د فکر او سیاست قاید سید جمال الدین افغاني
هگه څوك چی په شرق كې نوی حركت راوست:
د افغانستان مځره سړی پالونک ده، د تاریخ په مختلف و دورو کی موږ وینو چی دغه ځاى له خلکو څخه ډېر علمى، سياسى، عسكرى او هنرى مشاهير راوتلي دي.
یعنی زموږ . د هر ډول حرکت او نبوغ او غورځنگ استعداته ښه توگه لری. یو له دغو خلکو څخه د کنړ د سیدانو د مشهور کورنه سید جمال الدین د سید صفدر زوی و چی په تېره پېړۍ کی له کنره راووت، او په ټوله شرقي دنيا کې يو داسي دسي ديځنگتابه غور. او فکری شیوا، او د عربی شاگردانو په اصطلاح «امام العصر» وکانه سو.
د سید جمال الدین پر ژوند او فکر باندی ډېر کتابونه په اروپایی او شرقي ژبو یعنی عربي ـ تركي ــ دري ــ اردو ـ انگليسي ــ پښـتـو ــ فرانسوي ليكل سويدي او د ده جامع او منلي شخصیت اوس د نیا ښــه پېژن. او کله دا سعيه هم سوه ده، چي دغه افغاني د بين المللي شهرت خاوند شخصیت په نور ملتو پوري هم ونښلول سي، مگر دلته زما څېړنه پر هگه تيرو خبرو او كتابو بندي نه ده، او يوازي يوه نوې نشر سوي كتاب ته گورم.
په مصر کی استاد محمود ابوریه یو نوی کتاب په عربی ژبه د "جمال الدین الافغانی تاریخه و رسالته و "مبادثه په نامه کښلی او په 268 مخه کې چاپ کړئ دئ چی د جمهوریت عربی متحده د مجلس شیون الامیه له نشراتو څخه دئ
د کتاب مقدمه شیخ احمد حسن الباقوری د جامعة الازهر مدير ليکلې ده او وايي چي دغه کتاب د سید جمال الدین افغان یوه عاشق مرید د مصر د رئيس الوزراء د نایب احمد عبده الشریاصی په تشویق و کیښ او ځکه چی د مصر پوهان اوسیاسی خلک ټول سید جمال الدین خپل مشر او امام گڼی، نو افغانی سید احوال او افکار په ډېره دلچسپی لولی. په دې کتاب کی د سید افغانی سیاسي ژوند او د ده فکر او عمل د ده جهاد او خبري او سفرونه او تقريرونه او ليکني په ښه ډول تشريح سوي دي، چي زه يې دلته ځني نکتې رانقلوم :
د کتاب په لومړی مخ کی د سید دغه وینا چاپ سوه ده :
«شرق ـ شرق ! ما خپل دماغ د دې لپاره وقف کړئ دئ ، چی دشرق د مرض تشخیص وکم اوبیا یې په تړاوي پسي وگرزم
د کتاب په مقدمه کي ښاغلی مولف د شرق اسفناک حالت په نونسم قرن کی ښیی، او د ځینو اصلاحی حرکاتو او د مص حلینو ضروری بیانوی او بیا نو داسی وایی :
خدای تعالی دغه لوی مصلح سید جمال الدین له افغانستانه راوپاڅاوه، او ده ته اوت حکم او. او قوت لوى مواهب ورکړل، مگر د افغاني سيد او د نورو مصلحينو فرق دا وو، چي هغو بـه.
خپل اصلاحات په یوه ملت کی د عمل په یوه خاصه توگه سره کول او تر خپلی محدودی دایری به دباندی نه وتل اما د سید جمال الدین جهاد د شرق ټول هیوادونه ونیول د ده د عمل تر تورکیه، مصر، روسیه او اروپا او انگلستانه پوری. خپره سوه او د یوه ملت په حدودو کی د ده جهاد محصور نسو پاته.
یې کړل، چی په ډول ډول اصلاحاتو یې لاس پوری کی شرقي ملتونه يي وبښ د غاصب استعماره څخه ځانونه وژغوري، مستبدو حاکمانو له ظلمه دھان خله و ھا، د مقلخدو فقه. وزي. ده خپل جهاد له افغانستانه شروع کئ، چیری چی دی زوکړی و، او د ده وطن و، وروسته هند، مصر، ایران، تورکی ته ولاړ. په هر ځاى كې خلك راوپاڅول، ويښ يې كړل، او لكه روڼ استوری هــر ځای یې روښانه کئ دا لوی حکیم د دین په اسرارو ښه پوه وو، ده حال به هغه له لیدلو متفاوت است. ل یو وخت یې خپل شاگرد شیخ عبدالرشید ابراهیم څه لیدل چی نور یې تاری ته داسی و ویل :
زویه ! ژر به ته د تزاری امپراطورۍ کمبله ټوله و وینې ! او دغسی به هم انگلیسی اقتدار له هنده څخه ختم سی او دا هغه عالمانـه خبـری وې، چی په (۱۹۱۷ م او ۱۹۴۷) (م) په روسیه او آزاد هند کی رشتیا سوې.
استاد امام محمد عبده د مصر لوی مفتی او د سیدجمال الدین مشهور شاگرد او همکار د ده علم او لوړ شخصیت داسی استایلی وو : "که زه و وایم چی د سید ذهنی قوت او د عقل رسایی او د بصیرت نفوذ دونی وو، خدای تعالی پسله. انبیاوو بل خانه نه و ورکړی نو به دا مبالغه نه وی. و ذلك فضل الله يؤتيه من يشاء والله ذو الفضل العظيم. «سید جمال الدین خو په حقیقت کی د غربي استعماره سره لومړی مجاهد سپاهي وو مگر دغي غربي دنيا پوهانو هم د ده لوړ همت او شخصيت په دې اندازه مانه چي د امريكې مشهور عالم لوثروت استوارد ليكي :
جمال الدين لومړنى مسلمان و چي د غربي استعمار خطر يي حس ك، او دغه په مقابل كې د عالم د. ويښولو لپاره خپل ځان قربان کي او هر ځاي ته چي دده قوم رسېدئ هلته يو داسي فکري او اجتماعي ښورښت پيداي سو، چي بيا يې و چا مړ نه کړای سو.
او د برنارد ميشيل بل اروپايي ليكوال په قول : د شرقي ملتتونو اكثر وطني حركات او د حريت غورځنگونه داسي دي، چي ريښه يې د سيد. جمال الدين دعوت ته رسيږي.
د مصر لوی عالم او د از هر شیخ مصطفی عبدالرزاق چی د سید جمال الدین د شاگرد شاگرد و د خپل لوی استادیت په دې وینا کی خلاصه کوی، او وایی :
د سید جمال الدین دغونی عظم او مجـا بـس دئ، چی دی د نوی شرق په تاریخ کی د آزادۍ لومړنی داعی ـ او هم حربت د لاری. اول شهيد دئ . "
په دې کتاب کی د سید جمال الدین د لوی فکری او عملی جهاد تاریخ په افغانستان – هند – ایران – ترکیه – مصر – اروپا کي په مفصل ډول بیانیږي ، او ښاغلی مولف داثابتوي چي سید یو سوچه افغان او د افغانستان د کنړ له سیدانو څخه وو، او چا چي دي ایرانی گڼلی دئ دا یو تهمت دئ. د دې کتاب تحقیقی څېړنی چی سړی گوری، تو دې لوی افغان تاريخي او نابغ شخصيت په لنډ ډول داسي تحليل کولاي سي لکه چي ما و ويل : سيد د عالم شرق ناروغي تشخيص کړې، او بيا يې خپل ځان، خپلت او جهاد دغي ناروغۍ د علاج لپاره و وقف کړ. د سيد تشخيص داسي وو چي د شرق ملتتونو هغه وخت دوه ډوله ناروغۍ درلودي : لومړي خو د غربي استعمار بله د دوي په ځان وه چي له هنده نيولې بيا تر غربي دنيا او مغربه پوري، مستيو دغلان است. دا چـی پـه نـامستقیم ډول د استعمار بلاوي پر مسلطي وي او د دوي ملي ژوند يې سره نښتېځه.
نو سید په شرق او غرب کی د استعماری قووو سره جهاد شروع کئ، په هند - ایران - ترکیه - مصر كي يې خلك د استعمار په مقابل كي ودرول. هر ځای ته چی ورسېدئ، هلته یې یو داسی ملی غورځنگ پیدا کئ، چی په آخر کی د ده شاگردانو د آزادۍ غوښتلو حرکتونه ژوندی وساتل او په نتیجه کی یې د استعمار کړۍ وشلولې.
د شرقي اولسونو دوهمه ناروغي داخلي فساد او استبدادي رژيمونه وو، د فكر جمود وو، د عقل او بصيرت روندوالي وو، د اسلامي احکامو ممسوخ رنگ وو چي دغو شرق ټولو عواملي د ملتونه په اوده خوبم سيره هري و. - پوهان - علماء وليدل، دوي د اسلام حقيقي قانون او د قرآن عظمت او گټه ورتوب ته ملتفت كړل، د خرافاتو اوهامو سره يې مبارزه وکړه، استبداد وغانده، او د هر ملت يي زلمي يي اصلاح او سمون ته راوپا. د ده جهاد په ژبه او قلم و په مصر کې د صحافت بنیاد کښېښود، ډېر داسی ادیبان او لیکوالان او شاعران یې وروزل، چی وروسته دغه دنیا په صحافت کی پیشقدمان او پیشوایان سول سیاسی او اجتماعي فکر يې په خلکو کي پيدا کئ. د سیاسی ډلو او گوندونو اساسونه ينگ کرل.
دا وو د دې نوی کتاب لنډون چی زموږ یـــوه مـصـری عـــالم ورور اوس لیکلی او د جمهورية العربية المتحده لور دولت خپور کړئ دئ. چی هر افغان به د خپلو مصری وروڼو له دې توجه څخه شاکر اوم ممنون وي.
په پای کی زه له دغه کتابه څخه د عربو دیو مشهور ليکوال او لغوى ابراهيم اليازجي د سيد دغه ستينه را اخلم چى شرقى د البيــان پـه مجلـه شرقى کې ليکلې وو : "سيد د داسي خطيب غرب وو، چي او. د ده له محرابه څخه د یقین رڼاوی ځلېدې، د زړه او ژبی علم او حکمت راوتل په بیان کې د بلاغت لمر بریښېدئ، د ده څخه یې له قلمه او گوتو څخه د عرفان چینی رابهېدې. (۱)