صحافی و جلد سازی

اما هنر صحافی و جلد سازی کتب نیز در قرن نهم هجری در هرات باوج خود رسیده بود، از بهترین کارهای صحافی و تجلید کتب که تا کنون بوجود آورده شده صحافی های مدرسۀ هرات دورۀ تیموریست که صنعت صحافی و چرم کاری بحد کمال رسید و دارای طرحهای عالی است که دران نهایت دقت و مهارت بکار رفته است. قسمت خارجی معمولا دارای تزیینات فشاری است، در حالیکه در قسمت داخلی طرحهای زیبای بریده شده، روی زمینۀ آبی رنگ قرار داده شده است، و نمونه های خوب صحافی و تزیینات جلد کتاب در نسخه های مورخ ۸۴۱ه‍ ۸۴۹ ه‍ کتابخانه توپقابو سرای استانبول، و خمسۀ نظامی مؤرخ ۸۵۰ه‍ متروپولیتن موجود است. در قرن ۱۵ و ۱۶ صنعت کتب ممالک اسلامی را در ایتالیا و مخصوصا در شهر وینز تقلید می‌کردند و بدین وسیله بسیاری از نمونه های شرقی درطرحهای اروپا را یافت و صنعت جلد سازی و طلا کوبی بسبک اسلامی در تزیین جلد در اروپا شایع شد(۱) اگر چه درین دوره هرات در فن جلد سازی و صحافی گوی پیشی را ربوده اما غیر از آن مراکز دیگری نیز وجود داشته که مهمتر از همه در خراسان و سمرقند و مرو و مشهد و بلخ و نیشاپور بود(۲) و جلد سازان بر خلاف روش های قدیم که در تزیین بکار میرفت برای تزیین جلد ها مناظر طبیعی و اشکال حیوانات و پرندگان حقیقی و خرافی را در نهایت دقت و اتفاق بکار بردند این هنرمندان فشار با ابزار های ساده را برای ترسیم اشکال هندسی و شاخه و بوته در روی جلد ترک کردند، و قالب های فلزی را که هر کدام دارای شکل مستقلی بود بکار برده و با آنها بجلد فشار وارد آوردند و در اثر این فشار اشکال نباتات و حیوانات را و شکل آدمی را بطور برجسته در روی جلد نمایان می ساختند. صحافان و جلد سازان مکتب هنری هرات از نیمۀ قرن دهم هجری (۱۶م) برای تزیین جلدها اشکال و رسم های لاکی را نیز بکار بردند، و قدیم‌ترین جلد های این نوع کتابها در سال ۹۲۱ه‍۱۵۲۵م است که از حیث رنگ آمیزی خیلی زیبا و ممتاز است و رنگهای مشکی و طلایی زیادتر بکار رفته است. نباید فراموش کرد که مکتب هرات در فن جلد سازی تأثیر زیادی نسبت بسایر مراکز فنی داشته و رفت و آمد هنر وران بدان شهر فراوان بود و اکادیمی هنری هرات که در سال ۹۱۳ه‍ ۱۵۰۷م با هجوم شیبانی خان منحل شد، اغلب هنروران آن بمراکز دیگر فنی در هند و پارس و در بار عثمانی هجرت کردند. باید دانست که این جلد های هزلها، که در دقت و نکات فنی و صنعتی یکی از معجزات فن آن بود تنها منظور از ساختن آنها این نبود، که بمنزلۀ غلافی باشد که کتاب را بدان حفظ کنند، بلکه خود آنها جزیی از اجزاء گرانبهای کتاب بشمار میزفتند، و کتاب با وقایۀ خود در محفظه یی از دیبا یا مخمل یا صندوق چوبی حفظ می شد(۳) اشکال نباتی : دورۀ غزنوی بظریف کاری در تزیینات نباتی که از شاخه و ساقه های ممتد تشکیل می شد امتیاز خاصی داشته و با توازن و تناسب بسیار دقیقی که نمونۀ کاملی از ابداع و قدرت نمایی در کشیدن اشکال (آرابسک) است آنها را نمایش داده است . در اشکال نباتی و گلها و درخت هایی که از مکتب هرات در تصاویر یا بر روی خزف و یا منسوجات و پارچه های گرانبهایی که در قرن دهم و یازدهم هجری ۱۶-۱۷م می بینیم، ظرافت عناصر نباتی پدیدار است. در حقیقت اشکال نباتی که در تزیین صنایع بکار میرفت از قرن ۸هجری (۱۴م) بسوی تکامل رفته و نمونۀ صادقی از نباتات طبیعی و حقیقی شده و هنرمندان درین میدان به منتهی درجه موفقیت رسیده اند و شاید براثر تأثیر فنون و روشهای چینی بود، که بوسیلۀ مغولها آمده است .(۴) گرانبها ترین کتب دنیا: در موزه گلستان تهران نسخه یی از شاهنامه بخط جعفر بایسنقری موجود است که در سال ۸۲۳ه‍ ۱۴۲۹ م نوشته شده این نسخه از شاهکار های نقاشی این مکتب است که ۲۲ مینیاتور این کتاب، نقاشی هرات را در اوج ترقی خود نشان میدهد. در صفات ممتاز این تصاویر رنگ آمیزی درخشان و دقت در جزئیات است که مختص نقاشی آن عصر میباشد. (۵) از لحاظ تذهیب و تزیین نیز این نسخه عالیترین کار مکتب هرات است که تذهیب کاریهای رنگ آن توسط هنرمندان درباری انجام یافته و طرحهای گل و گیاه این تذهیب نمونۀ دقت در جزییات و شفافی رنگ است، بطوریکه نظیر آن فقط در مینیاتور کاری دیده می شود.(۶) معاون آثار عتیقۀ مشرق زمین در موزۀ بریتانیا پروفیسور د، برت در بارۀ این کتاب نفیس می نویسد: بایسنقر میرزا پسر شاهرخ ( متوفی ۸۴۶ه‍) هنرمندان را از سراسر امپراطوری تیموریان در دارالعلم هرات گرد آورده درین شهر بود که کاغذ ساز، تذهیب کار، صحاف رنگ ساز، نقاش، شیرازه کار در تهیۀ کتابهایی که میتوان بعضی از آنها را از عالیترین کتابهایی که در تاریخ بشر ساخته شده دانسته همکاری میکردند و شاهنامه بایسنقری (۸۲۳ ه‍) بوجود آوردند. که خطاطی و تهذیب و نقاشی فقط جزئی از تمام کتابست. صحافان نیز از نظر هنر از همکاران هنرمند خود عقب نماندند و نفیس ترین جلدی برای آن ساخته اند. و حتی نمونه های این تجلید خراسانی مورد تقلید سازان اروپا گردید، و این کتاب معرف عالیترین مرحلۀ کمال کتاب سازیست (۷) گویند صورت بایسنقر میرزا که ای نسخه باو تقدیم شده است با صورت نویسنده و مذهب و نقاشی که دران کار کرد اند درین نسخه موجود است (۸). امتیاز این نسخه در اتقان تصاویر و ابداع در تزیین و اسنادی در رسم حوادث است بطوریکه روحانیت مخصوصی بآنها بخشیده است و مخصوصا در تماسک اجزای رسم وحدت تالیف بین آنها و تنوع در مناظر و خالی بودن از مکررات ملال آور مکتب های تبریز و شیراز و مراعات کمال دقت در کشیدن اسپها و بوته ها و گلها و پرندگان و زینت لباسهاست و توجه خاصی در رسم تفاصیل و دانستانها و نمایاندن انواع تحف از قبیل قالی و ظروف و غیره شده است.(۹)