤ دو دستگاه نشراتی رادیو خریداری شد و در
سال ۱۳۰۷ یکی از آنها در کابل نصب شد و در نظر بود که دستگاه دیگر در کندهار به کار افتد. وزارت داخله وقت در را پور کارهایش که در لویه جرگه سال ۱۳۰۷ خوانده شد تاسیس اداره رادیو را در کابل و کندهار از کارهای انجا یافته شمرده بود. دستگاه کابل که باقوه دو هزار ولت و به طول موج ٣٦٠ متر کار میکرد تا کندهار شنیده میشد . پیش از آنکه دستگاه کابل به کار آغاز نماید سی پایه رادیوی بتری دار در اختیار مردم گذاشته شد که در اواخر سال ۱۳۰۷ تعداد آن به هزار پایه رسید.
کار نصب دستگاه کندهار را حبیب الله کلکانی مانع شد. پخش برنامه های رادیو ساعت پنج عصر آغاز مییافت و هر روزخبر های داخلی و خارجی، يک مقاله اجتماعی و چند پارچه موسیقی پخش میگردید.