ریشه فعل stem

ریشه فعل مجموعه واکه ها و همخوانهاست که صیغه های فعل بعض اسمها و صفتها از آن ساخته میشوند. ریشه فعل درهیچ حالتی تغییر نمی خورد.

در زبان دری مانند دیگر زبانهای هند و اروپایی هر فعل یک یا دو ریشه دارد که یا تنها فعل امرویا فعل امر وفعل ماضی مطلق مفرد غایب است. یعنی صیغه ها حال و مضارع از فعل امروصیغه های ماضی از صیغه ماضی مطلق مفرد غایب ساخته می شوند. براین بنا تمام صیغه های فعل آوردن از آر و آورد ساخته می شوند. و تمام صیغه های فعل خواستن ازخواه وخواست ساخته می شوند و اینک ریشه فعل امر یا ریشه شماره یک وریشه فعل ماضی یا ریشه شماره دو از بعض فعلها : نویس ، نوشت. رو، رفت . شنو، شنید . گوی گفت . جوی ، جست . زن ، زد . ده ، داد شکن ، شکست . گردم ، گشت . جه ، جست . افروز، افروخت . دوز، دوخت . سوز، سوخت ریز ریخت . بیز، بیخت.

گروه دوم فعلهایی اند که از یک ریشه ساخته می شوند . یعنی با پیوستن این چهار پسوند د ، ت ، آد ، ید با فعل امر یا ریشۀ شماره یک ، ریشه شماره دو بدست میآید یعنی ، از آور آورد. ازبر برد.

ازخور، خورد. ازمر، مرد.

پیوستن ت مانند: از باف ، بافت و از یاف ، یافت پیوستن آد ، مانند: ایستاد از ایست ؛ فرستاد از فرست ؛ نهادازنه پیوستن ید مانند: برید از بر؛ درید از در؛ نوشید ازنوش ؛ کوشید از کوش ؛ پوشید از پوش ؛ خوابید ازخواب

برای سهولت آموزش میتوان چنین نتیجه گرفت که تمام صیغه های گذشته فعلهای زبان دری از مادۀ ماضی و تمام ریشه های حال و آینده از فعل امر یا مادۀ مضارع ساخته میشوند اکنون ساخته شدن ریختهای گوناگون زمان ماضی و مضارع فعل خواستن را می نگریم .

از خواست (ماده ماضی )

خواست + م            خواست + یم

خواست + ی           خواست + ید

خواست                 خواست + ند

ازخواه ( ماده مضارع )

می + خواه + م          می + خواه + یم

می + خواه + ی         می + خواه + يد

می + خواه + د          می + خواه + ند

چنان که در گذشته هم اشاره کردیم بیان ریختهای گوناگون فعل را گردان فعل میگویند و ریختها یا صیغه های ماضی از مادۀ ماضی که ریخت ماضی مطلق مفرد غایب است و تمام ریختهای مضارع از ماده مضارع که صیغه امر است ساخته می شوند.

اکنون یکی از فعلهای ساده را با نام دستوری هر صیغه یا هر ريخت فعل برای آشنایی مزید از نظر می گذرانیم. فعل خوردن را در نظر می گیریم :

مادۀ ماضی آن "خورد" است. از خورد، ریختهای زمان ماضی بدین گونه ساخته میشوند :

خورد + م =            ریخت زمان گذشته یک گوینده    

خورد + یم =          ریخت زمان گذشته یک شنونده 

خورد + ی =         ریخت زمان گذشته ، چند گوینده

خورد + يد =         ریخت زمان گذشته چند شنونده

خورد + =             ریخت زمان گذشته یک دیگر کس

خورد + ند =         ریخت زمان گذشته چند دیگر کس

صیغه های زمان حال و آینده از ماده مضارع - "خور" چنین ساخته می شوند :

می + خور + م = ریخت زمان آینده یک گوینده 

می + خور + يم = ریخت زمان آینده چند گوینده 

می+ خور + ی = ریخت زمان آینده یک شنونده 

می + خور + يد = ریخت زمان آینده چند شنونده 

می +خور + د = ریخت زمان آینده یک دیگر کس 

می + خور + ند = ریخت زمان آینده چند دیگر کس

فعل را از روی زمان سه گونه دانستیم : گذشته ، اکنون و آینده که به ماضی، حال و مضارع مشهور اند . هر صیغه فعل نظر به فاعل ، اول شخص است یا دوم شخص ویا سوم شخص که گوینده ، شنونده و دیگر کس نامیدیم و متکلم مخاطب و غایب هم می گویند.

همچنان هر صیغه فعل یا مفرد است یا جمع