ذکر صد و هژدهم
در تخلٌف کردن شاهزاده
منقان و امرا با بکتوت
راوی چنین گفت که چون بکتوت بکلٌی در بیعت و متابعت شاهزاده یسور درآمد و شاهزاده یسور را برگرفته امرای خراسان و مخالفت پادشاه عادل سطان ابو سعید دلالت کرد و کار او روز به روز در پیش شاهزاده یسور بالا نی گرفت و شاهزادگان و امرا لشکر و ارکان و اعیان مملکت شاهزاده یسور بی ندبیر و رآی او کار نمی کردند . شاهزاده منقان که پیش ازین تاریخ به چند سال از ماوراءالنهر به ایلی پادشاه مغفور اولجایتو سلطان به خراسان آمده بود و بیرامشاه بن محمّد دلدای و بعضی از امرای سپاه بکتوت با هم عهد کردند که شبی ناگاه بکتوت را بهقتل رسانند و خیلخانۀ او را غارت کنند و به طرف طوس و اردکان روند؛ چه، ایشان را بر شاهزاده یسور و بکتوت اعتمادی نبود . به اتفٌاق هم نخست نامه ای نوششتند به ملک اسلام غیاث الحقٌ والدّین برین گونه:
شعر [عطار]
((طراز نامه نام ایزد باک که دریاه ،آفرید و کوه و افلاک
خداوند جهان، دانای بی عیب شناسای نهان، داننده غیب
بر افرازندۀ نُه چرخ گردان پدید آرندۀ خورشید تابان
این نامه ای یایشت که در قلم آید از جانب شاهزاده منقاد و امرا به طرف ملک ملوک اسلام غیاث الحقّ والدّ بن شمس الاسلام و المسلمین،
شعر[سیف اسفرنگی]
آنکه عدلش درِ ستم بندد دیدۀ جور متهم بندد
و آنکه مرا خواب فتنه را هر شب بخت بیدار او به دم بندد[۶۷۱]
بر سفیران ممکنات به حزم راه آمد شد عدم بندد
آفتب از خجالت رآیش پرده بر روی صبجدم بندد
______________________________________________________________________
۱ . اصل :صد و شانزدهم.
۶۷۴ تاریخ هرات
ناطق در معنی آنکه ما بضرورت سر به بیعت و تبعیت شاهزاده یسور و بکتوت درآوزده ایم ؛چه، اگر تَخَلُّف می نمایم ۱ لشکر شاهزاده یسور نزدیک است و بسیار ، و مفرٌ ما دور است و مددکار اندک. می ترسیم که نباید که بر ما غالب شوند . اکنون همه بر نآن عزیمت متٌفق و بکدل ایم که بکتوت را بگیریم و بند کرده به حضرت پادشاهزادۀ جهان سلطان ابوسیعد بفرستیم. اگر ملک اسلام ما در ین معنی مدد می دهد و نصیر و معاون ما می باشد ،این تمنّی بزودی دست می دهد و از قوّت به فعل می بیودند.)) چون مکتوب به ملک اسلام غیاث الحقّ والدِن رسید روز دیگر پهلون حاجی۲ را که از خویشاوندان بوجای بود و مرد دلیر و جنگی و از زمرۀ متابعان و ملازمان او، پیش خواند و گفت((با صد مرد آهن پوشِ رزم آزمای پیش شاهزاده منقان رو و مصاحب او به طرف لشکرگاه بکتوت متوجه شو.)) پهلوان حاجب به فرمان ملک اسلام
شعر [فردوسی]
بپوشید خفتان و بَر پُشتِ اسب برآمد به کردار آذرگشصت
ريالو با صد سوار نامدارِ خنجر به خیلخانۀ شاهزاده منقان و بیرامساه و پهلوان حاجی لشکرگرد کردند ۳ و با تّفاق چون زاغ شب دیجور سر از آشیان باز سفید بر نور روز بر آورد و جهان کسوت عباسیان درپوشید و روی آفاق چون جعد زنگیان قیرگون و شبه شبه کشت.
شعر [ربیعی]
چو شب زیور عنبری شاز کرد سر نافۀ مشک را باز کرد
چو زلفین زنگی جهان تیره شد ابر روم شاه حبش چیره شد
بر خیلخانۀ بکتوت زدند و از یمین و یسار لشکرگاه او در آن شب دیجور با لشکری به عدد ملغ و مور حمله کردند . بکتوت با پنج تن از خواتین و اولاد[۶۷۲] خود بسلامت بیرون رفت. باقی تمامت سپاه با زن و فرزند و مال و موشی در دست لشکر شاهزاده منقاد افتاد و ار امرای لشکر بوجای دو امیر بزرگ به قتل رسید[ند]و
______________________________________________________________________
۱ . متن:می نمایم. ۲ و متن: پهلوان حاجی. دو سطر بعد پهلوان حاجی.
۳ . در متن افتادگی و سکته ای دیده می شود .
ذکر صد و هژدهم/ در تحلّف کردن شاهزاده منقاد... ۶۷۵
چندین دیگر از امرا[ی] سپاه بکتوت زخم خورد[ند]
و بکتوت آن شب بتعجیل تمام می رفت، تا آن هنگام که ((بَلَغَ الٌیلُ غایَتَهُ و رَفَعَ الفَجرِ رایَتَهُ))۱ به درگاه شاهزاده یسور رسید . هم از گرد راع کلاه بر زمین رد و احوال عرضه داشت. شاهزاده یسور بنفسه سوار گشت و به اسم مقدٌمه سپاه پسر خود جوکی را با بکتوت و مبارکشاه بوجای و خربوست با هفت هزار سوار بفرستاد و فرمان فرمود که تا آنجا که مراکب شما برود بروید و شاهزاده منقاد را با امرا بازگردانید .
شاهزاده جوکی به فرمان پدر با آن لشکر در عقب شاهزاده منقاد برنَهج شتاب براند و درح دود سرخس به ساهزاده منقاد رسید. بعد از چند حمله از جوانب ، شاهزاده منقاد منهدم و خیلخانۀ خاص و خواتین و پرستاران او در دست سپاه شاهزاده جوکی افتاد .و بیرامشاه به راه دیگر رفته بود. لشکر شاهزاده یسور بدو نرسید. امٌا بعضی از حواشی و مواشی بکتوت را از لشکر بیراشماه بازستاندند و به هنگام مواجعت چندپاره دیه را از دی های سرخس غارت کردند و مردم آنجا را به اسیر گرفت[ند]. چون شاهزاده جوکی و بکتوت پیش شاهزاده یسور آمدند، شاهزاده یسور روز دیگر بر سر جمع بکتوت را بنوخات و تشریف گرانمایه بدو داد و بسیاری از اسب و سلاح نبرد و جامه و اوانی و خیام و خرگاه در باب او مبذول داشت و از سپاه خود ههزار مرد نامدار در فرمان او کرد و در بادغیس مقام او نعیین گردانید و خود به جانب گرمسیر رفت. در راه بسر بوجای با دویست مرد از شاهزاده یسور بکریخت و در خراسان در حدود ابیورد ساکن شد و بعد از چند روز از عراق امیر بزرگ امیرچوپان۲ُ ایسن قپتلۍغ را به جهت ضبط ممالک خراسان و نظم مصالح [۶۷۳]
______________________________________________________________________
۱ من کلام العتبی .
۲ . امیر چوپا: از امرای بزرگ و نامدار عهد و اولجایتو سلطان بوده. پس از مرگ خواجه علیشاه چندی بر دست وزارت و صدارت آن پاشاه نیست و به معاضدت رکن الدّین صاین رتق و فتق امور می نمود . عافبت مورد خشم ابو سعید بهادر ، ایلخان جانشین اولجایتو ، واقع شد . به هرات فرار کرد و بع غیاث الدّین کُرَت پناهنده شد. امٌا ملک غیاث الدّین با اوغدر کرده و به امر ایلخان، امیر را به قتل رساند.
۶۷۶ تاریخ هرات
لشکر های پراکنده به خراسان فرستاد.
ایسن قتلغ چون به حدود سرخس رسید، بکتوت از بادغیس پیش او رفت امرای لشکر و ملوک خراسان با هم گفتند که چون بکتوت پیش ایسن قتلغ اید در حال ایسن قتلغ او را بگیرد؛ چه، مادّۀ فتن و خرابی خراسان و تخلّف عساکر با امرای بود. برخلاف گمان ایشان، ایسنتقلغ بکتوت را بنواخت و آلنغا نوشت که بر منوال گذشته بیرامشاه و ابویزید بوجای و امرائی که با بکتوت خلاف کرده بودند همه هم درین هفته به بادغیس روند و در حکم بکتوت باشند؛ چه، حکم یرلیغ جهانگشای پادشاهزادۀ جهان سلطان ابوسعید خان و آاتمغا مبارک نویین اعطم چوپان بیک بر آن موجب به نفاذ پیوست است که امرای مذکور پیش بکتوت باشند و از فرمان و جکم او عدول و تجاوز نجویند.
االقصٌه روز دیگر بکتوت راب ا خلعت گرانمابه بازگردانید و اراجیف چنین گفتند که ایسن قتلغ را دل پاشاهزاده یسور بود و در نهان مکتوت فرستاده بود به شاهزاده یسور که ممالک خراسان زیادت سپاهی نیست و کار عزاق نیز در تزلزل و اضطاب است. اگر چنانک پادشاه هادل با سیاهی به خراسان حرکت فرماید خراسان بزردی در تحت تصرّف پادشاه در آید و ممالک عراق نیز به اندک روزی به تبعیت خراسان مسلّم بدین واسطه بکتوت را به نوخت و عاطفن مخصوص گردانید.
بعد از چند روز سپر بوجای و بعضی از امرای لشکر بیرامشاه به بادغیس درآمدند و کار بکتوت باز تجدید رفت تمام گرفت و هر خبر و شر در رهاسان واقع شدی بکتوت آنرا علی التفصیل به سمع شاهزاده یسور رساندی. و شاهزاده یسور را روز بهروز براعتماد واثق تر گشتی و التفات خاطر به طرف او پیش تر شدی.[۶۷۴]