مستوره غوری

یاد آوری :

ما بر این باوریم که همه این شاعر زنان که در بالا یادی از آنان شد به این سرزمین و ادبیات همین مرز و بوم متعلق اند ذکر نام عده یی که به ادبیات سرزمین ما ارتباط مستقیم ندارند با توجه به عنوان مشخص در این نوشته مناسب به نظر نمی رسید گرچه در تذکره ها شمار زیادی را نام برده اند اما طوریکه اشکار میشود اکثریت شان متعلق به خانواده های قاجاری و یا مربوط به ادبیات ممالک همجوار اند کمبود اسناد مدارک و ماخذ میسر نبودن امکانات دسترسی به کتابخانه های غنی کشور های همجوار سبب شد که این رساله بشکل فعلی ان تقدیم علاقمندان تاریخ و ادبیات معاصر افغانستان گردد.

کار تذکره نگاری به ویژه تهیه زندگی نامه و اندیشه های اجتماعی شاعران سده های اخیر کاریست دشوار و نیازمند سالها کار تا اسناد مواد و مدارکی که در کتابهانه ها و یا نزد اشخاص موجود است به دست آید بهترین ماخذ که در باره زنان ادیب شاعر و محقق وجود دارد کتاب (خیرات حسان) است این کتاب را بعد از تلاش و جستجوی فراوان و مراجعه به همه کتابخانه های دولتی و شخصی بالاخره به کمک و رهنمایی محترم پوهاند دوکتور جاوید از نزد محترم دوکتور فتاح نجم دستیاب نمودم البته بزرگترین تذکره هایی که در باره زنان چه در ایران و چه در افغانستان بوجود آمده اند مانند زنان سخنور در سه جلد پرده نشینان سخنگوی از رابعه تا پروین امان النسوان پشتنی میرمنی و یک عده تذکره ها و کتاب های دیگر ماخذ اصلی و اساسی انها همین کتاب بوده است باید گفت که (خیرات حسان ) نیز به نوبه خود متکی و مستند به مواد و مطالب کتاب (مشاهیر النسا) محمد دهنی افندی بوده است این کتاب به زبان ترکی و ترجمه فارسی آن همان کتاب تذکره الخوانین میباشد. (خیرات حسان ) اساساء در بردارنده شرح حال زنان شاعر و ادیب دانشور و محدث بوده اما در مجموع تقریبا یک ثلث مندرجات کتاب را شاعر زنانی تشکیل می 

دهند که از صدر اسلام  تا قرن یازدهم هجری قمری میزسته اند در شمار اینان شاعر زنان ترک و عرب هم آمده است که سروده هایی به زبان دری دارند.

از آنجایی که در باره تاریخ ادبیات معاصر افغانستان به خصوص سده های اخیر و بازهم در مورد زنان سخنور کمتر مواد و مدارک در دست است خالی از دلچسپی نخواهد بود که پیرامون این نسخه نادر و کمیاب که تاحال در باره ان در هیچ جای چیزی گفته نشده است سخن های لازم گفته اید.

این کتاب گرچه در سال 1304 هجری در ایران چاپ سنگی شده است اما نسخه های ان چنان شاد و نایاب است که حکم نسخه خطی را به خود گرفته است چنانچه یگانه نسخه آن کشور ما همین است و بس چه در کتابخانه های دولتی و حتی آرشیف ملی موزیم کابل نتوانستیم سراغی از آن بدست آریم.

کتاب خیرات حسان توسط اعتماد السلطنه محمد حسن خان وزیر الطباعات آن وقت ایران به داخل سه جلد در یک وقایه تالیف و به ترتیب الفبایی در 750 صحفه به خط خیلی زیبا و مقبول با کمترین اغلاط به چاپ رسیده است.

کمبود مواد و مدارک در باره زنان شاعر و یا زنانی که نقش پایی در تاریخ کشور گذاشته اند و یا زنانی که با مبارزات سرسختانه خویش نامشان را زنده جاوید ساخته اند سبب شد که کمتر کسانی به معرفی چهره زنان بپردازند و یا به این موضوعات اند کمترین تماسی داشته باشند در برابر این همه سهل انگاری های که در مورد زنان نام آور شده است.

کار مولف کتاب (خیرات حسان) خیلی سودمند و در خور ستایش است نویسنده کتاب خود به این کمبود متوجه شده این موضوع را در مقدمه کتابش به خوبی انعکاس داده است.

نام کتاب (خیرات حسان ) باز تابگر این حقیقت است که این کتاب معرف چهره زنان نیکو سیرت میباشد.

سقط و افتاده گی در قسمت اول و آخر کتاب دیده نمی شود تنها در چند جایی محدود این نقصیه موجود است خصوصیت بارز کتاب در آنست که در آغاز و فرجام هر جلد ورقی حاوی نام و مشخصات همان جلد انداخته شده است.

جلد اول کتاب شامل (171) صحفه است در ختم آن در حدود 61 صحفه موضوعاتی گنجانیده شده است که روشنگر چهره واقعی تاریخ و جغرافیایی عصر قاجاریه میباشد از انجاییکه اعتماد السلطنه محمد حسن خان وزیر مولف کتاب شخصی با نفوذ و آگاه از تاریخ عصر و زمانش بود جلد اول مهمی در معرفی صاحبان قدرت و شخصیت های برازنده زمانش به دست داده است همچنان جدول منظمی از تقویم سال 1304 هجری در حدود 4 صحفه د هم فهرست اسامی سلاطین قاجاریه را به ترتیب و تهیه دیده است .

جلد دوم کتاب به سال 1305 ترتیب و شامل 207 صحفه و جلد سوم آن که به سال (1307) ترتیب گردیده شامل 197 صحفه میباشد در پایان هر دو جلد همانند جلد اول بالترتیب تعلیقاتی در حدود (61)و (53) صحفه موجود است.

در شروع کتاب دیباچه یی به چشم می خورد که به این بیت می آغازد.

(خامه صنع که اوراق جهان آراید

خلد را نیز به خیرات حسان آراید)

نگارنده کتاب در مقدمه خود در باره زنان چنین ابراز نظر می کند که در اینجهان زنان بوده اند که در زیر مقنعه کار داریها نموده اند در فهم حقایق اجتهادی کرده و در حل غوامض تحقیقی انیق آورده .

لشکر شکسته اند کشور گرفته اند     صد کار کرده اند صد راه رفته اند ....

همچنان در صحفه دوم دیباچه یاد آور می شود که از تصادفات نیک روز کار به کتاب مشاهیر- انسا محمد ذهنی افندی بر خوردم و یقیناء ماخذ اصلی او همین کتاب مشاهیر النساء است البته با اضافات و تعدیلاتی که مولف در آن وارد ساخته چهره کتابش را بیشتر آراسته است.

زمینه تحقیق و لطفی را که در تهیه کتاب فتحعلی شاه قاجار برایش همجوار ارزانی داشته در مقدمه خویش یاد نمود و از این خانواده اظهار سپاس و قدردانی نموده است مندرجات کتاب به ترتیب حروف تهجی فهرست الفبایی شده است.

نقطه عطف و قابل توجه اینست که در تذکره خیرات حسان از کتابی یاد شده است به نام (نقل مجلس) تالیف نویسنده یی بنام محمود میرزا مولف کتاب خیرات حسان در مواردی مثلا در جلد دوم صحفه 92 انجاییکه از شاعره به نام (سلطان) یا میکند آورده است که محمود میرزا تذکره یی در احوال زنان صاحب طبع که شعری از آنها مانده تالیف کرده به (نقل مجلس) موسوم نموده است.(1)

و بار دیگر در جلد دوم صحفه 140 از محمود میرزا ابن خاقان و کتابش یاد شده که رساننده بهره گیری مولف ازین کتاب میباشد.

از یاد آوری های مولف خیرات حسان به این نتیجه میرسیم که کتاب محمود میرزا شاید اولین تذکره و یا کتابی باشد در باره زنان نوشته شده است .

اما در هیچ جایی دیگر به جز کتاب خیرات حسان از (نقل مجلس ) و مولف آن یادی نشده است.

البته یاد این سخن برای کسانی که در این بخش مشغول اند ویا در آینده به تاریخ ادبیات معاصر افغانستان مشغول میشوند مهم مینماید زیرا عدم دسترسی به کتاب خیرات حسان سبب میشد که از کتاب "نقل مجلس" محمود میرزا غافل می ماندیم زیرا همه تذکره های که در باره زنان نوشته شده هیج یادی ازین کتاب ننموده اند شاید روزی به علت موجود بودن یگانه نسخه خیرات حسان این کتاب هم به دسترس هیچ کس قرار نگیرد من به حیث وظیفه و هم به حیث شاگرد مبتدی تاریخ ادبیات کتاب "خیرات حسان" را از سر تا پا خواندم تنها همان بخش هایی را که از شاعر زنان دری پرداز سخن گفته شده است رونویسی نمودم البته از یاد داشت نمودن زنان عرب ترک و زنان 

1:- خیرات حسان محمد حسن خان ج 2 ص 92 

 محد شه و محقق صرف نظر نمودم شمار شاعر زنان دری پرداز در این کتاب به پنجاه و دو تن میرسند که کم و بیش نمونه های اشعار شان نیز موجود است.

نظر به مشخص بودن موضوع از آوردن شرح حال ( پنجاه و دو تن) زن شاعر صرف نظر نمودم علی العجاله خواستم این کتاب را که مهمترین ماخذ در باره زنان است و کسانی که درباره شاعر زنان دری پرداز  کار میکنند بدون دسترسی به این کتاب کار شان ناقص خواهد بود معرفی نمایم.

البته شرح حال این زنان دری گوی را که شمار شان به (۵۲) تن می رسید در نخستین فرصت ممکن در یکی از نشریه های کشور به دست نشر خواهم سپرد تا کسانی که در این بخش مشغول اند بتوانند از آن استفاده برند.

کمبود مواد و مدارک و عدم دسترسی به کتابخانه های ممالک همجوار سبب شد تا از یک عده زنان سخن پرداز سده های دوازدهم و سیزدهم که تذکره هایی چون پرده نیشینان سخن گوی از آنها نام برده اند صرف نظر شود و نیز بنابر مشخص بودن موضوع اکثر شاعر زنان عهد قاجاری را که تذکره های موجود ذکر و یاد شان رفته است نادیده بگیریم.

این مجموعه نخستین گامی است که در باره شاعر زنان سده های اخیر برداشته شده و قبل ازین مجموعه مفصل و مکمل از چندین زن شاعر جمع و تدوین و به دندانه چاپ سپرده نشده است. بنابرین  این کار را به هیچ وجه در این زمینه کامل نمی دانم و آرزو دارم که توفیق حاصل آید تا روزی به پایمردی ادب پژوهان و فرهنگ دوستان تذکره زنان دری پرداز از آغاز تا سده که در آن قرار داریم طور مفصل ترتیب و آماده گردد متاسفانه کار و تحقیقی که شایسته شان زنان باشد با سنجش کاری که برای شاعر مردان صورت گرفته است خیلی ناچیز و اندک میباشد با آنهم من براین باورم که این نوشته ها در آینده توسط اشخاص باصلاحیت در این رشته که امکانات

دسترسی به گنجینه های خطی کتابخانه های کشور های همجوار را داشته باشند کاملتر و بارز ترنمایان خواهد شد.

در پایان از کمک و رهنمایی های استاد گرانقدر پوهاند دوکتور جاوید که در انجام این کار صمیمانه و داهییانه مرا رهنمایی کرده اند، و محترم دوکتور فتاح نجم که نسخهٔ یگانه (خیرات حسان) را به اختیارم گذاشته و محترم صالح پرونتا که نسخهٔ خطی اشعار والهٔ و خدیجه را در اختیار من قرار دادند اظهار سپاس و امتنان و احساس فرهنگ دوستی شان را تقدیر میدارم.

همچنان از همه دانشیان و فرهنگیان کشور که مواد و مطالبی کافی را در این زمینه بدست داشته باشند آرزو دارم این یادداشت ها را بارور تر و کاملتر سازند.