سایر لهجه های آریایی

در اثر پاره ای مطالعات زبان شناسی که تا حال در افغانستان بعمل امده است، بقایای تقریبا بیست لهجۀ دیگر در دره ها و کوههای این محلات به مشاهده رسیده که بعضی مثل دستۀ « غلچه » یا زبان های پامیر وارمری و پراچی , جزء شاخۀ شرقی خانواده ایرانی می باشد و برخی مانند السنه نورستانی ؛ پشه یی , گاتی , وایگلی , اخشون, خووار, و پرسون, به لهجه های هندی تعلق میگیرد, و در جنوب هندوکش شرقی و در مناطق شمال غرب هند, یک دسته زبانهای دیگری موجود است که در مطالعات السنه , به نام دسته «واردیک» یا پیشه چه » شهرت دارند, و ممیزات هر دو خانوادۀ هندی وایرانی را دارا می باشد . از روی این بیانات مختصر,واضح می شود که کوههای افغانستان؛ روزی کانون قبایل آریایی  هندوایرانی بوده و مبدأ اولی دو خانواده السنه هندی وایرانی و زبانها و لهجه های مربوطۀ هرکدام در اینجا نشو و نما یافته و با وجود مرور چهار هزار سال, باز انقدر شواهد عملی باقی است که این نظریات به صورت حتم ثابت کند.             اسماء و محل رواج بعضی لهجه های فوق الذکر قرار اتی است . لهجه های پامیر, یا دسته غلچه , عبارت است از منجانی , اشکاشمی, زیباکی, واخی , شغنی , روشانی , و غیره این لهجه ها در دره های مختلف پامیر معمول است.زبان های نورستانی در مقابل دره های فوق در دامنه های جنوبی هندوکش حرف زده می شود و عبارت است از:گاتی ، وایگلی , اخشون, پرسون, ارمری, در درۀ لوگر, برکی برک وزیرستان ,نزدیکه «کانی گرام» معمول بوده و در محل اخیر الذکر در سالهای بعد نسبتا کم شده است.         پشه ای از وایگل نورستان به طرف شرق تاگل بهار به طرق غرب حرف زده میشود و مرگز ان «کنر» و لغمان« است و از خود چهار لهجه دارد. 1- لهجه شمال غربی (گلبهاروشتل ) 2- لهجه درل اوزبین ( غرب لغمان الیشنگ علیا) 3- لهجۀ تکاب و نجراب 4- لهجه لغمان الینگار و کنر ودرۀ بیچ.  در نتیجه اثر زیادی از ان باقی نمانده لذا می توان گفت که ادبیات شفاهی و مخصوصا حفاظت آن قرنها در حافظه و سینه یکی از اختصاصات آریایی و ار دقیق تر بگوییم, یکی از ممیزات مختصۀ قبایل هندوایرانی است که در عرف ما به نام «کتله باختری» خوبتر شهرت یافته و از ماحول هندوکش که مهد شهور ونشو ونمای اولی انها می باشد, پدران خانواده طبق یکی از عادات کهن خانوادگی که جنه مذهبی هم به خود گرفته بوده, نهایت کوشش به خرج می دادند تا فرزندان خود را از ثمرۀ میراث معنوی مستفید سازند و این رسم نیکو سبب شد که سرودهای آریایی چه ویدی و چه گات ها , که از ان در حصه سوم صحبت خواهیم نمود, حفط و صیانت شود.