تاریخ وفات نصر ثانی بن احمد سامانی از قول ابو العباس ربنجی و استعمال آن در جلوس ابراهیم غزنوی
ابوالعباس فضل بن عباس از شاعران قدیم دری در عهد سامانیان است که مولدش ربنجن از مضافات سمرقند بود( مقدسی : احسن التقاسیم ۲۶۶) . عوفی قطعه مرثیتی را از کلام وی در رثای نصر بن احمد سامانی نقل کرده که در سنه ۳۲۱ (ه ق) از جهان رفته است:
پادشاهی گذشته خوب نژاد
پادشاهی نشست فرخ زاد
زان گذشته زمانیان غمگین
زین نشسته جهانیان دلشاد
بنگر اکنون بچشم و عقل و بگر
هر چه بر ما زایزد آمد داد
گر چراغی ز پیش ما بر داشت
باز شمعی بجای او بنهاد
و رزحل نحس خویش پیدا کرد
مشتری نیز داد خویش بداد
(لباب الالباب ۲ر۹ )
فرخی در قصیده تهنیت جلوس امیر محمد مصدر باین بیت:
هر که بود از یمین دولت شاد
دل بمهر جمال ملت داد
سه بیت قطعه مذکور را تضمین کرده و گوید :
سخت خوب آید این سه بیت مرا
که شنیدم ز شاعری استاد
پادشاهی .... برگذشته ..... گر چراغی ....(دیوان فرخی ۴۱)
در تاریخ بیهقی نیز چهار بیت این مرثیت را باندک اختلاف کلمات بمناسبت جلوس سلطان ابراهیم و در گذشت امیر فرخ زاد (۱۹صفر ۴۵۱ ق) تضمین کرده و در بیت چهارم گوید:
یافت چون شهریار ابراهیم
هر که گم کرد شاه فرخ زاد
(تاریخ بیهقی ۴۸۴)
در صورت مضبوط عوفی در مرثیت نصر بن احمدتاریخ وفاتش ۳۳۱ ه ق اصول مقومه است ما ۴۱+ شمع ۴۱۰=۴۵۱.
در بیت اخیر به یک عملیه کاهش اشاره است که زحل نحل خود را ظاهر می سازد و نتیجه آن کاهش ارزش ابجدی نحس = ۸ر۱ از عدد سابق است (۴۵۱-۱۱۸=۳۳۳)
در مصراع آخر بایک عملیه تنقیص که مشتری از بداد- داد بیرون میدهد و باقی (ب-۲) میماند و این عدد هم از ۳۳۳ تفریق میشود که باقی آن ۳۳۱ ه ق تاریخ وفات نصر است .
درین رساله بر مرثیه ابوالحسن مرادی سروده روده کی که بعد از او شاعر ی (غالبا مولوی بلخی ) آنرا در تاریخ وفات سنایی استعمال و تضمین کرده بتفصیل گفتگو خواهد رفت (بنگرید به مبحث ۱۹)
این تنها ابتکار رویا جرات ادبی همین شاعر نبود بلکه پیش از و هم عین همین کار در ادب دری سابقه داشت: شما پنج بیت رثای امیر نصر سامانی سروده و ربنجنی را که تاریخ وفاتش مدت یک قرن بعد از پادشاهی بنام ( فرخ زاد) از آل سبکتگین در غزنه بر تخت نشست و چون او بمرد بجایش سلطان ابراهیم برادر به سریر سلطنت رسیده ابوالفضل بیهقی مینویسد «روز دو شنبه نوزدهم صفر سنه احدی و خمسین اربعائه که من تاریخ اینجا رسانیده بودم و سلطان معظم ابراهیم .این اقلیم بزرگ بیاراست . زمانه بزبان هر چه فصیح از گفت شعر:
پادشاهی برفت پاک سرشت
پادشاهی نشست حور نژاد
از برفته پاک سرشت
و ز نشسته همه جهان دلشاد
گر چراغی ز پیش ما برداشت
باز شمعی بجای آن بنهاد
یافت چن شهر یار ابراهیم
هر که گم کرد شاه فرخ زاد
(تاریخ بیهقی ۴۸۴)
استعمال مرثیۀ و بنجنی بیش از یک قرن بعد با زیادت یک بیتی کی از آن تاریخ جلوس سلطان ابراهیم بر آید سخت بجاست و تغییر برخی از کلمات آن هم حسب الحال است و بیت اخیریکه بر اصل زیادت شده تاریخ وفات فرخ زاد و جلوس ابراهیم را مطابق اشارۀ بیهقی دارد بشرح ذیل:
در مصراع اول کلمات (چن باملای قدیم - چون) + شهریار از اصول مقومه است ۵۳+۷۱۶=۷۶۹. در مصراع ثانی باشاره مجمل گم کرد ارزش ابجدی شاه زاده =۳۱۸ را از ۷۶۹ گم و منها میسازد که باقی (۴۵۱ ه ق) سنه وفات فرخ زاد و جلوس ابراهیم است .