وضعیت تجارتی و سیاسی
انتقال مال التجارۀ هند به راه ابریشم - ترانزیت مواد چینی ورومائی - سرمه و اسپهای کاپیسا بدربار چین رومانی ها و خرید ادویه در دره کابل - رول سیاسی - نشان کاپیسا .
"کاپیسای" قدیم با موقعیت مساعد جغرافیائی که روی معبر بزرگ تجارتی هند و بکتریان احراز کرده و مدخل بزرگترین دره های هندو کوه پنجشیر - خاواک - شتل - غوربند در آن باز میشود از نقطه نظر تجارت همیشه و در هر عصر دارای اهمیت زیاد بود - قافله های هند - کاروانهای ارا کوزی از طرف شرق و جنوب غرب ومال التجاره پار دریای اکسوس و آسیای مرکزی از راه "بکتر" یا "فو -هو – لو" یعنی بلخ و "هو" یعنی قندوز وسائر شهرهای باختر و تخارستان از طرف شمال در آن تمرکز ورد و بدل میشد هکذا از جانب غرب از اقطار امپراطوری رومن خصوص از قسمتهای آسیائی آن از میان خاک پارتی قافله ها را راه "ابریشم" بهرات و بلخ واصل شده چیزی بطرف وادی "سر دریا" و سرحدات چین میرفت و قسمتى بقصد هند از بلخ به جنوب هندو کوه فرود آمده از کاپیسا عبور مینمود . بگرام با امتیاز مرکزیتیکه در عصر آخرین شاهان یونانی و کوشانی داشت مرکز سلیقه و خوش گذرانی وقت خود بود قراریکه حفریات پارسال به اثبات رسانید بهترین اشیای تجملی لطیف ترین ظروف شیشۀ و چینی - قشنگ ترین صندوقچه های منبت عاجی و غیره وسایل حیاتی و تزئیناتی از یونان - بیزانس چین ـ و هند در آنجا می آمد و خریده میشد و عوض آن اشیای بومی - زیورات وطنی - پارچه های محلی - قماش های بافتگی اسبهای سواری به ممالک مزبور میرفت نتیجۀ کشفیات اطاق ده حفر گاه نمره دوم بگرام بوضاحت نشان مید هد که در قرن یک و دوم (ق م) و پنج قرن اول مسیحی تجارت به پیمانه زیاد یک طرف بین هند و کاپیسا و طرف دیگر بین آسیای غربی وکاپیسا معمول بود. در زمان "موریاها" اسباب ساخت هند از قبیل صندوقچه های عاج قطی های چوبی منبت پایه های منبت تخت و چارپائی نگینه - جواهرات سنگ های تراشید و صیقلی زیاد به کابل و کاپیسا فروخته میشد چنانچه صندوقچه های که پارسال کشف شد همه از "ما تورا" و سائر نقاط هند مرکزی به بگرام آمده است . تخم های شتر مرغ که سر آن را گرد بریده و نگین ها با چونه در آن نصب میکردند و بقسم چراغ استعمال میشد چیزی است که از افریقا و سواحل شرقى "بحرالروم با تجار و بی زانتی" به بگرام آمده است . علاوه برین هزارها ظروف شیشه ئی قشنگی که اکثر آن مورد استعمال دیگری غیر از تزئینات نداشت هم ذریعۀ تجار مذکور وارد بگرام گردیده است بعد از فتوحات اسکندر تا نیمه اول قرن اول مسیحی مدت تقریباً چهار صد سال یونانیها در آسیا رفت و آمد داشتند .
درین عصر که در کاپیسا بعلاوه شهر اسکندر به قفقاز شهر دیگری هم معمور بود بدون گفتگو تجار یونانی در ان آمد و شد داشت در دورۀ "کوشانی" چون سه امپراطوری بزرگ و مقتدر رومانی ها - کوشانیها - هانها - در اروپا و غرب آسیا و "آریانا" و چین حکمفرمائی داشت با امنیتی که ایشان درین قلمر و بزرگ قائم نموده و با نمایندگان سیاسی که به دربار یکدیگر مبادله می نمودند طبعاً تجارت رونق زیادی گرفت چون چینائی ها برای فروش مال التجارۀ خود مخصوصاً ابریشم به بازارهای لی زانس "رم شرقی" و شهرهای سواحل بحر الروم احتیاج داشتند و رومائیهای خوش گذران به مال التجاره و ادویه هندی و پارچه های چینی محتاج بودند برای تامین ترانزیت تجارتی نرد کوشانیها نمایندهها میفرستادند چینائی ها به اسپها و سرمه و بعضی چیزهای دیگر "آریانا" احتیاج زیاد داشتند ملکه چین برای استعمال شخصی خود و خواتین سرا پرده سلطنتی سالانه مقدار زیاد سرمه خریداری می نمود . رومائی ها به ادویه و مال التجارۀ هندى ضرورت نامه داشتند و سالانه ٥٠ ملیون "سترس" که مبلغ معتنا بهی میشود درین راه صرف میکردند . طبیعی است که یک مقدار این پول در کایا و دره کابل به خرید اشیا و ادویه صرف میشد .
بعد ازین تاریخ در دوره هباطله که در ایران ساسانی ها و در هند گوپتاها سلطنت داشتند و در دوره های بعد که مصادف به انتشار "تیوکیو" یعنى ترکها و مقتدر شدن برهمن ها است تا زمانۀ ظهور دین مقدس اسلام همیشه کاپیسا حایز فعالیت تجارتی بوده رول ایستگاهی خود را دردهن دره های هند و کوه بازی کرده است.