پردۀ ساز ، حدود وخصوصیات آن

 عرضاً بروی دستۀ ساز تار های از نخ ، زه و یا فلز را میبندند ، که آنرا بزبان عام پردۀ  ساز می خوانند . در حالیکه  اینها نه پردۀ ساز هستند ؛ بلکه بزرگان و پیر موسیقی آنرا دستانۀ ساز نامیده اند ؛ اما آوازیکه  ازین دستانه در وقت زخمه زدن بتار تولید میگردد ، آنرا پرده میگویند .

دستانه به مفهوم عاجل و تحت الفظی کلمه به معنی جایگاهی دست است . 

 حضرت مولانا عبدالرحمن جامی دستانه را چنین شرح میکند :« دستانها عبارتند از علاماتی که مواضع بر سوائد ساز های تاری تا بدان استدلال کنند بر مخارج نغمات تا بدانند که هر نغمه از کدام جُز از اجزای وتر بیرون میآید »( ۱)                                                                                

پرده را بزرگان درجه هم گفته اند ؛ پس پرده عبارتست  از مقدار معین طول تار که بیک مقطع معینی از آواز یک شخص مطابقت دارد . اگر این مقدار ، طول تار کمتر یا زیادتر شود ، پرده یا درجۀ مورد نظر بیجا خواهد شد.  پرده های ساز ، از بم بطرف زیر تحول میکنند که این یک دستور عام است ، ازینرو بم ترین پرده ها ، شامل یا متضمن تمام پرده های کوچکتر از خود شان هستند. از اینجاست با اولین پرده ئیکه ساز را آغاز میکنند ، آنرا مطلق ، مادر  یا هم آهنگ کل میگویند . ( ۲)

آنگاهئیکه پرده ها از ثقیل بطرف خفیف انکشاف میکنند ، این حرکترا رفت ،صعود یا بالائی نامند . هرگاه از زیر بسوی بم  یعنی از خفیف جانب ثقیل تحول کند ، آنرا برگشت ، نزول یا پائینی خوانند ، واین بدان علت ،که در وقت ادای  زیرترین نغمه فشاربر  تارک سر  وارد میگردد   ؛ در حالیکه  جهت تولید بمترین فشاربر    نقاط پائینی بطن  حادث می‌شود  ، لهذا این وجهه تسمیه از سهولت  جسمی انسان در تولید صدا ناشی میگردد، نه از افلاک و ستاره ها آنطوریکه دیگران تصور میکردند.                                                                                                  

موقعیت یک پرده یا درجه از نظر کمیت در یک حالت خاص همیشه قائم و ثابت است ؛ در حالیکه  از نظر کیفیت پرده های ئیکه با هم در رابطۀ دو یا سه چندان قرار دارند ، یکی بجای دیگر میشود استعمال گردند ؛ بطور خلاصه انعکاس زیر هر پرده ، در جمع کل میتواند  به عوض بم وبر عکس استفاده شود ؛ اما قیمت اجزای پرده در حالت رفت و برگشت ، قائم وبجا نیست ؛ مثلاً  در وقت رفت  سه چهار پرده را استعمال کرد، یعنی سه چهارم  حصه بتناسب پردهٔ قبلی  زیرتر است  ؛ اما در برگشت یک چهارم  حصه بمتر از  پرده ٔ که از آن عبور کرده است میباشد .                                                                                                          

مدت پیمایش پرده ، یکی از مسائل اساسی و بحث بر انگیز موسیقی است ؛ زیرا  دانشمندان و متفکرین اصول موسیقی در  تمدن اسلامی ، بمانند تمدنهای ماقبل از آنها ، عقیده برین دارند؛ هر آنچه طبیعت در زمینه حکم کند ، باید از آن اطاعت کرد؛ لهذا پرده را در حدود طبیعی آن ،  یعنی چنانچه انسان در تفکیک و تولید آن طبعاً مجاز و توانا است ، تعریف و قبول کرده اند .  این وضعیت بیشک دشواری های خودش را دارد ؛ مخصوصاً برای مبتدیان ؛ اما مفاد آن در توضیح وشرح موسیقی عملی از یکسو ، از جانب دیگر غنا و امکانات سرشاری را در امر ترکیب بوجود آورده ، که این برازندگی تا امروز کامل و استوار است ؛ گوئی اصلأ بدان دست نخورده  است .                                                                                       

یک تار آزاد ساز را  به نه حصه تقسیم کردند ، به هشتمین بخش آن انگشت گذاشته زخمه زدند ، که همین مقدار را معادل یک پردۀ طبیعی حدوداً قبول کردند . این وضعیت چنان است ، که اگر معادل نغمهٔ کل آواز هر شخصی را نه حصه تقسیم کنیم نه هشتم حصهٔ  ( 9/8  )پردهٔ طبیعی آواز شخص موصوف است ، که  اکثریت جمعیت به همین مقدار مطابقت و دلالت میکنند.

 به این ترتیب نسبت [ 9/8]  معادل یک پردۀ طبیعی  است ، نسبت [ 8/7] از یک پرده بزرگتر است ، در حالیکه [ 10/9] از پرده کوچکتر است. 

 اگر طول تار جلؤ ستار را ،که[ 7 8] سانتی‌متر است، که همین مقدار تار بمترین پردهٔ این ساز را بوجود میآورد؛ درجهٔ دوم درین ساز   [ 77 ]  سانتی‌متر است و در جهٔ سو م  [ 69 ]سانتی‌متر  فرض میکنیم ؛لهذا حدوداً ؛  تفاوت درجه اول از دوم ده سانتی‌متر است  ، و دوم از سوم؛  نه سانتی‌متر و غیره  ،  هیمن  [9]سانتی‌متر ، که عبارت از تفاوت بین پردهٔ دوم و سوم است ؛ در بطن خود با جزای کوچکتر تقسیم می‌شود  ؛ چون نصف سه چهارم حصه، و... در حقیقت نصف پرده از سه چهارم آن بمتر است و سه چهارم از  پرده بعدی آواز بمتر دارد؛

   مٍثلاً : [ 69x 243/256=65 ]، یعنی در نصف پرده طولتار[  65]   سانتی‌متر است  

   [  69X 59049//65539=62]  سه چهار حصه طول تار [  62 ]سانتی‌متر است .

   [ 69X8/9=61 ] ، یعنی پردهٔ بعدی[  61 ]سانتی‌متر است  ، که از سه چهارم پردهٔ قبلی یک سانتیمتر کوتاهتر است.

تقسیمات پرده :                                                       

تمام ذوق آزمائی ها ، و گلکاریهائیکه در یک  ترکیب موسیقی بکار میرود . در حقیقت بوسیلۀ ابعاد کوچکتر از یک پرده اجرا میگردند . بهمین علت است که بزرگان این ابعاد را چنانیکه قبلأ مطالعه کردیم ، بنام ابعاد متحول یا متحرک نیز نامیده اند. 

  بصورت نظری یک پرده را میتوان بهر مقداریکه خواسته باشیم تقسیم وتجزیه کرد؛ امادر عمل حفظ همآهنگی در تقسیمات پرده  اصل پایۀ و ضروری است. ابن سینا میگوید  : « چنانچه نسبت یک پرده از [ 46/45]  آنطفتر برود دیگر آوازش قابل تشخیص نخواهد بود » . این نسبت تقریباً ، تقسیم یک پرده به پنج حصه را میرساند . آنانیکه از نسبت   [ 81/80] ، یعنی  ؛نه  تقسیم پرده صحبت دارند ، گفته هایشان کاملأ ذهنی و نظری است ؛ زیرا اگر همین نسبت را از پردهٔ طبیعی تفریق کنیم یک نسبت ده نهم بدست می‌آید ، که بعداً اروپائی ها پردهٔ طبیعی یعنی نه هشتم را «ماژور» و ده نهم را « مینور» خواندند ؛ اما تفاوت میان این  مینور و ماژور چنان نامحسوس  است، روسو در فرهنگ موسیقی خود میگوید این تنها مشکلتراشی در موسیقی است . 

آنگاهئیکه پرده بصورت یک واحد قبول گردید ؛ قهراً در آن نیم پرده ،ربع پرده، سه چهارم پرده، یک هشتم پرده و کسرهای دیگر از پرده وجود دارد؛ اما چون در موسیقی هم آهنگی صدا است که موجودیت این نسبت ها و تقسیمات را تحقق میبخشد ؛ بدین ملحوظ سه کسر را در پرده هم آهنگ قبول کردند ، که یکی نیم پرده است ، دیگری سه چهارم حصۀ پرده است و بلاخره یک چهارم پرده . این داده ها به هیچصورت مطابقت به نصف ،سه چهارم و یک چهارم حسابی نداشته ،در حقیقت اینها یک حالت اصطلاحی دارند ، تا در امر توضیح و تشریح موسیقی و پردۀ آن ، سهولت فراهم شده باشد؛ زیرا در موسیقی بعلت اینکه حرکت از کل بجزُ صورت میگیرد ؛ لهذا داده‌های حسابی آن تابع این وضعیت هستند.                                

دانشمندان تمدن اسلامی ، طبیعی ترین تقسیمیکه از تعامل نسبت های موسیقی بدست آمده بود ، آنها را بحیث پایه  و اساس اجزای پرده قبول کردند ، و به این ترتیب به این اجزا نامهای بخصوصی دادند ، هرگاه ما اسم آنها را می شنویم ، میدانیم که این بعد در حدود چه تناسبی قرار دارد. 

 چنانچه از یک ربع دو بار پرده را وضع کردند ، حاصلی از آن باقی می ماند که معادل به [ 256/243] است ، واین بعد را" بقیه " نامیدند  ، و در نوشته های خود ، آنرا بحرف "ب" نمایش دادند . بقیه اصلأ از نصف یک پرده کوچکتر است ؛اما به نسبت اینکه   یکربع را با دو پرده مشبوع میکند  ؛ لهذا موجودیت آن کاملاً طبیعی و اصلی است ، و او را درین موقعیت تثبیت کردند ؛ هرکاه در مورد بقیه صحبتی بعمل آید ما میدانیم ، تمام نسبت هائیکه بین  رابطه   های : [ 256/243] و [ 17/16] که نصف عددی تقریبی پرده است ، همه را میتوان زیر همین عنوان پوشش داد .                                                                                                

نسبت تقریبی که سه چهارم حصۀ پرده نامیده اند، عبارتست از نسبتی که از دو چند ساختن بقیه بدست آمده ، یعنی  [ 65536/59049]  است  ؛این رابطه چون به پرده خیلی   قریب است ، آنرا در شروع مجاور نام گذاشته بودند ؛ اما باگذشت زمان به مجنب معروف شد . که بُعد مجنب را در نوشته های موسیقی صرف به حرف  "ج"  نمایش میدهند.

 هرگاه ما با بُعد مجنب برخورد میکنیم ، میدانیم که اصطلاحاً اینرا سه چهارم  پرده نامیده اند و کمیت آن بین[ 65539/59049] و [ 16/15] قرار دارد .  ذیلاً به نقشۀ  تقسیمات پرده توجه شود .                           

      |ــــــــــــــــــــــــــــ  پـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــرده ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ|

                    |ــــــــــــ  بقیه ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ|

|                                     |ـــــــــــــــــ مجنب  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ|

     |ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  پردهٔ بعدی ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‌ــــــ|

چنانچه بالای نقشه توجه کنیم دیده میشود ، در آنجاکه مجنب ختم میگردد تا آخر پرده یک خلائی باقیمانده است ، که این خلأ را دانشمندان بنام  "فاضله"  یاد کردند وهمین مقدار را بعدأ بنام یک چهارم یا ربع پرده نیز گفته اند . برای فاضلات هیچنوع علامۀ بخوصوصی داده نشده است ؛ زیرا تعامل چنین است که از یک پرده ، نسبت مجنب را وضع کردند ، حاصل باقیمانده یک بعد کوچکی بود معادل به [ 53/52]  ، این رابطه

مساوی به تقسیم پرده به شش حصه است درحالیکه یک ربع پرده عبارت از رابطۀ     [ 33/32] است ، که تمام روابطیکه به ادامۀ آن می آیدهمه را بنام فاضلات خواندند .  رابطه [ 33/32] برای گوش محسوس است ، درحالیکه روابط  [ 46/45 الی  53/52]  و آنانیکه آنطفتر قرار دارند ، برای گوش محسوس نیستند .  تشخیص رابطه [ 53/52]   در حل بعضی مسائل نظری ابعاد ، در تقسیم پرده کمک کردند از جمله وضعیت مجنب خاتمه را روشن ساخت  .  

 تقسیمات پرده که مطالعه کردیم ، ندرتأ همه یکجا در یکترکیب موسیقی مورد استفاده قرار  میگیرند . زیرا این ابعاد به نسبت کوچکی شان ، معمولأ بصورت متناوب بکار برده میشوند، که در فصل آن دیده خواهد شد . اما بعدیکه بین ختم بقیه و انتهای پرده وجود دارد ، عبارتست از تفریق بقیه از پرده   یعنی :

 [ 2187/2048]= [ 2566/243] ـ [ 9/8]     ، که این بعد جدیدرا  مجنب متهم یاد میکنند.

                مجنب متـــــــــــــــهم         بقیــــــــــــه

          |<ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ> <ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ>|

          |<ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ>|

           پــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــرده

به این ترتیب در یک پرده سه تقسیم یا سه جُز واضح میگردد ،که درین صورت چون یکربع از دو پرده ویک بقیه تشکیل شده است  ، در یک ربع هفت جُزشامل میگردد . یک خمس از ده جَز و یک جمع هفده تقسیم را در خود جا میدهد . 

 باید دانست که یک ربع از سه بعد و چهار نغمه تشکیل شده است ، به همین علت است که آنرا ربع یا چهار می نامند ؛ سه بعد متشکلۀ ربع عبارتند از دو طنینی یا پرده و یک بقیه ؛ چون هر پرده به سه جُز تقسیم میگردد؛ لهذا دو پرده که خود شش جُز میدهد، و  بقیه که  ثابت بوده جُز هفتم ربع است .

ربع در مدنیت اسلامی واحد صدا است ؛ لهذا تمام اجزای آنرا نامی گذاشته اند.                                                                 

 اسامی این هفت تقسیم ربع در تمدن اسلامی چنین است ؛ « زاید ، مجنب ، سبابه ، وسط ، زلزل ، بنصر و خنضر »؛ هرگاه در ادبیات ما ، شعرا و ادبا از هفت پردۀ ساز یاد میکنند ، هدف شان از همین هفت تقسیم ربع است ، که نباید ناآگاهانه آنرا با هفت درجۀ موسیقی عوضی گرفت .                            

این هفت تقسیم به این علت بنام انگشتهای دست مسمی هستند ؛ زیرا از دستانه های عود یا بریط نشأت میکنند ، و  طبعیتآ هر انگشت بهر دستانۀ که میرسد ؛ آنرا بنام همان انگشت یاد کرده اند.

یک خمس یا پنج از چهار بعد و پنج نغمه تشکیل شده است ، که بهمین علت آنرا بُعد پنج یاخمس یاد میکنند ، که درین صورت سه پردۀ آن عبارت از نه جُز و بقیه جُز دهم خمس است . دو بعد وسطی ، یعنی ربع و خمس آنگاه که باهم یکجا میشوند ، یک جمع را بوجود می آورند ؛ این جمع در دو انتهای خود یک هم آهنگی عددی دارد : چنانچه مطلق را "4" قیمت بگذاریم ، نصف آن"2" است . اگر بین "4 و2" عدد "3"  را داخل کنیم  رابطۀ متواتر [  3/2و 4/3]  بوجود می آید  این همآهنگی یا تناسب عددی جمع است .                                    

اگر برای مطلق "6" قیمت بگذاریم ، درین صورت نصف آن "3" است که اگر بین ایندو عدد "4" را داخل کنیم  ، دورابطۀ [ 4/3  و  3/2]  بدست میاید، که این تناسب آهنگی دو انجام یک جمع است ؛ به این علت جمع

 را هم آهنگ مطلق و پنج را همآهنگ مطلق دوم و چهار را هم آهنگ مطلق سوم نامیده اند . که مجموعأ شامل هفده جَز هستند.این سه هم اهنگی عام وطبیعی هستند .

غربی‌ها زیاده از صد و پنجاه سال است ، که میخواهند یک هم اهنگی دیگری باین جمله در موسیقی اضافه کنند ؛ بنام « تیرس یا سوم » ، که تا امروز در تطبیق و تسلیم آن بوسیلهٔ عامه مردم موفق نشده‌اند ؛ زیرا با طبعیت انسان توافق ندارد ؛ اما بالای پیانو با پرده های معتدله موزون وهم آهنگ جلوه میکند.