یک مجموعۀ نفیس هنر و ادب سبعه جامی و خمستین نظامی و امیر خسرو
از نفیس ترین مخطوطت کتابخانۀ خطی آریف ملی کابل، یک مجموعۀ بزرگ ۱۷ کتاب منظوم شهکارهای زبان دریست که آثار نظامی و امیر خسرو و جامی را در آن فراهم آورده اند ما درینجا به تفصیل آنرا معرفی میکنیم:
این کتاب به قطع بزرگ ۵/۲۶ ضرب ۵/۳۷ سانتی متر در ۴۱۳ ورق =۸۲۴ صفحه یک نمونۀ نفیس خوش خطی و تصویر و نقاشی و جمله کتاب ۴۳ مجلس مصور و الواح مرصع و مذهب مطلای متعدد شبیه کار هرات دارد، که بخط نستعلیق عالی ریز احمد الشیرازی سال (۸۹۹ق-۱۴۹۳م) در ایام عروج مکتب هرات نوشته و تصویر و تذهیب و تحریر گردیده که تصاویر آنرا به شاگردان بهزاد نسبت توان داد، و با وجودیکه در ترصیع و تزئین و تصویر این نسخه اهتمام بسیار بکار رفته باز هم خصایص هنریر آن به پختگی کارشاهنامه بایسنغری نمیرسد ولی این کتاب نفیس را در سر آمد آثار هنری مدرسه هرات توان شمرد. که دارای مزایای فراوان هنری از نظر کم و کیف هردوست.
چهر کشی افراد و تزئینات و خصوصیات البسه عموما خراسانی و شبیه آثار معتبر مکتب هراتست و مزیت خام این نسخه اینست که در (ص۱) مجلس دوم یک صفحه کلان کامل در بار عظیم بلقیس را با تخت و تاج او تصویر کشیده و در آن جم غفیر نسوان درباری را با انواع البسه و زینتهای فاخر زنانه نشان میدهد.که اینگونه تصویر پر جمعیت بزرگ نسوان در آثار باقیمانده هنری بسیار کمست و یک نفر محقق میتواند ازین مجلس وضع مادی و روحی نسوان عصر تیموریه مخصوصا طبقات اشراف را تعیین و تشخیص نماید.
درین صحنه بلقیس بر تخت نفیس بسیار ریزه کار زمین طلا با تاج زرین و سیاه و عباس سرخ و پیراهن لاجوردی نشسته و دورا دور تخت او جم غفیر زنان خوش پوش با چهره های خراسانی و ماوراء النهری نشسته و ایستاده دیده میشوند، در فضای مجلس فرشتگان زیبای بالدار در پروازاند در آخر صخنه وسیع مفروش به کاشیهای رنگین خوشنما جوی آب با رنگ تیره و حوض کوچک دارای ماهی دیده میشود بین صحنه دو تن زن رقاصه زیبا دارای قدهای رسا و با لباسهای مزین میرقصند و حوای و اطراف این صحنه آنقدر با ترنجهای گوناگون رو اشکال و خطوط و تشعیر ها تزئین شده که حقیقتا نظر رباست.
در مقابل این صفحه کلان بر صفحه متناظر بین همان حوای ترنجی رنگین یک مجلس بزرگ مردانه است که در دامنۀ کوه های اسفنجی کمی سرخ رنگ مردی با عمامۀ سپید متوسط و کلاه سیاه و عبا و پیراهن فاخر مزین به گل کاری ریزه با چهرۀ خراسانی بر تختی مرصع و مطلای بسیار زیبا نشسته ولی مانند روحانیان هنر هرات، هال نورو فر آسمانی بدور چهره او دیده نمی شود و فقط شاهی است بر تخت نشسته که فقط جنبه روحانی اورا با عمامۀ سپید وانموده اند.
این سلیمان داستانهای ماست که بدو طرف راست و پائین تختش انواع دیوان مهیب و حیوانات واقعی و تخیلی از زرافه تا گژدم و شیر و آهو و خر گوش و پلنگ و اشتر و سگ و غیره یا رنگهای گونا گون و هم فیلی بایراق رنگی نفیسی و فیلبان نیمه عریان هندی دیده میشوند و بطرف چپ جم غفیر مردم ریش دار تنگ موی با عمایم و برخی با خود و کلاهی مانند فرنگی و چهره های خراسانی + ماوراء النهری روی گرد تنک موی معمم اند و هنرمند توانسته انواع حیوانات و دیوان انسانها را در یک صحنه فراهم آورد.
فضا و آسمان این مجلس بالای کوه های اسفنجی رنگ طبیعی آسمانی دارد که مرغان کوچک و کلان در پرواز اند و یک پرنده با هیکل عظیم و شکل عجیب و چنگال و بال و پر بسیار دراز فضا را سراپا گرفته که این شکل تخیلی سیمرغ افسانوی باشند.
این مجلس دربار سلیمان و بلقیس ملکۀ او که بر دو صفحه متناظر در آغاز کتاب تصویر گردیده.
مطابق نسخه های معتبر مکتب هراتست که در آغاز شاهنامه بایسنقری (موزه گلستان ایران) و لوایح جامی (اتحاد شوروی ) و خمسه نظامی (انگلستان و غیره نیز چنین صفحات متناظر مصور و مرصع منقش خارجی از متن کتب دیده میشود.
بعد ازین دو صفحه مصور متناظر تا صفحه ۱۱ همه صفحات تمام منقوش مرصع ملونیست که رنگهای اصیل گونا گون معدنی در نقاشی ترنجا و جداول و گل کاریهای آن کار شده ولی تمام این آرایش های فراوان به لطاقت و ظرافت شاهنامۀ بایسنغری نیسیت و از آن های فراوان به لطافت و ظرافت شاهنامۀ بایسنغری نیست و از آن پدید می آید که کار مکتب هرات بعد از انتقال به بخارا یا به مشهد و قزوین و شیراز کم کم هنان اصالت و ظرافت خاص را از دست داده و یا اذواق مختلف هنرمندان محیط های دیگر در آن اثر خود را گذاشته است.
ص ۵ تماما مرصع و مطلا و ملون به لاجورد و شنگرف و اشکال و خطوط گونا گون و تشجیر و تشعیر است که دورهای مکرر ترنجهای کلان و کوچک و جد اول و گل کاریها دارد و در بین این نقوش نظر ربا به سپید اب در متن صفحه این بیت اول مخزن الاسرار نظامی مسطور است.
در خاتمۀ این مجلد ضخیم تاریخ ختم ان چنین است (ص ۸۲۶) (تمت الخمستین و السبعه بتوفیق الله الملک المنان، فی شهور تسع و تسعی و ثمانمائه (۸۹۹ق) این نسخه نفیس در کتابخانه امیر عبدالرحمان خان در کابل بود، و مهر کتابخانه او هم دارد بعد از آن بکتابخانۀ پسرش امیر حبیب الله خان انتقال یافته و مهر کتابخانه او دارد.
نمیدانم کدام وقت این نسخه صحافی شده و حواشی کاغذی اصل آنرابریده اند و حواشی عریض ابرری خوشنمای منق را با تمام اوراق آن چسپانده اضافه کرده اند، ولی از وقایه آن معلومست که در همین عصر امیر حبیب الله خان در سنه ۱۹۱۵ م سالیکه شیخ محمد رضا ورق فهرست و معرفی نامه را می نوشت یکی وقایۀ لاکی لاجوردی رنگ روغنی را برای ان ساخته و نشان محراب و منبر بین شعاع آفتاب را در کابل بر آن زرگوبی کرده اند.
در بیع الاول (۱۳۳۴ق-۱۹۱۵م) بفرمان امیر حبیب الله خان یک صفحه معرفی و تقریظ و فهرست این کتابرا شیخ محمد رضا خراسانی بخط خوش نستعلیق در آغاز این کتاب ضم کرد و همین مطالب معرفی نامه فهرست کتابهای این مجموعه بزرگ با فهرست تصاویر ضمیمه شده که اینک ما درینجا مجلس آخرین مصور این مجموعه را که بر حایه خارج از متن جامی بر (ص ۶۷۸) واقع شده ذیلا معرفی مکینم:
این تصویر مجلس مهمانی کردن خاقان چین اسکندر راست، که خاقان چین جوانیست بی ریش تاجدار با خصایص چهره کشی چینی که بدست راست اسکندر بر تختی عالی و مزین مرصع نشسته اند، و اسکندر شخص ری دار با چهرۀ خراسانیست و تاجی فاخربر سردارد.
تزئینات و رنگ آمیزی خصایص هنری این مجلس ف مانند دیگر این کتاب متعلق به فروع مکتب هراتست . (۱)