سفر نامه

و از آن جا به شهری رسيديم و آن را قيساريه خوانند و از عکه تا آن جا هفت فرسنگ بود شهری نيکو با آب روان و نخلستان و درختان نارنج و باروی حصين و دری آهنين و چشمه های آب روان در شهر مسجد آدينه ای نيکو چنان که چون در ساحت مسجد نشسته باشند تماشا و تفرج دريا کنند ، و خمی رخامين آن جا بود که همچو سفال چينی آن را تنک کرده بودند چنان که صد من آب در آن گنجد ، روز شنبه سلخ شعبان از آن جا برفتيم همه بر سر ريگ مکی برفتيم مقدار يک فرسنگ و ديگر باره درختان انجير و زيتون بسيار ديديم همه راه از کوه و صحرا ، چون چند فرسنگ برفتيم به شهری رسيديم که آن شهر را کفرسايا و کفر سلام می گفتند از اين شهر تا رمله سه فرسنگ بود و همه راه درختان بود چنان که ذکر کرده شد . روز يکشنبه غره رمضان به رمله رسيديم واز قيساريه تا رمله هشت فرسنگ بود و آن شهرستانی بزرگ است و باروی حصين از سنگ و گچ دارد بلند و قوی و دروازهای آهنين برنهاده ، و از شهر تا لب دريا سه فرسنگ است ، و آب ايشان از باران باشد و اندر هر سرای حوض های بزرگ است که چون پر آب باشد هرکه خواهد گيرد و نيز دور مسجد آن جا را سيصد گام اندر دويست گام مساحت است ، بر پيش صفه نوشته بودند که پانزدهم محرم سنه خمس و عشرين و اربعمايه اينجا زلزله ای بود قوی و بسيار عمارات خراب کرد ام کس را از مردم خللی نرسيد . در اين شهر رخام بسيار است و بيش تر سراها و خان های مردم مرخم است به تکلف و نقش ترکيب کرده و رخام را به اره می برند که دندان ندارد و ريگ مکی در آن جا می کنند و اره می کشند بر طول عمودها نه برعرض چنانکه چوب از سنگلاخ الواح می سازند و انواع و الوان رخام ها آن جا ديدم از ملمع و سبز و سرخ و سياه و سفيد و همه لونی ، و آن جا نوعی زنجير است که به از آن هيچ جا نباشد و از آن جا به همه اطراف بلاد می برند ، و اين شهر رمله را به ولايت شام و مغرب فلسطين می گويند . سيوم رمضان از رمله برفتيم به ديهی رسيديم که خاتون می گفتند ، و از آن جا به ديهی ديگر رفتيم که آن را قرية العنب می گفتند ، در راه سداب فراوان ديديم که خودروی بر کوه و صحرا رسته بود . در اين ديه چشمه آب نيکو خوش ديديم که از سنگ بيرون می آمد و آن جا آخرها ساخته بودند و عمارت کرده . و از آن جا برفتيم روی بر بالا کرده تصور بود که بر کوهی می رويم که چون برديگر جانب فرو رويم شهر باشد .چون مقداری بالا رفتيم صحرای عظيم در پيش آمد ، بعضی سنگلاخ و بعضی خاکناک . بر سر کوه شهر بيت المقدس نهاده است و از طرابلس که ساحل است تا بيت المقدس پنجاه و شش فرسنگ واز بلخ بيت المقدس هشتصد و هفتاد وشش فرسنگ است . خامس رمضان سنه ثمان و ثلثين و اربعمائه در بيت المقدس شديم . يک سال شمسی بود که از خانه بيرون آمده بودم و مادام در سفر بوده که به هيچ جای مقامی و آسايشی تمام نيافته بوديم . بيت المقدس را اهل شام و آن طرف ها قدس گويند ، و از اهل آن ولايات کسی که به حج نتواند رفتن در همان موسم به قدس حاضر شود و به موقف بايستد و قربان عيد کند چنان که عادت است و سال باشد که زيادت از بيست هزار خلق در اوايل ماه ذی الحجه آن جا حاضر شوند و فرزندان برند و سنت کنند و از ديار روم و ديگر بقاع همه ترسايان و جهودان بسيار آن جا روند به زيارت کليسا و کنشت که آن جاست و کليسای بزرگ آن جا صفت کرده شود به جای خود . سواد و رستاق بيت المقدس همه کوهستان همه کشاورزی و درخت زيتون و انجير و غيره تمامت بی آب است و نعمت های فراوان و ارزان باشد و کدخدايان باشند که هريک پنجاه هزارمن روغن زيتون در چاه ها و حوض ها پر کنند و از آن جا به اطراف عالم برند و گويند به زمين شام قحط نبوده است و از ثقات شنيدم که پيغمبر را عليه السلام و الصلوة به خواب ديد يکی از بزرگان که گفتی يا پيغمبر خدا ما را در معيشت ياری کن . پيغمبر عليه السلام در جواب گفتی نان و زيت شام بر من .اکنون صفت شهر بيت المقدس کنم . شهری است بر سر کوهی نهاده و آب نيست مگر از باران و به رستاق ها چشمه های آب است اما به شهر نيست چه شهر بر سنگ نهاده است و شهری است بزرگ که آن وقت که ديديم بيست هزار مرد د روی بودند و بازارهای نيکو و بناهای عالی و همه زمين شهر به تخته سنگ های فرش انداخته و هرکجا کوه بوده است و بلندی بريده اند و همواره کرده چنان که چون باران بارد همه زمين پاکيزه شسته ، در آن شهر صناع بسيارند هر گروهی را رسته ای جدا باشد ، و جامع مشرقی است و باروی مشرقی شهر باروی جامع است چون از جامع بگذری صحرايی بزرگ است عظيم هموار و آن را ساهره گويند و گويند که دشت قيامت خواهد بود و حشر مردم آن جا خواهند کرد بدين سبب خلق بسيار از اطراف عالم بدانجا آمده اند و مقام ساخته تا در آن شهر وفات يابند و چون وعده حق سبحانه و تعالی در رسد به ميعادگاه حاضر باشند .خدايا در آن روز پناه بندگان تو باش و عفو تو آمين يا رب العالمين .برکناره آن دشت مقبره ای است بزرگ وب سيار مواضع بزرگوار که مردم آن جا نماز کنند و دست به حاجات بردارند و ايزد سبحانه تعالی حاجات ايشان روا گرداند اللهم تقبل حاجاتنا و اغفر ذنوبنا سيئاتنا وارحمنا برحمتک يا ارحم الراحمين .ميان جامع و اين دشت ساهره وادی ای است عظيم ژرف و در آن وادی که همچون خندق است بناهای بزرگ است بر نسق پيشينيان و گنبدی سنگين ديدم تراشيده و بر سر خانه ای نهاده که از آن عجب تر نباشد تا خود آن را چگونه از جای برداشته باشند و در افواه بود که آن خانه فرعون است و آن وادی جهنم . پرسيدم که اين لقب که بر اين موضع نهاده است ، گفتند به روزگار خالفت عمر خطاب رضی الله عنه بر آن دشت ساهره لشکرگاه بزد و چون بدان وادی نگريست گفت اين وادی جهنم است و مردم عوام چنين گويند هر کس که به سر آن وادی شود آواز دوزخيان شنود که صدا از آن جا برمی آيد . من آن جا شدم اما چيزی نشنيدم . و چون از شهر به سوی جنوب نيم فرسنگی بروند و به نشيبی فرو روند چشمه آب از سنگ بيرون می آيد آن را عين سلوان گويند . عمارات بسيار بر سر آن چشمه کرده اند و آب آن به ديهی می رود و آن جا عمارات بسيار کرده اند و بستان ها ساخته و گويند . هر که بدان آب سر و تن بشويد رنج ها وبيماری های مزمن از و زائل شود و بر آن چشمه وقف ها بسيار کرده اند ، و بيت المقدس را بيمارستان نيک است و وقف بسيار دارد و خلق بسيار را دارو و شربت دهند و طبيبان باشند که از وقف مرسوم ستانند وو آن بيمارستان و مسجد آدينه برکنار وادی جهنم است ، و چون از سوی بيرون مسجد آن ديوار که با وادی است بنگرند صد ارش باشد به سنگ های عظيم آورده چنان که گل و گچ در ميان نيست و از اندرون مسجد همه سرديوارها راست است . و از برای سنگ صخره که آن جا بوده است مسجد هم آن جا بنا نهاده اند و اين سنگ صخره آن است که خدای عزوجل موسی عليه السلام را فرمود تا آن را قبله سازد و چون اين حکم بيامد و موسی آن را قبله کرد بسی نزيست و هم در آن زودی وفات کرد تا به روزگار سليمان عليه السلام که چون قبله صخره بود مسجد گرد صخره بساختند چنان که صخره در ميان مسجد بود و محراب خلق و تا عهد پيغمبر ما محمد مصطفی عليه الصلوة و السلام هم آن قبله می دانستند و نماز را روی بدان جانب کردند تا آن گاه که ايزد تبارک و تعالی فرمود که قبله خانه کعبه باشد و صفت آن به جای خود بيايد . می خواستم تا مساحت اين مسجد بکنم .گفتم اول هيات و وضع آن نيکو بدانم و ببينم بعد از آن مساحت کنم . مدت ها د رآن مسجد می گشتم و نظاره می کردم پس در جانب شمالی که نزديک قبه يعقوب عليه السلام است بر طاقی نوشته ديدم در سنگ که طول اين مسجد هفتصد و چهار ارش است . و عرض صد و پنجاه و پنج ارش به گز ملک و گز ملک آن است که به خراسان آن گز را شايگان گويند و آن يک ارش و نيم باشد چيزکی کم تر .زمين مسجد فرش سنگ است و درزها به ارزير گرفته و مسجد شرقی شهر و بازار است که چون از بازار به مسجد روند روی به مشرق باشد درگاهی عظيم نيکو مقدا ر سی گز ارتفاع در بيست گز عرض اندام داده برآورده اند و دو جناح باز بريده درگاه و روی جناح و ايوان درگاه منقش کرده همه به ميناهای ملون که در گچ نشانده بر نقشی که خواسته اند چنان که چشم از ديدن آن خيره ماند و کتابتی همچنين به نقش مينا بر آن درگاه ساخته اند و لقب سلطان مصر بر آن جا نوشته که چون آفتاب بر آن جا افتد شعاع آن چنان باشد که عقل در آن متحير شود و گنبدی بس بزرگ بر سر اين درگاه ساخته از سنگ منهدم و دو در تکلف ساخته روی درها به برنج دمشقی که گويی زر طلاست . زر کوفته و نقش های بسيار در آن کرده هر يک پانزده گز بالا و هشت گز پهنا و اين در را باب عليه السلام گويند . چون از اين در در روند بر دست راست دو رواق است بزرگ هر يک بيست و نه ستون رخام دارد با سرستون ها ونعل های مرخم ملون ، درزها به ارزير گرفته . بر سر ستون ها طارق ها از سنگ زده بی گل و گچ بر سر هم نهاده چنان که هر طاقی چهار پنج سنگ بيش نباشد و اين رواق ها کشيده است تا نزديک مقصوره ، و چون از در در روند بر دست چپ که آن شمال است رواقی دراز کشيده است شصت و چهارطاق همه بر سر ستون های رخام ، و دری ديگر است هم بر اين ديوار که آن را باب السقر گويند ، و درازی مسجد از شمال به جنوب است تا چون مقصوره از آن باز بريده است ساحت مربع آمده که قبله در جنوب افتاده است ، و از جانب شمال دو در ديگر است در پهلوی يکديگر هر يک هفت گز عرض در دوازده گز ارتفاع و اين در را باب الاسباط گويند ، و چون ازين در بگذری هم بر پهنای مسجد که سوی مشرق می رود باز در گاهی عظيم بزرگ است و سه در پهلوی هم بر آن جاست همان مقدار که باب الاسباط است و همه را به آهن و برنج تکلفات کرده چنان که از آن نيکوتر کم باشد و اين در را باب الابواب گويند از آن سبب که مواضع ديگر درها جفت جفت است مگر اين سه در است و ميان آن دو درگاه که بر جانب شمال است . در اين رواق که طاق های آن بر پيلپای هاست قبه ای است و اين را به ستون های مرتفع برداشته و آن را به قنديل و مسرج ها بياراسته و آن را قبه يعقوب عليه السلام گويند و آن جای نماز او بوده است و بر پهنای مسجد رواقی است و بر آن ديوار دری است بيرون آن در دو دريوزه صوفيان است و آن جا جاهای نماز و محراب های نيکو ساخته و خلق از متصوفه هميشه آن جا مجاور باشند و نماز همان جا کنند الا روز آدينه به مسجد درآيند که آواز تکبير به ايشان برسد . و بر رکن شمالی مسجد رواقی نيکوست و قبه ای بزرگ نيکو و بر قبه نوشته است که هذا محراب زکريا النبی عليه السلام و گويند او اين جا نماز کردی پيوسته ، و بر ديوار شرقی در ميان جای مسجد درگاهی عظيم است به تکلف ساخته اند از سنگ منهدم که گويی از سنگ يکپاره تراشيده اند به بالای پنجاه گز و پهنای سی گز و نقاشی و نقاری کرده و ده در نيکو بر آن درگاه نهاده چنان که ميان هر دو در به يک پايه بيش نيست و بر درها تکلف بسيار کرده از آهن و برنج دمشق و حلقه ها و ميخ ها بر آن زده و گويند اين درگاه را سليمان بن داود عليه السلام ساخته است از بهر پدرش و چون به درگاه در روند روی سوی مشرق از آن دو در آنچه بر دست راست باب الرحمه گويند و ديگر را باب التوبه و گويند اين در است که ايزد سبحانه و تعالی توبه داود عليه السلام آن جا نپذيرفت و بر اين درگاه مسجدی است نغز وقتی چنان بوده که دهليزی و دهليز را مسجد ساخته اند و آن را به انواع فرش ها بياراسته و خدام آن جداگانه باشد و مردم بسيار آن جا روند و نماز کنند و تقرب جويند به خدای تبارک و تعالی بدان که آن جا توبه داود عليه السلام قبول افتاده همه خلق اميد دارند و از معصيت بازگردند و گويند داود عليه السلام پای از عتبه در اندرون نهاده بود که وحی آمد به بشارت که ايزد سبحانه و تعالی توبه او پذيرفت او همان جا مقام کرد و به طاعت مشغول شد و من که ناصرم در آن مقام نماز کردم و از خدای سبحانه و تعالی توفيق طاعت و تبرا از معصيت طلبيدم خدای سبحانه و تعالی همه بندگان را توفيق آنچه رضای او در آن است روزی کناد و از معصيت توبه دهاد به حق محمد و آله طاهرين.وبر ديوار شرقی چون به گوشه رسد که جنوبی است و قبله بر ضلع جنوبی است و پيش ديوار شمالی مسجدی است سرداب که به درجه های بسيار فرو بايد شدن و آن بيست گز در پانزده باشد و سقف سنگين بر ستون های رخام .و مهد عيسی آن جا نهاده است و آن مهد سنگين است و بزرگ چنان که مردم در آن جا نماز کنند و من در آن جا نماز کردم و آن را در زمين سخت کرده اند چنان که نجنبيد و آن مهدی است که عيسی به طفوليت در آن جا بود و با مردم سخن می گفت و مهد در اين مسجد به جای محراب نهاده اند و محراب مريم عليها السلام در اين مسجد است بر جانب مشرق و محرابی ديگر از آن زکريا عليه السلام در اين جاست و آيات قرآن که در حق زکريا و مريم آمده است نيز بر آن محراب ها نوشته اند و گويند مولد عيسی عليه السلام در اين مسجد بوده . سنگی از اين ستون ها نشان دو انگشت دارد که گويی کسی به دو انگشت آن را گرفته است . گويند به وقت وضع حمل مريم آن دو ستون را به دو انگشت گرفته بود و اين مسجد معروف است به مهد عيسی عليه السلام و قنديل های بسيار برنجين و نقره گين آويخته چنان که همه شب ها سوزد . و چون از در اين مسجد بگذری هم بر ديوار شرقی چون به گوشه مسجد بزرگ رسند مسجدی ديگر است عظيم نيکو دوباره بزرگ تر از مسجد مهد عيسی و آن را مسجد الاقصی گويند . و آن است که خدای عزوجل مصطفی را صلی الله عليه و سلم شب معراج از مکه آن جا آورد و از آن جا به آسمان شد چنان که در قرآن آن را ياد کرده است سبحان الذی اسری بعبده ليلا من المسجدالحرام الی المسجدالاقصی الآيه و آن جا را عمارتی به تکلف کرده اند و فرش های پاکيزه افکنده و خادمان جداگانه ايستاده هميشه خدمت آن را کنند . و چون به ديوار جنوبی بازگردی از آن گوشه مقدار دويست گز پوشش نيست و ساحت است و پوشش مسجد بزرگ که مقصوره د راوست بر ديوار جنوبی است و غربی . اين پوشش را چهارصد و بيست ارش طول است در صدو پنجاه ارش عرض ودويست و هشتاد ستون رخامی است وبر سر اسطوانه ها طاقی از سنگ درزده و همه ميآن دو ستون شش گز است همه فرش رخام ملون انداخته و درزها را به ارزير گرفته و مقصوره بر وسط ديوار جنوبی است بسيار بزرگ چنان که شانزده ستون در آن جاست . و قبه ای نيز عظيم بزرگ منقش به مينا چنان که صفت کرده آمد و در آن جا حصيرهايی مغربی انداخته و قنديل ها و مسرج ها جداجدا به سلسله ها آويخته است . و محرابی بزرگ ساخته اند همه منقش به مينا و دو جانب محراب دو عمود رخام است به رنگ عقيق سرخ ، و تمامت ازاره مقصوره رخام های ملون و بر دست راست محراب معاويه است ، و بر دست چپ محراب عمر است رضی الله عنه ، و سقف اين مسجد به چوب پوشيده است منقش و متکلف و بر ديوار مقصوره که با جانب ساحت است پانزده درگاه است ، د رهای به تکلف بر آن جا نهاده هر يک ده گز علو در شش گز عرض ، ده از آن جمله بر آن ديوار که چهارصد و بيست گز است ، و پنج بر آنکه صد و پنجاه گز است ، و از جمله آن درها يکی برنجی بيش از حدبه تکلف و نيکويی ساخته اند چنان که گويی زرين است به سيم سوخته نقش کرده و نام مامون خليفه بر آن جاست ، گويند مامون از بغداد فرستاده است و چون همه درها باز کنند اندرون مسجد چنان روشن شود که گويی ساحت بی سقف است اما وقتی که باد و باران باشد و درها باز نکنند روشنی از روزن ها باشد . و بر چهار جانب اين پوشش از آن شهری از شهرهای شام و عراق صندوق هاست و مجاوران نشسته چنان که اندر مسجد حرام است به مکه شرفهاالله تعالی . و ازبيرون پوشش بر ديوار بزرگ که ذکر رفت رواقی است به چهل و دو طاق و همه ستون هاش از رخام ملون . و اين رواق با رواق مغربی پيوسته و در اندرون پوشش حوضی در زمين است که چون سر نهاده باشد زمين مستوری باشد جهت آب تا چون باران آيد در آن جا رود ، و بر ديوار چنوبی دری است و آن جا متوضاست و آب که اگر کسی مجتاج وضو شود در آن جا رود وتجديد وضو کند چه اگر از مسجد بيرون شود به نماز نرسد و نماز فوت شود از بزرگی مسجد. و همه پشت بام ها به ارزير اندوده باشد ، و در زمين مسجد حوض ها و آبگيرها بسيار است در زمين بريده چه مسجد به يک بار بر سر سنگ است چنان که هر چند باران ببارد هيچ آب بدان فرود آيد ، و و حوض های سنگين د رزير ناودان ها نهاده سوراخی در زير آن که آب از آن سوراخ به مجری رود و به حوض رسد ملوث ناشده و آسيب به وی نرسيده . و در سه فرسنگی شهر آبگيری ديدم عظيم که آب ها که از کوه فرود آيد در آن جا جمع شود و آن را راه ساختند که به جامع شهر رود ، و در همه شهر فراخی آب در جامع باشد ، اما در همه سراها حوض های آب باشد از آب باران که آن جا جز باران نيست و هرکس آب بام خود گيرد . و گرمابه هاو هر چه باشد همه آب باران باشد ، و اين حوض ها که در جامع است هرگز محتاج عمارت نباشد که سنگ خاره است ، و اگر شقی يا سوراخی بوده باشد چنان محکم کرده اند که هرگز خراب نشود ، و چنين گفته اند که اين را سليمان عليه السلام کرده است ، و سر حوض ها چنان است که چون تنوری و سرچاهی سنگين است بر س هر حوضی تا هيچ چيز در آن نيفتد ، و آب می دود چنان که هوا صافی شود و اثر نماند هنوز قطرات باران همی چکد . گفتم که شهر بيت المقدس بر سر کوهی است و زمين هموار نيست اما مسجد را زمين هموار و مستوی است ، و از بيرون مسجد به نسبت مواضع هر کجا نشيب است ديوار مسجد بلند تر است از آن که پی بر زمين نشيب نهاده اند و هرکجا فراز است ديوار کوتاه تر است ، پس بدان موضع که شهر و محل ها د رنشيب است مسجد را درهاست که همچنان که نقب باشد بريده اند و به ساحت مسجد بيرون آورده و از آن درها يکی را باب النبی عليه الصلوة و السلام گويند و اين در از جانب قبله يعنی جنوب است ، و اين را چنان ساخته اند که ده گز پهنا دارد و ارتفاع به نسبت درجات جايی پنج گز علو دارد يعنی سقف اين ممر در جاها بيست گز علو است ، و بر پشت آن پوشش مسجد است و آن ممر چنان محکم است که بنايی بدان عظمی بر پشت آن ساخته اند و در او هيچ اثر نکرده ، و در آن جا سنگ ها به کار برده اند که عقل قبول نکند که قوت بشری بدان رسد که آن سنگ را نقل و تحويل کند ، و می گويند آن عمارت سليمان بن داود عليه السلام کرده است ، و پيغمبر ما عليه الصلوات و السلام در شب معراج از آن رهگذر در مسجد آمد ، و اين باب بر جانب راه مکه است . و به نزديک در بر ديوار به اندازه سپری بزرگ بر سنگ نقشی است ، گويند که حمزه بن عبدالمطلب عم رسول عليه السلام آن جا نشسته است سپری بر دوش بسته پشت بر آن ديوار نهاده و آن نقش سپر اوست . و بر اين در مسجد که اين ممر ساخته اند دری به د و مصراع بر آن جا نشانده ، ديوار مسجد از بيرون قريب پنجاه گز ارتفاع دارد و غرض از ساختن اين در آن بوده است تا مردم از آن محله را که اين ضلع مسجد با آن جاست به محله ديگر نبايد شد چون درخواهند رفت . و بر در مسجد ازدست راست سنگی در ديوار است بالای آن پانزده ارش و چهار ارش عرض همچنين دراين مسجد از اين بزرگ تر هيچ سنگی نيست اما سنگ های چهار گز و پنج گز بسيار است که بر ديوار نهاده اند از زمين به سی و چهل گز بلندی . و د ر پهنای مسجد دری است مشرقی که آن را باب العين گويند که چون از اين در بيرون روند و به نشيبی فرو روند آن جا چشمه سلوان است . و دری ديگر است همچنين در زمين برده که آن را باب الحطة گويند ، و چنين گويند که اين در آن است که خدای عزوجل بنی اسراييل را بدين در فرمود در رفتن به مسجد قوله تعالی ادخلوالباب سجدا و قولوا حطة نغفرلکم خطاياکم و سنزيد المحسنين و دری ديگر است و آن را باب السکينه گويند .و در دهليز آن مسجدی است با محراب های بسيار و در اولش بسته است که کسی در نتوان شد ، گويند تابوت سکينه که ايزد تبارک و تعالی در قرآن ياد کرده است آن جا نهاده است که فرشتگان برگرفتندی . و جمله درهای بيت المقدس زير و بالای نه در است که صفت کرده ام . صفت دکان که ميان ساحت جامع است و سنگ صخره که پيش از ظهور اسلام آن قبله بوده است . بر ميان آن دکانی نهاده است و آن دکان از بهر آن کرده اند که صخره بلند بوده است و نتوانسته که آن را به پوشش درآورند . اين دکان اساس نهاده اند سيصد و سی ارش در سيصد ارش ارتفاع آن دوازده گز ، صحن آن هموار نيکو به سنگ رخام و ديوار هاش همچنين . درزهای آن به ارزير گرفته و چهارسوی آن به تخته سنگ های رخام همچون حظيره کرده و اين دکان چنان است که جز بدان راه ها که به جهت آن ساخته اند به هيچ جای ديگر بر آن جا نتوان شد . و چون بر دکان روند بر بام مسجد مشرف باشند . و حوضی در ميان اين دکان در زير زمين ساخته اند که همه باران ها که بر آن جا به مجراها در اين حوض رود و آب اين حوض از همه آب ها که در اين مسجد است پاکيزه تر است . و چهار قبه در اين دکان است از همه بزرگ تر قبه صخره است که آن قبله بوده است . صفت قبه صخره : بنای مسجد چنان نهاده است که دکان به ميان ساحت آمده ، و قبه صخره به ميان دکان و صخره به ميان قبه . و اين خانه ای است مثمن راست چنان که هر ضلعی از اين هشتگانه سی و سه ارش است و چهار بر چهار جانب آن نهاده يعنی مشرقی و مغربی و شمالی و جنوبی و ميان هر دو در ضلعی است ، و همه ديوار به سنگ تراشيده کرده اند مقدار بيست ارش ، و صخره را به مقدار صد گز دور باشد و نه شکلی راست دارد يعنی مربع يا مدور بل سنگی نامناسب اندام است چنان که سنگ های کگوهی ، و به چهار جانب صخهر چهار ستون بنا کرده اند مربع به بالای ديوار خانه مذکور ، و ميا ن هر دوستون از چهارگانه جفتی اسطوانه رخام قايم کرده همه به بالای آن ستون ها ، و بر سر آن دوازده ستون اسطوانه بنياد گنبدی است که صخره در زير آن است و دور صد وبيست ارش باشد و ميان ديوار خانه و اين ستون ها و اسطوانه ها . يعنی آنچه مربع است و بنا کرده اند ستون می گويم و آنچه تراشيده و از يک پاره سنگ ساخته مدور آن را اسطوانه می گويم اکنون ميان اين ستون ها و ديوار خانه شش ستون ديگر بنا کرده است از سنگ های مهندم و ميان هر دو ستون سه عمود رخام ملون به قسمت راست نهاده چنان که در صف اول ميان دو ستون دو عمود بود اين جا ميان دو ستون سه عمود است ، و سر ستون ها را به چهار شاخ کرده که هر شاخی پايه طاقی است . و بر سر عمودی دو شاخ چنان که بر سر عمودی پايه دو طاق و بر سر ستونی پايه چار طاق افتاده است ، آن وقت اين گنبد عظيم بر سر اين دوازده ستون که به صخره نزديک است چنان است که از فرسنگی بنگری آن قبه چون سرکوهی پيدا باشد ، زيرا که از بن گنبد تا سر گنبد سی ارش باشد ، وبر سر بيست گز ديوار و ستون نهاده است که آن ديوار خانه است و خانه برکان نهاده استکه آن دوازده گز ارتفاع دارد ، پس از زمين ساحت مسجد تا سر گنبد شصت و دو گز باشد . و بام و سقف اين خانه به نجارت پوشيده سات ، و بر سر ستون ها و عمود ها و ديوار به صنعتی که مثل آن کم افتد . و صخره مقدار بالای مردی از زمين برتر است ، و حظيره ای از رخام برگرد او کرده اند تا دست به وی نرسد ، صخره سنگی کبود رنگ است و هرگز کسی پای بر آن ننهاده است . و از آن سو که قبله است يک جای نشيبی دارد و چنان است که گويی بر آن جا کسی رفته است و پايش بدان سنگ فرو رفته است چنان که گويی گل نرم بوده که نشان انگشتان پای در آن چا بمانده است و هفت پی چنين برش است ، و چنان شنيدم که ابراهيم عليه السلام آن جا بوده است و اسحق عليه السلام کودک بوده است بر آن جا رفته و آن نشان پای اوست .و در آن خانه صخره هميشه مردم باشند از مجاوران و عابدان . و خانه به فرش های نيکو بياراستند از ابريشم و غيره . و از ميان خانه بر سر صخره قنديلی نقره بر آويخته است به سلسله قنديل ها سلطان مصر ساخته است چنانچه حساب گرفتم يک هزار من نقره آلات در آن جا بود ، شمعی ديدم همان جا بس بزرگ چنان که هفت ارش درازی او بود سطبری سه شبر چون کافور زباجی و به عنبر سرشته بود و گفتند هر سال سلطان مصر بسيار شمع بدان جا فرستد و يکی از آن ها اين بزرگ باشد و نام سلطان به زر بر آن نوشته ، و آن جايی است که سوم خانه خدای سبحانه و تعالی است چه ميان علمای دين معروف است که هر نمازی که در بيت المقدس گذارند به بيست و پنج هزار نماز قبول افتد و آنچه به مدينه رسول عليه الصلوة و السلام کنند هر نمازی به پنجاه هزار نماز شمارند و آنچه به مکه معظمه شرفهاالله تعالی گذارند به صد هزار نماز قبول افتد ، خدای عزوجل همه بندگان خود را توفيق دريافت آن روزی کناد . گفتم که بام ها و پشت گنبد به ارزير اندوده اند و به چهار جانب خانه درهای بزرگ برنهاده است ، د و مصراع از چوب ساج ، و آن درها پيوسته باشد . و بعد از اين خانه قبه ای است که آن را قبه سلسله گويند ، و آن آن است که داود عليه السلام آن جا آويخته است که غير از خداوند حق را دست بدان نرسيدی و ظالم و غاصب را دست بدان نرسيدی و اين معنی نزديک علما مشهور است ، و آن قبه بر سر هشت عمود رخام است و شش ستون سنگين ، و همه جوانب قبه گشاده است الا جانب قبله که تا سربسته است و محرابی نيکو در آن جا ساخته . و هم بر اين دکان قبه ای ديگر است بر چهار عمود رخام و آن را نيز جانب قبله بسته است ، محرابی نيکو بر آن ساخته آن را قبه جبرييل گويند ، و فرش در اين گنبد نيست بلکه زمينش خود سنگ است که هموار کرده اند ، گويند شب معراج براق را آن جا آورده اند تا پيغمبر عليه الصلوة و السلام گويند ، ميان اين قبه و قبه جبرييل بيست ارش باشد . اين قبه نيز بر چهار ستون رخام است و گويند شب معراج رسول عليه السلام و الصلوة اول به قبه صخره نماز کرد و دست بر صخره نهاد تا باز به جای خود شد و قرار گرفت و هنوز آن نيمه معلق است . و رسول صلی الله عليه و سلم از آن جا به آن قبه آمد که بدو منسوب است و بر براق نشست و تعظيم اين قبه از آن است . و در زير صخره غاری است بزرگ چنان که همشه شمع در آن جا افروخته باشد . و گويند چون صخره حرکت برخاستن کرد زيرش خالی شد و چون قرار گرفت همچنان بماند . صفت درجات راه دکان که بر ساحت جامع است : به شش موضع راه بر دکان است و هريکی را نامی است . از جانب قبله دو راهی است که به آن درجه ها بر روند که چون بر ميان جايی ضلع دکان بايستند يکی از آن درجاب بر دست راست باشد و ديگر بر دست چپ. آن را که بر دست راست بود مقام النبی عليه السلام گويند وآن را که بر دست چپ بود مقام غوری . و مقام النبی از آن گويند که شب معراج پيغمبر عليه الصلوة و السلام بر آن درجات بر دکان رفته است و از آن جا در قبه صخره رفته . و را ه حجاز نيز بر آن جانب است .اکنون اين درجات راپهنای بيست ارش باشد ، همه درجه ها از سنگ تراشيده منهدم چنان که هر درجه به يک پاره يا دوپاره سنگ است مربع بريده و چنان ترتيب ساخته که اگر خواهند با ستور به آن جا بر توانند شد ، و بر سر درجات چهار ستون است از سنگ رخام سبز که به زمرد شبيه است الا بر آن که بر اين رخام ها نقطه بسيار است از هر رنگ . و بالای هر عمودی از اين ده ارش باشد و سطبری چندان که در آغوش دو مرد گنجد . و بر سر اين چهار عمود سه طاق زده است چنان که يکی مقابل در و دو بر دو جانب . و پشت طاق ها راست کرده و اين شرفه و کنگره برنهاده چنان که مربعی می نمايد . و اين عمودها و طاق ها را همه به زر و مينا منقش کرده اند چنان که از آن خوب تر نباشد . و دارافزين دکان همه سنگ رخام سبز منقط است و چنان است که گويی بر مرغزار گل ها شکفته است . و مقام غوری چنان است که بر يک موضع سه درجه بسته است يکی محاذی دکان و دو بر جنب دکان چنان که از سه جای مردم بر روند و از اين جا نيز بر سه درجه همچنان عمودها نهاده است و طاق بر سر آن زده و شرفه نهاده و درجات هم بدان ترتيب که آن جا گفتم از سنگ تراشيده ، هر درجه دو يا سه پاره سنگ طولانی و بر پيش ايوان نوشته به زر و کتابه لطيف که امر به الامير ليث الدولة نوشتکين غوری . و گفتند اين ليث الدوله بنده سلطان مصر بوده و اين راه ها و درجات وی ساخته است . و جانب مغربی دکان هم دو جايگاه درجه ها بسته است و راه کرده همچنان به تکلف که شرح ديگر ها را گفتم . و بر جانب مشرقی هم راهی است همچنان به تکلف ساخته و عمودها زده و طاق ساخته و کنگره برنهاده آن را مقام شرقیی گويند . و از جانب شمالی راهی است از همه عالی تر و بزرگ تر و همچنان عمودها و طاق ها ساخته و آن را مقامی شامی گويند . و تقدير کردم که بدين شش راه که ساخته اند صدهزار دينار خرج شده باشد ، و بر ساحت مسجد نه بر دکان جايی است چندان که مسجدی کوچک بر جانب شمالی که آن را چون حظيره ساخته اند از سنگ تراشيده و ديوار او به بالای مردی بيش باشد و آن را محراب داود گويند، و نزديک حظيره سنگی است به بالای مردی که سر وی چنان است که زيلوی کوچک تر از آن موضع افتد سنگ ناهموار ، و گويند اين کرسی سليمان بوده است ، و گفتند که سليمان عليه السلام بر آن جا نشستی بدان وقت که عمارت مسجد همی کردند ، اين معنی در جامع بيت المقدس ديده بودم و تصوير کرده و همان جا بر روزنامه که داشتم تعليق زده ، از نوادر به مسجد بيت المقدس درخت حور ديدم . پس از بيت المقدس زيارت ابراهيم خليل الرحمن عليه الصلوة و السلام عزم کردم . چهارشنبه غره ذی القعده سنه ثمان و ثلثين و اربعمائه . و از بيت المقدس تا آن جا که آن مشهد است شش فرسنگ است و راه سوی جنوب می رود . و بر راه ديه های بسيار است و زرع و قاغ بسيار است و درختان بی آب از انگور و انجير و زيتون و سماق خودروی نهايت ندارد .به دو فرسنگی شهر چهار ديه است و آن جا چشمه ای است و باغ و بساتين بسيار و آن را فراديس گويند خوشی و موضع را . و به يک فرسنگی شهر بيت المقدس ترسايان را جايی است که آن را عظيم بزرگ می دارند و هميشه قومی آن جا مجاور باشند و زايران بسيار رسند و آن را بيت اللحم گويند . و ترسايا ن آن جا قربان کنند و از روم آن جا بسيار آيند ، و من آنروز که از شهر بيامدم شب آن جا بودم .