د پښتو نثر له نونسمي پېرۍ راهیسي
تر نونسمی پېرۍ دمخه
د پښتو له پيدا سوو اثارو څخه چي تر اوسه زموږ لاس ته راغلي دي نظم نمونې تر نثر زړې او پخوانۍ دي د نظم عمر تريو زر کاله زيات دي خو د نثر ډېره لرغونې چہ نمونه د ۶۱۲ هـ کاله څخه راپاته او اوس یی کیږی. که څه هم په اسلامي دوره کښي موږ د نثر يو څو کتابونه لکه د هاشم سرواني د سالو وږمه (۲۹۰) (ق) او د شخ متي د خداي مينه (۶۵۰ ق ) او د محمد بن علي بستي تاريخ سوري ۶۵۰ ق) او د احمد لودی اخبار اللودی (۶۸۶ ق) د شخخ دفتر ملی د ۸۲۰۰ ق حدود ) او د خان نجو رانیزی د پښتنو تاریخ ( ۹۰ ق (حدود او د بابر خان تذکرة غرغښت (۹۰۰ ق ) او د دوست محمد غرغښت نامه ۹۲۹ ق) او د شیخ قاسم تذکرة الاولیاء (۹۹۰ق) او د شخ بوستان بړېڅ بستان الاولیاء (۹۹۸ ق) او د الله یار تحفة صالح (۱۰۰۰) ق ( پیژنو مگر دیو ه د نثر نمونه هم نه لرو او فقط د سلیمان ماکو د تذکرې یو څو پاڼی لاس ته راغلی دی. کېښ او موفق یوه نسخه ئېسته او دده په پیروی آخوند دروېزه او دده کورنه هم د پښتو د نیمچه نثر لیکنی سته چی یو ډول "فنی نثر" گڼل کیږي
سل کاله تر روښان وروسته د خوشحال خان او د خټکو د درانی کورنۍ ادبی غورځنگ وینو چی ددغه سره یو ځای په کندهار کښی د هوتکو د دربار د پښتو پالنی تر سیوری لاندی د محمد هوتک نثر لیکنه او پته خز. غوره نه هېرېدونکې پېښه ده چی په دغه لړ کښی د عبدالغفار هوتک د هوتکو تاریخ او د نور محمد غلجی نافع مسلمین نوي پیدا سوي آثار دي
په همدغه وخت کښی موږ فضل وینو چی د خوشحالی خان بیاض دده دھ د، دھیلاس ا. نیکه روان نثر کینی را نقلوی. د خوشحال خان د فقه د هدایې پښتو ترجمه خوس نسته مگر د دستار نامی نثری ټوټی ئی د پخوانی نثر معیارى ډول بلل کیږی. د خټکو د کورنۍ نثر د پښتو لیکنه د میا روښان له تقلیده را گرزوی او بیرته ئې مخ هغی خواته ور اړوی چی دمخه ئې موږ د سلېمان ماکو په نثر کښی وینو د او بیرته مرخان تاریخ. ير درې د نثر غټ غټ کتابونه دي اود عبدالقادر خان خټک گلدسته خو د ښکلو گلو دسته ده او د عصام الدین احمد پښتو تفسیر او پخپله د افضل خان خټک پښتو تفسیر هم منثور ښه کتابونه دی، دا د اعظم اسم کویل د مفتوحات. قلم د ۱۱۲۶ ق کال په شاوخوا کښی د راورټی له خولې پژنو د اتلسم قرن په نيمايي کښي چي لوي احمدشاه بابا د افغانستان سلطنت په کندهار کښي جوړ کي نو موږ گورو چي د عبدالله کندهاري فتاوي احمدشاهي او د پيرمحمد کاکړ معرفة الافغاني او دخانعلوم قاضي محمد بابا غوث داش. راسته چی وروسته د نونسم قرن نثر په خپله مترقی جولــه شـرو کیږی.
تر دغه وخته پوری د پښتونثر دوه ډوله ښکاري :
لومړی: له محاورې سره نژدې ساده نثر چی نمونې ئې د : سلیمان ماکو په تذکرة الاولیاء او د محمد هوتک په پته خزانه او تاریخ مرصع کښی لیدل کیږی.
دوهم : فنی او متکلف نثر چی جوړونکی او خپرونکی ئې پیرروښان او دده د فکری مکتب شاگردان او بیا نو آخوند درویزه او نور ډېر لیکوالان او مولفان دی.
پښتو نثر د سبک او ظاهری ډول په نظر له ابتداء څخه تر دغو تاثیرونو لاندی وده کړې د ده :
ا د خپلي ژبي جوړښت او لغوي او ترکيبي پانگه
۲ د دري ژبي ادبي تاثير
۳ هندي اثرونه
۴ د عربی ژبی ديني تاثيرونه
مثلا د سليمان ماکو په نثري ټوټو کښي د خپلي پښتو لغتونه او کلمې او د ترکيب او جمله بندۍ اصول خو د هډو په توگه اصيل ښکاري پس دري او عربي له خوا څخه چي کوم فرعي پوري. کاره دي. اما د پیرروښان نثر خو په ښکاره یو مصنوعی او جوړ کړ سوی نثر دی او پخپله پیر روښان وایی چی ما خیرالبیان د سوره الرحمن په توگه کښلی دی.
۲ د پښتو تکامل پر لوري
د نونسم قرن لومړی کلونه د افغانستان د لوی دولت لپاره خورا ناوړه او کرغېړن کلونه وو ځکه چی په همدغو وختو کښي انگريزي استعمار پر هندوستان خپرېدونکی و، او د افغانی دپارسوی دپارسوی دپارو دپاره کُنی لئو. ؤ .
پښتو ويونكي خلگ د لوي افغانستان په پراخه سيمه كښي د استعمار دغه تكړه پهلوانه سره مخامخ وه، او د اروپا صنعتي مدنيت هـم لـه شرقه او هم له شماله را رسېدونكي و په دغه متحوله تاثيرگذار است و نه چندين دوره او را تاثير ميگذارد. کوله. پخپله پښتانه خو د مرگ او ژوند په هولناکه جگړه بوخت وه، د انگر اوز او افغان لومړی جنگ او بیا دوهم جنگ په همدغه قرن کښی نښتی ؤ، او افغانی دربارونه او حکومتونه هم خپ خپانده است وه هدفون دل تبلیغی. ژبي ته اړ وه، نو څه نا څه پښتو نثر هم په نونسمه پېړۍ کښي د پشپړتيابه پر لوري تي.
ادب خو د ژوندانه سره تړلی دی او د ژوندانه چاری د مادی اړتیاوو او اقتصاد سره پیوستون مومی په نونسمه پېړۍ کښی لوی افغانستان وران سو او اینگروهزان تر خیبره او کوری که راورسېگردل دلته دزا پګوره دڵتو ویونکو خلکو او. نوی صنعتي مدنيته سره ونښتي او پښتو ادب هم تر دغو اغزو لاندي د پښتنو له ازاده مقاومته سره چي جنگ او زغم دواړه ئې لرل، څنگ پر څنگ روان و او نثر چي د ادب یو غوره برخه ده هم کارله د. سره ملگري وه.
د اولسونو اجتماعي ژوند خو بېلابېل اړخونه لري او ادب هم ددغو اړخونو نماينده گي کوي. راسئ چی د پښتو نثر هم په شلمه پېړۍ کښی د ژوندانه له بلو بېلو پلونو څخه وگورو چی په لومړی کانه اوه خووی لری :
(۳) اوه ډوله نثر :
لومړی :
د پښتنو په ژوندانه کښي دين او ديني روايات تر هر څه ډېره اغزه لري او په نثر او نظم دواړو کښي هر وخت ديني آثار دمخه دي، چي اخلاقي او پند او رايات او را مي گويد او ديني رويت مي کند. دغه نثر خو اکثرا له عربی یا پارسی کتابو څخه په پښتو را اړول سوي دي نو ځکه ددغو ژبو اثر هم پر لودلی دی. او کله کله هغه اسرائیلیات او روایات هم لری چی د دین په نامه په اسلامي ليکنو را گډ سوي دي. ددې ډلی لیکوالو څخه یو دوست محمد خټک دی چی په ۱۲۷۵ ق کال ئې د واعظ کاشفی تفسیر حسینی د "بدر منیر" په نامه په کندهار کښی په پهتو را اړولی دی او بل هم مراد علی کاموی په ۱۲۸۲ ق کال د پښتو تفسیریسییر کښلی دی چی د قاضی عبدالطیف ( تفسیر قاضی عبدالطیف ) ۱۳۳۹) ق ) او د شیخ الهند د تفسیر پښتو ترجمه د مولوی برهان الدین له خوا او د مولانا عزیز الرحمن سیفی د سیرت نبوی پښتو ترجمه هم په دغو کښی نسو هېرولای.
دوهم سیاسی او د صحافت نثرونه :
په نونسمه پېړۍ کښي د نوي صنعتي مدنيت اثرونه او د اروپا د استمار په مقابل کښي د شرقي اولسونو مقاومتونه او د نوي ژوند او نوو افکارو څپې هغه فکر او سياسي عوامل وتو چه ادبي. عصریت نوی رنگ ورکی
په دې پېړۍ کښی مطبعه هم د هند خوا پښتونخوا ته راغله او د نوی صحافت او اخبار ليکني اثرونه هم له انگريزي او اردو صحافته څخه پښتو نثر وسول پښتتو اخبار اوه او مجلې چاپ لیکنی ډیری سوې . په دې وخت کښی لوی افغانستان تجزیه سو او پرنگیانو له عباسینه تــر خیبره او له بولانه تر کوږ که ټوله پښتنی سیمی ونیولې او هم دغه وخت د پښتنو آزادي بخښه مقاومت د پرنگی له استعماره شرو سو.
د اروپا لومړی جنگ او در هندوستان باندی د هگه درانه اثرونه داسی را ویوونکی او را پاڅوونکی واقعیتونه وه چی په پښتنو کښی ئي یو نوی د بیدارۍ اروا پو کئ او په پېښور کښي دانجمن اصلاح الافاغنه په نامه یوه سیاسي ډله جوړه سوه چي وروسته د خان عبدالغفار خان په مشرو د خدایی خدمتگارانو په نامه یو بشپړ سیاسی گوند ســو :
او د انگرېزانو له استعماره سره ئې د آزادۍ مقدسه جگړه پیل کړه. دلته نو د تبليغي او ملي مقصدونو د څرگندوني لپاره د پښتو ويونکو خلکو پوهنه او له سياسته سره روږدونه په کار و او دا کار خپرونو نه سواي کيداي
نو دلته پښتو اخبارونه او کتابونه خپاره سول او د ملي اروا د. ويښولو لپاره هر راز ادبي آثار راووتل ليکوالو مقالې او کتابونه وکښل شاعرانو انتباهي او په غورځنگ راوستونکي شعرونه وويل، د پښتو نظم او نثر دواړه براب ر با په نوي خوا رهي سول په نثر او. ۍ او محمد هوتک ئی تادایی ایښی و بیا را ژوندی ،سوه او ځینو پښتنو لیکوالو او له خارجی ژبو څخه په پښتو ترجمه هم شرو کړه لکه د نعمان الدین کاکاخېل د ابن بطوطه سفر نامه د و غلام اسلام پوپلازی را ترجمه کرده است. منشي احمد جان به قلم د انگريزي څخه د افغانستان تاريخ پښتو ترجمه چي په همدغه وخت کښي د امير شير عليخان په دربار کښي هم دا خبره و وريده او ټوله. عسکری بولۍ او نومونه ئې په پښتو راواړول او چاپ ئې کړه. د ترجمه حرکت د ځانه سره نوي فکرونه او د نوي مدني ژوند دودونه هم راوړل او پښتو نثر ئې د ادبي تحول پـه وندر کښي را گير کي په ترجمه کښي شاعران او ليکوال دواړه نبايد وه چي په. داسي ژبه خبري وكي چي لوستونكي ئې په مطلب ښه پوه سي. هم له دې جهته په نظم او نثر کښي د سليمان ماکو او محمد هوتک په څېر رواني او شگفت گيلي راغله او د فكري پلوه هم ځيني نوي مبادي چي د مليت لاري چاري ئې ښيلي زموڐ په نثر كښي وځلې. کومه وده د پښتو داستانی ادب د قصه خوانی په منظومو خپرونو کښی کړېده هغه د پښتو د اوسنی ادب بېل یو فصل دی چی زموږ په اوسنۍ څېړنه اړه نه لری. په سیاسي او صحافي ليکنو کښي ددغه وخت سياسي رهنما خان عبدالغفار خان لومړي سړي دي چي د پښتون مجله نې په چارسه کښي خپره کړېده په پښتو روانه او عام فهمه نثر زه په جبل خان نو د ویښولو لپاره خپرول او دوه ملگری ئې ماستټر عبدالکریم او عبدالخالق خلیق هم د پښتو تکړه ليکوالان دي د ماست ليکني ټولي خوږې دي او د رنگتو د محاورې اولي کُلي داستان واقعي آزاده راخي. جنگ هم د واقعه نگاری ښه نمونه ده د عبدالغفار خان ملگرو د خپل نثر لیکلو تادای پر هغه کیفیت ایښی دی چی پښتانه پخپلو حجرو او دېرو کښی خبري په کوی دوی وای : لیکنه او ادب د خپل اصلي هدف لپاره چي د خليج پوه. مقصد هم دغه دی چی پخپل سیاسی او اصلاحی فکر خلک وپوهوی نو ځکه هغه ژبه خوښوی چی پښتانه په خپلو حجرو کښی په ږغیږی. مجله د میر احمدشاه د آزاد پښتون ، مجله د اسلامیه کالج د خیبر یا د سید راحت زاخل مجله ستړی مه شی . په همدغه ژبه او سبک خپرېدل چی د پښتو د سیاسی او صحافی نثر غوره آثار دي.
د پښتو سياسي او صحافي نثر خو د كښتي پښتونخوا په فكري او ملي غورځنگ نه له نونسمي پېړۍ څخه شلمي پېړۍ څخه شلمي پېړۍ ته راووت مگر پر افغانستان باندي د استبداد د توري كمبلي خپره و ڐ او د هيد. موږ وینو چی امیر عبدالرحمن خان په راولپنډۍ کښي د هند د وايسراي سره خپله سياسي د سوال و جواب دولتي په نامه او هم ئي نصيحت نامه امير په داسي گوډه شله پښتو چاپ کړېده چي د عامو پښتنو له پښتو سره ډېر فرق لري او ليکوال ئي ملا غلام جان لغماني دي وروسته په شله پھړۍ کښي د کابل سراج الاخبار پښڕتول پښتلو تلو. و نه کړه او نور افغانی صحافت هم له پښتو څخه تش پاته وه څه کم نیمه پېړۍ دمخه ما د کندهار له طلوع افغانه د گردی پښتونخوا د ليکوالو په همت پښتو نثر لیکل را شرو کړه اوشم په افغانی پھا په پھتو پولی د افغانستان په صحافت اود پښتو نثر ليکني کښي يو نوي باب دي، او تراوسه پوري هغسي چليږي، مجله د کابل هم د خپلو پښتنو ليکوالو سره لکه : ښاغلي امين الله زمريالي خادمي غليغالاغليلاښاغلي غلام جليلاني. ی رښتین، مرحوم محمد اعظم يازي، مرحوم نوري، ښاغلي بېنوا او ځيني ښاغلي ليکوال د پښتو د صحافي نثر په تحول کښي لاس لري لکه : جراغلي مولانا محمد امين ښاغلي سليمي، ښاغلي عبد الخالقي، ښاغلي عبد الخالقي. محمد ولي زلمي، شپون او قانع...
دریم : تاریخی او فولکلوری او داستانی نثرونه :
دغه ادب د پښتو ژبی یوه لرغونې پانگه ده چی تر نونسمی پېړۍ دمخه هم په پښتنی نقلونو کښی په منشور اومنظوم ډول دخلکو په سینو کُل ښلی هم : مسعود د عبدالله زوی د آدم او درخانۍ کیسه کښلې وه او بیا میا احمدشاه رضوانی پخپل شکرستان او بهارستان او منشی احمدجان په گنج پښتو، د قصه خوانی گپ او هغه دغه کښی ځنی نقلونه راوړی دی. د تاریخى نثر یوه غټه پخوانۍ نمونه خو هغه د افضل خان خټک تاریخ مرصع دی، د مولوی عبدالمجید افغانی او د فضل حق شیدا کتابونه د سید جمال الدین افغانی په باب هم په دغه ډله کښی درېدای سی، د ارواښاد محمد رفیق "حبیبی" د تاریخ الامت پښتو ترجمه هم غټ کتاب دی، د ناول. او لنډو کیسو او ډرامو فن هم په دغو وختو کښی پښتو ته راغی او لومړی پلا د ډپټی نذیر احمد اردو ناول توبة النصوح محمدیوسف کاکاخېل په محمد کازتو ترجمه کړ وروسته از وی امیریا جام و به نظر می رسد. را ويوست او ډيري ډرامې ئې وليکلې چي اوس ددې ډلي او مشر پوخ ليکوال د پېښور ميرمهدي شاه د بوډۍ ټال ليکونکى او تر ده دمخه سيد راحت زاخوله چى اوس ددې په تو په داستانى ر عبداالکریم خولی گلونه او د همیش خلیل چار گل ددې ډول نثر ښکلی کتابونه دي .
منشی احمد جان له انگلیسی څخه د افغانستان تاریخ په پښتو ترجمه کی او له تاریخ فرشته څخه ئې د سلطان محمود برخه په پښتو راواړوله. دده نثر لیکنه قوي او د پښتو معياري نثر ته نژده ده، دي د شلمي پڐړۍ د پښتو ليکوالو د ډلي په سر کښي دريږي. د مرحوم محمد گل نوری ملی هنداره د پروفیسر سیال کاکړ لیکلی رسالې او د ښاغلی رفیع خو خپاره سوی کتابونه د پښتو د فولکلوریک نثر په لړ کښی د هېرولو نه دي. د ښاغلی نور محمد تره کی د بنگ مسافرت، سپین، خړه او د ښاغلی بېنوا ځنی انتقادی او طنزیه لنډی کیسې او په طلوع افغان کښی زما ځنی محمد لنڍری کیسې او د ښاغلی اوغلو قندی دارد. ه او د ښاغلی اکبرشاه د آزادۍ تلاښ او د ښاغلی بېنوا اوسنی لیکوال او د افغانستان نومیالی او پښتنې مېرمنی او د ښاغلی خادم پیرروښان او پښتونولی، هم د پښتو په دغه ډول نثر کښي د غوري پانگي په توگه منل کېداي سي. د کبرا مظهری او ژواک او غلام غوث او فنا او عبد العلی کیسې هم دلته د یادولو وړ دي.
څلرم: : تعلیمی نثرونه :
دمی پېړۍ په لومړیو کلونو کښی د پښتو تدریس په حبیبیه دارالعلوم کښی شرو سو او مولوی صالح محمد قندهاری د پښتو درسی کتابونه وکښل چی په کابلان کښی چاپ سول، ده د نثر لیکلو اوه لاره په. توجه پښتو د سیاست او زده کړی ډگر ته راغله خو د استقلال تر جنگ وروسته د مرحوم امان الله خان په اراده په مکتبو او مطبوعاتو کښي داخله سوه، او د ۱۳۰۲ ش کال په اساسي تشکيلاتو کښي ئې د پښتو مرکه د پښهتو د روزني پوهني د وزارت په چوكاټ كښي تاسيس كړه چي د قندهار مولوي عبدالواسع اوئي مشر او عبدالرحمن لودين او لالا محمد زمان خان او عبدالوهاب کاموي غوندي تکړه ليکوالو چاپ او پوهانو په هغاز کښي برخه پتوپه در لوده دويوچه. ښتو پښویه (گرامر) او یو لوی قاموس ئې تالیف کړل.
د تعلیمی او تربیوی چارو په لړ کښی د غلام محمد پوپلزی تربیه اولاد په پېښور کښی او د رای صاحب دیوان رتن چند قندهاری رهنمای پښتو او پښتو لیکچر او برټش راج په کوټه کښی راووتل او دغسی. و کښل چی د وروستو علمي څېړنو لپاره یو تادای ؤ.
ډارمستټټر د پښتونخوا هــار و بهار د پادری هیوز کلید افغانی د راورټی گلشن روه د ډورن پښتو منتخبات داسی کتابونه دی چی ټوله د زده کړي په مقصد غربي پوهانو کښلي او په اروپا يا هند کښي ئې چاپ کړي دي. په تعلیمی آثارو کښی د مرحوم محمد اعظم ایازی لس زره لغتونه او پښتو گرامر او د ښاغلی بېنوآ ادبی فنون او د عبدالحلیم اثر پښتو ادب او د پوهاند رښتین د ادبیاتو محمد لنډی تاریخ او گرامر او ژب ښاغلی بېنوا. کندهار پښتو انجمن خپور کی او ددغه انجمن پښتو مجله هم دوه کاله و چلیده چی په په تو نثر لیکلو کښی ني برخه لرله او د مرحوم محمد گل مومند پښتو قاموس او پښتو گرامر دواړه د تعليمي کتابو نثر ليکلو کښي. پوهنی د وزارت او مرحوم پاینده محمد زهیر تدریسی پښتو کتابونه او د مطبوعاتو او د پوهنی وزارتو پښتو خپرونی په دغه لړ کښی د یادولو وړ دی. او د ارواښاد عبدالله افغانی نویس قاموسونه او د ښاغلو شاکر، تری، الهام، دوست، هلالی، لودین، پولاد روحی او زیار د ژب پوهنی څېړنو آثار هم نه هیروو.
دلته د مرحوم سراج الدين سعيد ځيني تربيوي ليکني او د ښاغلي ارباب سکندر خان خليل گلونه او ازغي او د ارواښاد محمد گل مومند لند کی پښتو هم نه هیروو
پنځم : تحقیقی نثرونه :
د پښتو د ادبياتو څېړني او د ادبي تاريخ ليکني ته هم لومړي پلا ما په طلوع افغان کښ لاس ورته کي او د کندهار په چاپخانه کښي مي د پښتو منظوم متنونه لکه د خوشحال خان کليات او د عبد القادر خانة دیوان د چاپو مقدم. په سپېڅلي پښتو کښي مي د پښتو پر فقه اللغه څېړنه وکړه او ځيني بيلي رسالي مي د پښتو او پښتنواليپه تحقیق کښی د طلوع افغان په کالنیو گڼو کښی خپرې کړې وروسته چی پښتو ټولني ته راغلم نو مي دپښتانه شعرا لومړی ټوک پښتو دلویو لیکوالو په مرسته وکېښ او بیا مي دابیانو د پوهنځی لپاره دپښتو ادبیاتو تاریخ لومدی او دوهم ټوک وکښل خو بیا پټه خزانه هم لاس ته راغله او هغه هم زما د تعلیقاتو سره درې واره چاپ سوې ده.
دغو کتابو د پښتو په ادبي تاريخ کښي يوه نوې د څېړني لار بيرته کړه او ددې مکتب ښاغلي ليکوالان پوهاند رشتین او پوهاند رشاد او ښاغلی خادم او ښاغلی بېندها اوغلام اووان. ی دوست او ځنی نور زلمیان دي. خو د کتاب شناسی په څانگه کښی د ښاغلی رفیع او ښاغلی زلمی هیوادمل کارونه هم د یادولو وړ دي.
په تحقیقی څېړنو کښی د مرحوم قاضی عطاء الله خان د پښتنو تاریخ درې څلور اوکه او د ظفر کاکاخېل پښتانه د تاریخ په رڼا کښی او د ښاغلی رشاد دعقہ رشاد دعقہ رحمتہ دہقہ رشادہ پښتہ پڪل او را دوست دارد. د همش خلیل کارونه پر ادبی متونو او د رجالو په ښوونه کښی د نثر غوری پانگی دي. د پښتو پر اشعارو او ځینو نورو خصوصیاتو څېړنو او د پښتو د ادب دښ اوتونو څرگندونه ددې ډول نثر خاصه موضوع ده چی موږ ني د ادبي كره كړني او انتقاد يوه بېدين شمله څنگه گڼو بېدينہ خادمه دغلي پوهاند رشاد او پوهاند شتين او ښاغلي دوست ليکني د پښتو د انتقادي نثر پانگه زياتوي.
شپږم : هنري نثر :
په شلمه پېړۍ کښي هنري نثر هم په پښتو ادب کښي وينو چي د برق کاخېل ځيني هنري ټوټې په خيبر ميگزين کښي خپريږي ددغسي نثرونو ښه ليکوال په، کښه ليکوال په ه ئې لکه یو بلیغ او شیوا شعر داسی ده داسی نثرونه کله کله کاغلی بېنوا او ښاغلی ډاکټر مجروح او او اوبی او ښاغلی خادم او ښاغلی لایق او نور زلمی هم لیکی برق سید ارواښاد محمد ایوب خان خو ځان راحتله خاص سبک درلود په لره رسول رسخه شیدا. حمزه او روغ لیونی نثرونه کله دغسی دی چی له یووه خوا هنري ظرافت او لطافت لري او کله کله د طنز او انتقاد رنگ هم مومي چي د جعفر اخگزي جعفريات هم د لوستلو و دي دي. د مرحوم عبدالغفور خروتی مضامین چی د کندهار په طلوع افغان یا پښتو مجله کښی خپرهدل هم کله کله دغه رنگ لری. هنري نثر يو ډول منثور شعر دي چي له عاطفي احساسه او د انسان د لطيفو او ظريفو ادراكونو څخه را بهيږي نو ځکه در اجتماعي در دونو او الامو ځني ناز کي ټوټ. څرگندوی .
اووم : قانونی نثرونه : د استقلال تر جنگ وروسته د مرحوم امان الله خان په همت په افغانستان کښي يو قانوني حرکت هم شرو سو چي په 1301 شمسي کال د حوت په مياشت په جلال اباد کښي یوه لویه جرگه وسوه او د افغانستان اساسی نظامنامه و منله او تر دې ورو په لس کاله امانی دوره کښی چی ډېره مترقی او مثمره وه، په سوو قوانین راووتل چي د گردو پښتو ترجمه هم ورسره خپریده. دا پښتو ترجمې هنري پلو لري او نه د ژبي له اساسي قواعدو سره سمي دي. دوني د پارسي تر اثر لندي ترجمه ده چي د امير عبدالرحمن خان د وخت پښتو ئې شرموولي ده. هغه پښتو نه ده چی خلکو ویله بلکی د پارسی تحت اللفظ ټکی په ټکی ناوړه او بېخونده ترجمه ده. خو د هر قانون په پای کښی د پاچا مهر لری په دی د کړن وسی) او دا ښکاره کوی سلیم چی ذوق هم ؤ چی داسی ساده او سم عبارت یې کښلی دی. او ښايي چي د گردو نظامنامو ژباړونكي ددغسي ذوق خاوندان نه وه. :
یوه لنډه کره کتنه:
په دې څېړنه کښی زه د پښتو پر پخوانی نثر ډېر نه ږغېږم خو تش دونی وایم چی د پخوانو نثر سوچه ، ساده او د پښتو له محاورې سره سمؤ او دا خبره د سلیمان ماکو نثر. د هجرت د لسمی پېړۍ په دوهمه برخه کښی د دری او عربی د فني نثرونو تر اثر لاندي پيرروښان يو داسي نثر په خيرالبيان کښي راويست چي هغه ته نه نظم ويل کيھ ږي اولو نثر جملي اي مسجعي دي او دغه ناوړه نثر آخوند درويزه او ځينو نورو ليکوالو وروسته تر يوه قرنه پوري ليکه خو په يوه کښي ئې هـم هنري ښکلا نسته او بې خونده نیمه نثر یا نظم دی.
د يوولسمي هجري پېړۍ په پای کښي خوشحال خان او دده کورنۍ د پښتو نثر دغه عیب ته ملتفت سول او بیرته ئي په يو ادبي بازگشت کښي د پښتو نثر مخه هغي خواته وگرزوله چي پر هغه باندي پخوانۍ پښتو نثر روان و تر خوشحال خان وروسته افضل خان خټک او په همدغه عصر په کندهار کښی محمد هوتک پښتو نثر بیرته خپل حقيقي رنگ ته ور واړاوه چي له ناوړه عربي او پارسي درنو اثرونو څخه آزاد دي. مگر بیا هم عربی او پارسی کلمات ډېر لری او کله کله کـه پښتو کلمې هم وي دويې پر ځاى عربي يا پارسي راوړي. تر هجري څورلسمي پېړۍ پوري د پښتو نثر پر همدغه لار روان و خو چي ځينو پخو او تکړه ليکوالو لکه د کامې مراد علي او د پېښور مولوي احمدجان کيلي او رضواني او دکندهار حاجيړکبر. طبيعي جوړښته سره برابري و او دغه حركت بيا مولوي صالح محمد د كابل په درسي كتابو كښي پسي وروزه په دې دوره كښي د پښتو نثر حياتي او مفكوروي ارزښت دوني ؤ چي د پوهولو يوه توئه اله وي خوه كومه فكري دھي نوي . په هدف سړی وپوهیږی خو عقل او دماغ ته ئې یوه نوې مفکوره" نه رسيږي.
ژبه چي د انسان عقلاني ودي اوله مفکوروي ژوند سره مله نه وي هغه ژبه وچه او ولاړه او په تور تم کښي منډلې پاتیږي او پښتو همدغسي وه ځکه چي پردو او خپلو د پښتنو ویونکو عقلانی او فکری وده نه غوښته او ددوی ویښتوب ئې د خان د قدرت پاتا گڼله، جهانی لومړی جنگ څه نا څه پر بیدو اولسونو باندی هم آغیزه وکړه او تر جنگ و خانواده غواصه د افغانستان است. مشرۍ ټوله بیده اسیا سره را وښوروله او په دې ترځ کښی پښتو نثر ته د صحافت او نشراتو اولار نوو لیکنو له خوا یوه داسی فکری پانگه ور نصیب سوه چی په افغانستان کښی ئې پہ از جمهوری کښی کې پہ از نوی نهض او. او په پښتونستان کښی ئې د پرنگی د استعمار کمبله ټوله کړه خو وروسته دا ملی او د پښتو ادب د خپلی آزادۍ په جگړه کښی تر اوسه ولاړ دی. دمی شل پېړۍ په ابتداء کښی خـو خان بهادر مولوی احمدجان پښتو خپلو بادارانو انگریزانو ته ور زده کوله او د فکر هیڅ پانگه نه درلوده محتوی ښه و مگر محتوی د سره و نه خو د استقلال تر جنگ وروسته هم د پھښور هم د افغانستان پښتو نشرات د یوه ملی دریځ ځ. کوم نثر چی مولوی عبدالواسع د یوازینۍ پښتو په مقدمه کښی کاږی او بیا چی کوم نثر د خان عبدالغفار خان ملگری په پښتون مجله کښی لیکی دواړه د یوه قومی ژوندانه او د افغانانو ملي ارمان ښکارندوي دي .
د پښتو نثر چی اوس په مطبوعاتو کښی لیدل کیږی یا له راډیو څخه وېدل کیږی د نورو ژبو تر اثر لاندی یو کرغیړن نثر دى، چی باید تصحیح او د پوهودلو و سی. د ژبي اصلي بڼه او د ادا ډول او قواعد وساتل سي، ملفوظ او مکتوب سره ليري نه سي د ځانه جوړ کړي | کلمات پکښي کوترم نه سي او که نوو لغتونو تهديد پڐښ سي هغه دي د پښتو ټولني د علمي غونډو تر منلو وروسته دمخه په مطبوعاتو کښي د خلکو د خبرتيا لپاره خپاره سي بيا دي نو سي ورس او کتاب. په هر صورت اوسنی نثر چی کومی خواته روان دی د علم ولنو د توجه و دی زه پر دې بېرېږم چی سبا به د لیکوالو او عامو خلکو پښتو دونی سره لیری سوئی و چی یو د بله نه سره پوهیږی. که اوس موږ یوه خپل بانډه وال ورور ته وایو چی ما تصمیم نیولی دی یا رول لوبوم اریانیږی چی دا څه وایی ؟
کله کله سپک او رکیک کلمات هم اروو چی د ځینو نورو خواوو په محاورو کښی هغه ښکنځل گڼل کیږی لکه تماس نیول، نَی پَه او ده کول، گو دایره هر څوک د خپلی لهجې او محاورې سره سم خبرى یا لیک وکی مگر اینکه ځنی داسی کلمات یا اصطلاحات وی چی په هابله خوا کښی بد مفهوم ولری او اورېدونکی په سوء تفاهم اخته کوی داسی مواد باید په ادب او لیک کښی په ډېر احتیاط استعمال سی او پر ځاى ئې هغه کلمې او تعبیرونه واخیستل سی نہ ګره لہ پښتو ویونکی پہہہ پہہ. یت د پښتو سوچه کېدولو ته اړم سوي دي د خانه کلمات جوړوي او په پښتو ئې ورنباسي چي نور خلک نه په پوهيږي د ژبي دغسي سوچه کول که په ښه نيت هم وي د گټي پرځاي تاوان لري اويوه نامفهومه د. دا کار د یوه سړی نه دی ښایی چی د پښتو ژبو یو گڼ د پوهانو انجمن دا کار و کی او هغه هم په داسی وخت کښی چی د ژبی عمومي څېړنه او سيټنه سوې وي، او هغه مولي بيھه به چي پژوه سي. د ژبي د سوچه كولو فكر لږ څخه افراطي هم ښكاري ځكه چي پر كرۍ مځكه داسي ژبه نسته چي د نورو ژبو له کلمات و څخه دي کورټ سوچه وي تاسي کلمات را دوست دارم و فکر مي کنم چه مي گويم. گران او پېچلي مفاهيم اداء کي چي علمي او فکري پانگه ئې ډېره سوه او دا خوار بشر کي ئې لږ څه غټ او تکړه سو بيا هر څه چي وغواړئي زغم به ئې چنته ولدونري اوس شيدورو. ئ چی سـبـا بـه ئې په چاره پوری اریان یو