ذکر صد وبیست و دوّم
در رفتن شاهزاده یسو به مازندران
و صفت خرابی [ی] که لشکر او کرد
در رحب سنۀ مذکور شاهزاده یسور از هرات بگذشت و چون جام رسید به خدمت شیخ الاسلام خواجه شهاب الحقّ والدّین، مدّظلّه، رفت و بعد از آنکه زیارت تربت مقدّسۀ شیخ الاسلام شیخ احمد جام، قُدَّسَ سِرُّه، دریافت بر نَهج شتاب از جام حرکت کرد . امرای خرسان همه به کار عشرت مشغول بودند و لشکر های براکنده با وجود آنک ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین به کرات بدیشان مکتوبات فرستاد و به مرّات قاضدان دوانید که ((به حقیقت شاهزاده یسور می رسد امرا باید که غفلت ننمایند و با خبر باشند.))ایشان آن اخبار را می گفتند که دروغ است و ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین ما را می ترساند و بر ما چون آفتاب روشن است که شاهزاده یسور [۶۸۹] به خراسان نیاید ؛چه، او با پادشاهزادۀ چهان سلطان ابوسعید عهد کرده است ، و نیز لشکر واو اندک است و شاهزادگان و امرا و وُجُوهُ سپاه اکثر با او بدند و از جانب ماورءالنهر و عساکر شاهزاده کُپَک خایف است.
ازین گونه سخنها می گفتند و غفلت می نمو[ند] تا آن زمان که ناگاه شاهزاده یسور بر ایشان زد و تمامت خیلخانه های ایشان غارت کرد و حواشی و مواشی وخواتین و اغلمه و خراین و خیام و خرگاه نوبتخانه و گله و رمۀ ایاشن را بگرفت و هر کس از امرا چون توکٌال۲ و امیراوردای غازان و اباجی و الاتمور ۳ و بیرامشاه و رای ملک پناه به طرفی بردند و بکتوت تا حد دامغان براند و شاهزاده یسور تا وسط مازندران برفت .
و روای چنین گفت که در مازندران قُرب ده هزار تن از سادات و اشراف و اکابر خاندانهای قدیم را اسیر کردند و تمامت بوم بر آن حدود را بکند[ند] و بسوخت[ند].
______________________________________________________________________
۱ . اصل: صد و بیستم ۲ . ذیل جامع التواریخ : امیر توکٌل .
۳ . دیل جامع التواریخ : آلا تیمور.
ذ کز صد و بیس و دوم/ در رفتن شاهزاده یسور به... ۶۹۱
شعر[ربیعی]
گشادند لشکر به بیداد دست دِر دادِ گردونِ گردان ببست
اگر کِشت دیدند و گر باغ و کاخ و گر رود و کاریز [و] اگر بیخ و شاخ
همی سوختند و همی کند[ند] نیز ز بیداد مانده نبود هیچ چیز
و چندانی غنایم از نعمت و اسیران ماه خد دوشیزه و پسران مهر چهر بزرگوارده و غلامان ترک زرّین کمر و اسبان راهورا و استران گوهر و استران گزیده و خرگاههای زربفت پادشاهانه و سراپرده های رومی منقّش و کلاها و کمر های مرصّع و تخوت جامه های قیمتی و صندروقهای اثواب دوخته و اوانی زرّین و سیمین در دست لشکر شاهزاده یسور افتاد که بر حصر و عئّ آن جز خدای عزّ و جل کسی را علم حاصل نیامدی.
و روای چنین [۶۹۰] گفت که شاهزاده یسور بهد از سه روز که پیش تر بلاد و اماکن و مساکن مازندران را خراب کرد، به شهر های خراسان ایلچیان فرستاد و گفت:
شعر [ربیعی]
منم شه ایران و لشکر مراست سر تخت شاهی و کشور مراست
سپهر برین تکیه جای من است بویژه خرد رهنمای من است
گرفتم خراسان به مردی و زور به نیوری یزدان زاو[و]* ش و هور
گر ایدون که از گفت من تند میغ کشد سر بدرّم دلش را به تیغ
وگر شیر شیرزه شود دشمنم سرش را به زور از بدن برکنم
وگر فیل بامن نَبَرد آورد خدنگم دلش را به درد آورد
همم تخت و دیهیم و هم لشکرست همم ملک و هم گنج پُر گوهرست
همم پنجه و زور و دست قریست همم زهره و گردۀ پهلویست
و مردم انجا را به دیلی و متابعت خود دعوت کرد. ملوک و زعما ءَ آن بلاد گفتند که تا ما جان داریم در روی سپاه تو تیغ خواهیم کشید و به هیچ نوع سر به صلح و ایلی در نخواهیم آورد؛ چه، عالمی را خراب کردی و عهدی که میان تو و پادشاهزادۀ جهان ابوسیعد بود بشکستی و قصور و دیار مسلمانان را به جبر بسوختی و ویران گردانید[ی].
شعر[فردوسی]
زدی آتش و شهرها سوختی جهان داشتن از که آموختی
۶۹۲ تاریخ هرات
و اگر چنانک ملک اسلام غیاث لحقّ والدّین با تو ضلح کردی و درِ شهر هرات بر روی سپاه تو بگشادی ما نیز گیش تو آمدیمی ۱ و شریطی انقیاد و رعیٌتی به تقدیم رساندیمی ۲ . چون ملک اسلام غیاث الحقٌ والدّین که ملک ملوک خراسان است با وجود چندان لشکر جنگی که در فرمان داشتبر تو اعتماد نکرد و به فرط علم و دها[ء] ملکی و وفور حکمت و برعت [۶۹۱] ملکی دانست که تو بدین ممالک به جهت خرابی آمدی پیش تو بیرون نیامد و خراج و تاج نفرستاد، به طریق اولی که ما را به ایلی تو در آمدن مصلحت نبود .
القصٌه ، هیچ شهری و حصاری شاهزاده یسور را مسلٌم نشد و بسیاری از سپاه او در شهرها و راهها وقلاع [ها] به قتل پیوست ، خصوصاً در مشهد متبرک طوس . و بعد از سه ماه از مازندران مراجعت نمود و در موضعی که آن را قراتپه۳ می خوانند نزول کرد، بدان امید که از جانب دربند
شعر[مؤلٌف کتاب ]
به گاهی که خورشید تابنده چهر به پره خرامد پس از روی مهر
جهان را به نو زینت و فر دهد صباع را چمن بوی عنبر دهد
گلستان چو مینو شود دلفریب گل و لاله روید فراز و نشیب
هوا دلکش و عنبر آگین شود گلستان چو گلزار مشکین شود
پاشداه اوزبک با لشکر قفچاق به قصد و حصد ممالک عراق دراید و او از این جانب لشکر به مازندران برد و از مازندران به دارالملک سلطانیه۴ رود. و چون در قراتپه ۵ معسکر ساخت ، شیخ الاسلام خواجه شهاب الحقّ والدّین را طلب داشت. شیخ الاسلام پیش او نرفت و به جانب ایلچیان ملتفت نشد . شاهزاده یسور از آن معنی در غضب رفت و لشکر به پای حصار شیخ الاسلام شهاب الحقّ والدّین فرستاد تا چند روز حصار را محاصره کردند و تمامت موشی ولایت جام را
______________________________________________________________________۱ . متن:آمدمی . ۲ . متن: رساندمی. ۳ . دیل جامع التواریخ :قرایه
۴ . سلطانیه: از مستحدثات ازغوان است که اولجایتو آن را گسترش داد و به پایتختی برگزید ابوسعید درآنجا بر تخت نشصت و اولجایتو را در گوری که برای خویش درآنجا ساخته بود به خاک سپرد. پس از ایلخانان اعتبار خویش را از دست داد و اینک شهری است کوچک
۵. متن: قرتبه.
ذکر صد وبیست و دوم / در رفتن شاهزاده یسور به... ۶۹۳
بگرفتند. و بعد از آنک از فتح حصار عاجز آمدند مراجعت نمودند و شاهزاده یسور را گفتند که ((مردمان بسیاری به قتل پیوست و حربهای سخت کردیم [لیکن] حصار شیخ الاسلام شهاب الحقّ والدّین را فتح نتوانستیم کرد.)) شاهزاده یسور اندیشه مند و چون غم بر دل او کار کرد- چه، در خراسان شهری نتوانست گرفت و کسی از امرا و حکٌام خراسان به ایلی او درنیامد- آز آمدن بغایت پشیمان گشت و از هیچ[۶۹۲] طرف خایف نبود که از طرف شهر هرات؛چه، ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین هر پنج روز جماعتی از نِکودریان را بفرستادی تا از سپاه او مردی چند [می] گرفتند و به هرات می آورد[ند] و از ایشان تحقیق احوال می کرد و بر کیفّیت عزیمت شاهزاده یسور مطلّع می گشت.