ذکر صد وسی و ششم
در رفتن ملک اسلام غیاث الحقّ
والدّین خلّدالله ملکه، به حجّ
چون حقٌ سبحانه و تعالی به فیض عمیم خود ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین را به مقاصد و طالب او متٌصل گرداند و به بَطش عظمی [۷۷۴] اعادی و منازعان ملک او را مخذول و مقهور کرد و روز به روز عظمت و حکومت او را در تصادف و مزید داشت، ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین بر مقتضای کلام ربٌ العالمین که ((وَاللهِ]عَلی النّاسِ حَجٌّالبَیتَ مَنِ استَطاعَ اِلَیهِ سَبیلاً))۲ و موجب حدیث سولی ، صلوات الله علیه ، که ((مَن مَلَکَ زاداً وَ راحِلَةً تُبَلّغُهُ اِلی بَیتِ الله وَلَم یَحُجٌ فَلیِ عَلَیهِ اَن یَمُونَ یَهوُدیٌاً اَونَصَّرانیٌاً))۳ عزیمت سفر حجاز مصممٌ گردایند و در رجب سنۀ مذکور به طالع سعر و وقت فرخنده از شهر بیرون آمد و در خانقاهی که در جوار مسجد ترٌه فروش [ان] است نزول فرمود . روز دیگر ائنّه و شیوخ و مشاهیر شهر هرات به خدمت ملک اسلام غیاث الحثّ والدّین آمدند و نخست زبان به دعا و ثنا بگشا[ند]:
شهر[سیف اسفرنگی ]
خدایگان، فلک مرتبت، غیاث الدّین زهی حدود کمال تو، فارغ از ادراک
نفاذ تست مقالی که نیست بر خط او زبان تیر فلک را مجال استدارک
شکوه حلم تو دندان حادثه را به تفغ کوه کند شاخ شاخ چون مسواک
ره خلاف تو راهیست بدسگال ترا که هست منزل اول به پایگاه هلاک
به خار چشمۀ مهر تو گر به رخ رسد اثیر نم کشد از چشمۀ سنان سماک
بعد از سرایط دعا و ثنا عرضه داشتند که ((اگر ملک اسلام در سفر حجاز تأخیر فرمانید از غایت کرم ملکی و حسن ملکی بوَد؛چه، این ولایت سرحدٌ و ممرٌ
_____________________________________________________________________
۱ اصل:سی و چهارم
۲ . قران ، آل عمران / ۹۷(([خدای را ]بر مردم، حج خانه [ی کعبه] مقرٌر است، برای کسی که بدان
راه تواند برد.)) ۳ . در متن حدیث نبوی شکستگی راه یافته است.
ذکر صد وسی و ششم / در رفتن ملک اسلام غیاث الحقّ ... ۷۶۹
عساکر اقالیم است. چون ملک اسلام غیبت فرمانید از جواب [۷۷۵] اعادی و حسٌاد به قصد و حصد این شهر راغب شوند.))
ملک اسلام فرمود که ((مصلحت من در رفتن است ؛چه، من نذر کرده ام که درین سال مذکور بیت الله را زیارت کنم و از عهدۀ امری که مفروض است بدارآیم . شاما خاطر مجموع دارید و به ادعیۀ صالحه معون من باشد که امیدوارم که ایزد سبحانه و تعالی ما را و شما را در حفظ و حیاطت خود داراد . فرزند اعزٌ، محمّد قایم مقام من درین ولایت خواهد بود.))
بعد از آن بفرمود تا خواجه شهاب وصیٌت نامه از زبان او به اسم ملکزاده اعظم شمس الحقّ والدّین در قلم آور برین منوال:
((فرزند اعزّ محمد، ابقاه الله تعالی و اسعده فی الدّارین ، باید که در کلٌ احوال نگاهداشتّ جانب خدای تعالی را نهان و آشکارا از جمیع امور مهم تر اند و به رضا ئ خشم او امیدوار و خایف باشد . بر باشد . بر پرستش حضرت ربوبیٌت او در سرٌا و ضرٌا وَهن و قصر ننماید و بر زنده گردانید شرعیت و استوار گردانیدنِ بنای مسلمانی و بزرگ داشتِ اهل علم- که میراث داران پیغامبران اند – همٌت دارد ، و قُضاة و ائمٌۀ دین را در روا گردانیدن احکام شرع مطهر نبوی و در ایمن داشتن راهها مبالغت نماید تا مسلمانان مسافر، از تجٌار و راه روان در امن آمدو شد کنند و مدد نعمتها از ولایتها منثطع نگردد و از اطراف و آفاق چون آوازۀ عدل شنوشد روی به ولایت او نهند، و آبادانی و انواع نعمت هر روز بر مزید باشد، و راندان حدود شرعی و حکم و سیاست بر اهل فس و فجور از جملۀ مهمٌات و ملک داند، و در قلاع و حُصُون کوتوالانِ امین و حارسانِ باحزم نصب کند، و حرمت امرا و مشاهیر و معارف لشکر منصور برحسب درجه و تفاوت مقدار ایشان بواجبی رعایت کردن از مهمات مصالع شمرد، و از هر کس آنچ بشن.د نیک بشنود و در آن اندیشه کند و آنچ زبده و خلاصۀ سخن هر کس باشد نگاه دارد [۷۷۶] و رکن بزرکتر در نگاهداشتِ ولایت و تربیت مصالح الفت دلها و استمالت رعیٌت شناسد و به هیچ وجه رضا ندهد که میان حَشَم و خدم مخالفتی ظاهر شود، خاصٌه اخلافی که نشان خللها باشد و به ظهور فتنه و ریختن خونها اانجامد.
((و مواجب هرکس به حدّ و استحقاق او مقرٌر دارد. و چون از کسی خیانتی یا جنایتی ظاهر شود ، در دراندن حکم تأخیر روا ندارد که هیبت حکم در نفاذ سیاست
۷۷۰ تاریخ هرات
است. و نایب دیوان مظالم را فرماید تا در شنودن سخن متظّمان بیدار باشد و روشن کردن ظلمها بواجب تمام به جای آرد و انصاف مظلوم از ظالم بستاندو به وقت بار هر کس را از امرا و اصناف حَشَم از ترک و تاژیک بر اندازۀ منصب و درجۀ مقام قیام و قعود معین گرداند تا به نصّ قران مجید((وَرَفَعّنا بَعضَهُم فَوقَ بَعضٍ دَرَجاتٍ))۱ کار کرده باشد. و اسباب حرب در سفر . حضر مهیٌا دارد . و هر هفته دو روز برای شنیدن مظالم در مسجد جامع حاضر باشد و اصحاب مناصب و معارف و اهل علم و عقل را بنشاند و سخن مظلومان بی ملالتی بشنود و کار مسلمانان آنچه معاملاتی باشد به مشورت دیوان معامله ، و آنچ شرعی باشد به فتوای ائمٌه و حکم قضاة بگذارد ، و مراسم عدل و انصاف را زنده کند و رسوم جور ظلم را محو گرداند و حقوق به مستحقٌان رساند و متصرٌفان و گماشتگان ولایت را بفرماید تا راعایا را نیکو دارند و مال و معامله به وقت طلبند و تا مراجعت ما بر رعیّت حواله نکنند . ((و در جمیع امور سیاسی با مولانا ناصرالدّین عبیدالله و غیاث الدّین بهرام و ناصرالدّین ایلچی خواجه مشورت کند، و امور شرعیّه را به حضور مولانا نظام الملّة والدّین و مولانا بدرالدّین ازابی و نوّاب قاضی وقت به قطع رساند ، و در دخل و خرج و توفیر و مستزاد خالصات ما باتفّاق و تدبیر سیف الدّین بادام و خواجه شهاب عزیز تصرّف نماید و در آن کوشد که بیشتر اوقات و ساعات[۷۷۷] به طاعات و عبادات بسر برد و از لهو و لغو اجتناب و عدول نماید تا بر خوردار دین و دنیی گردد، انشاءالله العزیز و ماذلک علی الله بعزیز .))
بعد از آن روز دیگر که شاهزاده شهر الله الاصم رجب سنۀ مذکور بود ، ائمٌه و اشراف هرات را وداع کرد و به طالع سعد سورا شد و جماعتی از ملکزادگان چون امیر محمّد و امیر موفق، ابناء ملک مغفور علاءالحقّ والدّین ؛و از ائمٌه چون مولاناصدر الملّة والدّین قاضی و مولانا صدرالدّین درّه ای و مولانا سراج الدّین عزیز و مولانا ملک الحکما سعدالدّین حکیم؛ و از امرای غور و هرات و اسفزار و خواص درگاه او چون امیر دادبیک و شمس الدّین هارون و تاج الدّین احمد و اختیار الدّین سالار و امیر ناصرالدّین طغرل فوشنجی و امیربهاءالدّین زره و امیر ابوبکر خلیفه مالانی؛و قُرب دویست تن دیگر از اکابر غور و اعیان هرات و مشاهیر اسفزار بر
______________________________________________________________________
۱ . قران، زخرف/ ۳۲ ((و بعضی از ایشان را بر بعضی دیگر به درجاتی برتر داشتیم.))
ذکر صد و سی وششم / در رفتن ملک اسلام غیاث الحقّ .. ۷۷۱
عزیمت سفر حجاز در خدمت او سوار شدند.
وچون به جام رسید ، شیخ الاسلام شهاب الحقّ والدّین با زمره ای از ائمّه و شیوخ جام و از خواف شیخ بزرگ قطب الدّین مظفّر با گروه دیگر از اکابر و مهتران مصاحب ملک اسلام شدند . و چون به خطّۀ نیشاپور رسید شیخ الاسلام خواجه قطب الحقّ والدّین جامی و طایفه ای از کبرای نیشاپور با قافله ملک اسلام پیوستند. برین نَسَق که به ذکر پیوست، به هر شهر خطّه که ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین نزول می فرمود، طایفه ای از علما و شیوخ در صحبت او روان می شدند و ملک اسلام بر نَهج ملوک اسلام در باب هر یک تربیت و الطاف مبذول می داشت و معنی ((اَلزم الرَّفیقَ ثُمَّ الطُّریق ))را کار می بست ، و به هر باجگاه و موقف اداء خراج که می رسید ، بی زحمتی و مؤنتی قرب دو هزار نفر آدمی را می کذارند . و اگر در دیاری و ملکی باژستانی و طالب خراجی به خشونت از مصاحبان او مطالبه می کرد ، او را به ضرب و تأدیب مجروع[۷۷۸] می گردانید، خصوصاً در حدود کردستان که والی باژستانبان را بواسطۀ آنکه از مصاحبان او باژ می طلبید و در آن معنی غُلُوّ و خشونت عظیم می نمود ، دست بسته و سر و پا برهنه چند فرسنگ پیاده با خود ببرد و بعد از دو روز به شفاعت شیوخ و ائمّۀ کبار او را بگذاشت و خلعت پوشانیده بازگردانید. و چون به دارالملک بغدا رسید، شیخ الاسلام خواجه مطهٌر و ملک معظٌم شمس الدّین امیر ورنه و مخدومزاده امیر حافظ سراج الدّین علی به خدمت او پیوستند و از پیش پادشاهزادۀ جهان و امیر چوپان جماعتی انبوه از اکابر و اعیان مملکت ایشان به بغداد آمدند و حکم یرلیغ و تشریفات اوردند[ند] که ((امیر حاج قافلۀ عراق ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین باشد و محمل ما را ببرد و باز آرد .))ملک اسلام چند روز در بغداد مقام کرد ومال بسیار به اسم صدقه به فقرا و صلحا و منزویان بغداد داد . و چون هنگام ارتحال قافله شد؛ گنجهای مملوّ از زر و سیم و قافله[ای]انبوه از بغداد بدر آمد.
شعد[نظامی]
به خروارها گنج زر برگرفت به عزم بیابان ره اندر گرفت
و اَبطال و کُماة خراسان و عراق را بر اطراف اربعۀ قافله تعیین فرمود و از غایب فرط حزم و حراست حفظی و بأسی نموده که هیچ قاطع طریق و سارق زندیق را مجال آن نبود که رشتۀ تأنّی از اهل قافله ببردندی ، بلک از خوف ملک اسلام غیاث الحقّ
۷۷۲ تاریخ هرات
والدّین حرامیان و سُرّاق عرب از راه منحرف گشته بودند و از امکنه و ادویه و غورهای منیع منزوی و متواری شده و از بغداد تا بیت الحرم همۀ راه سفره کشیده و مایده نهاده داشت و به مراکب و خوردنی و پوشیدنی فقرا و ضعفای قافله را نیرومند گردانید. و چون به مکّه رسید ،امرای مکٌه که در هیچ عهدی به استقبال ملکی و والی [ی] از مکّه بیرون نیامده بودند،به جهت اعزاز و توقیر او بیرون آمدند و هر یک به حسب طاقت و استظهار خود هدیه عرضه کردند.[۷۷۹]
شعر[نظامی]
به هر منزلی کو عنان کرد خوش همش نُزل بردند و هم پیشکش
به اندازۀ دسترس های خویش کشیدند گنجبنه بسیار پیش
هم از تازی اسبان صحرا نورد هم از تیغ چون آب زهرآب خورد
شتر نیز ناقه همه بی سراک شتابنده چون گَرد و از گَرد باک
چون هنگام اداء فرض حجّ شد ، شرایط مناسک به جای آورد و فُرُوض و سُنَن حج را به تقدیم رسانید و از سر نیاز و صدق و تعظیم تمام کعبۀ معظّم از زیارت کرد
شعر
سوی کعبه شد روی افروخته حساب مناسک درآموخته
قدم بر سر ناف عالم نهاد بسی نافه کز ناف عالم گشاد
چو برکار گردون بر آن نقطه گاه به پای پرستش بپیمود راه۱
طوافی کزو نیست کس را گریز برآورده و شد خانه را حلقه گیر
نخستین درِ کعله را بوسه داد پناهندۀ خویش را کرد یاد
بر آن آستان زد سر خویش را خزینه بسی داد درویش را
چو در خانۀ راستان کرد جای خداوند راشد پرستش نمای
همه خانه را گنج و گوهر گرفت در و بام در مشک و عنبر گرفت
و چون حج بگذارد،او را با امرای قافلۀ مصر ملاقات شد . درباب او الطاف و کرامت بی حساب فرمودند و به اسم تحفه از ثبار و اسلحه و غرایب مصربٌه و اسبان۲= تازی بسیاری پیش او فرستاد[ند] . بعد از آن به چند روز متوجه مدینۀ رسول،علیه افضل الصٌلوات و واکمل التحیٌات، شد . و چون به مدینه رسید و زیارت روضۀ مطهّر و تربت
______________________________________________________________________
۱ . متن "به پای پرستش بپیمود راه. ۲ . متن: اسپان .
ذکر صد و سی و ششم/ در رفتن ملک اسلام غیاث الحقّ ... ۷۷۳
مقدسۀ سیّد کاینات، علیه افضل الصلّوات ، دریافت ، مال فاخر به سادات و مجاوران و فقراء و ضعفاء مدینه داد و به هنگام مراجعت اشراف و صنادید مدینه دو فرسنگ با او همراهی کردند.[۷۸۰] ملک اسلام غیاث الحقٌ والدّین ایشان را به دلخوشی هر چه تمامتر بازگرداند.
القصه ، بسلامت و سعدتد به عون خالق لم یزل و صانع بی بَدَل قافلۀ عراق را و محمل پادشاه هزاره سلطان ابوسعید را به بغداد رساند. تمامت خلق بغداد به استقبال او بیرون آمدند و خدای تعالی را شکرها گفتند و بر ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین ثنا و ستایش فراوان خواندخند].
و راوی چنین گفت که پیش از نرول ملک اسلام غیاث الحقٌ والدّین ، ایلچیان پادشاهزاده سلطان ابوسعید و امیر چوپان و تاج الدّین علیشاه با تشریفات گرانمایه به بغداد آمده بودند و منتظر ملک اسلام گشته