ذکر سی و نهم
در قتل ملک علیٌ
بن مسعود ملک شهر سجستان
چون شهور سنۀ ستّ و خمسین و ستّمائه [=۶۵۶] درآمد ، درین سال ملک اسلام شمس الحقّ والدّین کُرَت ، طاب ثراه ، از افغانستان به تکناباد آمد و پهلوان و قبض آن دیار را به کف کفایت و ید اقتدار و قبضۀ ارادت او حواله فرمود و استنابت و عزل و تقدبم و تَقَلُّد زعامت و ریاست و جبایت اموال و خراج و آنچه از لوازم شغل حکومت است مطلق العنان گردانید . بعد از ان قلعه خَسیار به اسفزار ۱ حرکت فرمود و از اسفزار اختیارالدّین سالار و امیر نصرت و حسام الدّین ینال ۲ را به هرات پیش خرلغ فرستاد .
روز دیگر قرلغ و امیر محمّد عزّالدّین مقدّم و خواجه شمس بیاری و اعیان و جماهیر و بزرگان و مشاهبیر هراۀ با نعمت بی حدّ و نثار بی عدّ به استقبال ملک شمس الدّین تا به بستان پیشبار آمد[ند] و چون به خدمت ملک اسلام رسیدند، از یک تیر [ ۲۲۸] پرتاب بیاده گشنتد و بر ملک اسلام شمس الحقّ والدّین ، طاب ثراه، نثاها و آفرین ها خواند[ند] و گفت [اند]:
شعر [رسید و طواط]
منّت خدای را که به تائید آسمان آمد به مستقر جلالت خدایگان
____________________________________________________________۱ . متن :اسفزار .
۲ . ینال: یا (( اینا)) مشتق از مادۀ ((اینا)) به معنی باور و اعتماد داشتن است، امّا همواره به مثابۀ لقبی حکومتی به کار رفته است . کاشغری واژه اینال را این گونه معنی کرده است به نام (یا لقب) هر جوانی که مادر اوخاتون (شاهزاده خان) و پدر او ازمردم عادی باشد . ینال در نوشته های کهن فارسی دری از جمله (( تاریخ گردیزی))؛ ((تاریخ بیقی))،((مجمل الواریخ)) و القصص)) و ((تاریخ الفی)) به مثابه نام خاص یا بخشی از نام ها خاص به کار رفته .
____________________________________________________________۲۶۰ تاریخ هرات ____________________________________________________________ملک شمس الدبین ، خرلغ را در کنار گرفت و هر کس را از اشراف و زعمائ شهر،علی قدر منزلته و مرتبته، ببرسد. که ماه پیوسته خرلغ و مشاهیر هرات ملک شمس الدّین را طویها و دعوت ها نکرد . بعد از یک ما ملک شمس الدّین بزرگان و رؤوس سپاه را خلعت پوشانید و هر تن از ولات ولایات به حسب قدر و قیمت و حسب و نسب از انعام عامّ و بذل تمام او محفوظ گشت. و از اطراف خراسان تجّار روی به هرات اوردند و کار دخل و نفع شهر هرات ، حمیت عَنِ الاَفات و البلیِات، رونق تمام گرفت .
شعر [مسعود سعد]
منوّر شد ز رأیش روی گیتی توانگر شد ز بذلش خلق عالم
فزون شد در جهان دلشادی و عیش برون شد از جهان حیراین و غم
راوی چنیم گفت که در این سال مذکور ملک مغفور شمس الحقّ والدّین کُرت، طاب ثراه به هرات نزول فرمود. شاهزادگان بلغه و توتار ۱ که برادرزادگان شاهزاده باتو بوند در ابدغیس معسکر ساخته بودند ملک شمس الدّین پیش ایشان رفت . در باب او عنایت و تربیت بی حساب فرمودند و او را خوشدل با دلنوازی بسیار به هرات باز فرستاد.
پیش این حکایت به چند سال امیر بود جیجغای نام به حکم شاهزاده باتو در بادغیس بودی و از جانورداران سه امیر معتبر یکی چون قبرتو و دیگر سوکر و سیم تاتیمور ملازم جیجغای بودند و هر سال دو نوبت جانورانی که به دست آوردند پیش شاهزاده باتو فرستادند و از هرات اولاغ و خیام طلب کردندی . [ ۲۲۹] قرلغ و امیر محمّد عزّالدبین مقدّم و عمّال هرات هر کَرَت ده اولاغ و دو خیمه و سیصد دینار عدلی بدیشان دادند.
در این سال مذکور که ملک شمس الدّین در هرات بود جانورداران بر عادت معهود و قرار هر سال به هرات آمدند و اولاغ و خیام و وُجُوه طلب داشتند .ملک اسلام شمس الحقّ والدینّ به خشم تمام بانگ بر جانورداران زد و گفت (( مِن بعد شما را از دیوان هرات چیزی نخواهد رسید . تا امروز شما بیراه از هرات اولاغ و مایجتاج او می ستایند اید )) جانورداران از مبک اسلام شمس الحقّ والدبین
_______________________________________
۱ . اصل : توبار
____________________________________________________________ذکر سی و نهم / در قتل ملک علیّ بن مسعود ..... ۲۶۱ ____________________________________________________________ برنجیدند و خشم الود و دلتنگ از هرات بیرون آمدند و پیش جیجغای رفتند و به اضعاف و الاف آنچه ملک شمس الدبین گفته بود بار نمودند . جیجغای در حال ایلچی داشت و گفت که (( پیش از این تاریخ شحنگان و والیان هرات ما را عزیز می داشتند و سخن ما را می شنودند و به حکم یرلیغ هر سال اولاغ و تغار می رسانیدند و تا ملک شمس الدبین کُرَت به مَلکی هرات و تومانات و آمده [به] پیشکشی ما را به حساب برنمی گیرد و حکم یرلیغ پادشاه زادۀ جهان نمی شنود . و اگر حال برین محافظت این سرحدّ نخواهد بود و مِن بعد جانوری به بندگی پادشاه زادۀ جهانیان نخواهد رسید))
شاهزاده باتو را این سخن در غضب آورد و از ملک شمس الدّین کینه در دل گرفت و اتش (( اَلحِقدُ یَصرَعُ فِ المِحَنِ وَ الفِتَنِ))۱در دل پر کینۀ او در التهاب آمد . روز دیگر به مشورت شاهزادگان و امرای مملکت خود ایلچی [ی] کرابیک نام به مازنداران پیش شاهزاده بلغه فرستاد و گفت (( فرزند بلغه باید که چون بر احوال واقف گردد، نوکران [۲۳۰] مبارزِ کاردیده به هرات فرستد تا ملک شمس الدبین را بیگرند و پیش ما فرستند تا شکایت و حکایت که ازو حصرت ما رفع کرده اند در مشافهه یرغوی ۲ آن بداریم)) .
شاهزاده بلغه چون بر حکم شاهزاده باتو واقف گشت خطای بیتکجی را که از جملۀ امراء درگاه او وبد با جهل نوکر [به] کتبو قانویین فرستاد و احکام شاهزاده باتو بدو رسانید و گفت (( می باید که ملک شمس الدّین را باگماشتگان پیدار و طایفه [ای] از اهل مارزار بدین جانب روانه گرداند که در حاضر گردانیدن او شاهزاده جهان باتو خان مبالغۀ تمام فرمود و در اهمال این کار نازک و عید و بیم هر چه تمام تر کرده))*
____________________________________________________________۱ . منسوب به ابی بکر خوارزمی.
۲ . یرغو یا ((یارغو)) مرکب از مادۀ یار= شکافتن ، شکستن، دو نیم کردن + غور = پساوند نام ساز، به معنای دستگاه یا وسیله ای برای شکافتن واقعه و کشف حقیقت، داخواهی ، محکمه و قضاوت . و کسی که عمل (( یرغو )) یا ((یارغو)) را انجام می دهد (( یاغوچی)) نامیده می شود
____________________________________________________________۲۶۲ تاریخ هرات ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــزاوی چونین تقریر کرد که پیش از رسیدن ایلچیان شاهزاده بلغه نزد کتبو قانویین، ملک شمس الدّین به جهت ضبط مملکت نیمروز به بیست روز به جانب سجستان ، رفته بود. چون به ادسکن۱ رسید ملک سجستان ملک علی مسعود با ملک مقابل افتاد. از اسب پیاده شد و شرایط خدمت به جا آورد . ملک شمس الدّین گفت ( ای علی مسعود ، ما به ولایت تو می آئیم و مهمان توئیم. تو جکا می روی؟(( ملک علی مسهود زمین خدمت بوسید و بر ملک شمس الدبین مدایح و محامد فراوان خواند و گفت : (( بندۀ کمترین و هوخواه قدیم را چه عظم و محلّ آن است که چون تو شهریاری به بنده خانۀ او متوجۀ گردد.
شعر [ ابن رومی]
خَلیلیّ هَل اَبصَر تُما اَو سَمِعتُما بِاَکرَمَ مِن مَولی تَمشّی اِلی عَبدِ
ای دو دوست من هیچ دیدید شما یا شنیدید شما
به کرامی تد از خداوند که برفت به سوی شما
اگر بنده از این جاه باز گردد ، فردا روز پیش کتبو قانوین شرمنده باشد؛ چه، [۲۳۱] گوید که مار ار ندید و از راه بازگشت . اگر ملک شمس اسلام اجازت دهد بنده برود و یک ما را به خدمت آید)). ملک شمس الحقّ والدّین به فراست ملکانه دانست که ملک علی مسعود را از عدض آن سخن غرض چیزی دگر است. او را اجازت داد . ملک علس مسعود ار ملازمان خاص خود سه تن را با گردانید و به سجستان مکتوب نوشت که (( فرزندان نصرتالدبین و علاءالدّین ، ابقاهم الله تعالی ، باید که تمامت ائمَه و سادات و علما و زعماء و نقباء ولایت سجستان ، صانها الله عن الحدثان ، به استقبال خداوند، ملک اعظم، شهریار دیار عجم ، اعدال الملوک فی العالمین ، قهرمان الماء و الطّین، شمس الحقّ ، خلَّد الله سلطتة، بیرون آیند و در کوشک من که دولتخانۀ قدیم است و منظر عزّ و جلال و قصر فتح و اقبال ، شادُروان شاهی برکشند و همه بنفسهم در ایّام و لیالی به خدمت های علی التواتر و التوالی ملازم باشند و
____________________________________________________________۱ . ادرسکن : همان ادرکسر یا اردسکر واقع در سمت خاوری اسفزار است که همراه سه شهر دیگر: کوران، کوشک و کوشان و به مرکزیت اسفزار در قرن چهارم مورد بازدید یاقوت حموی واقع شده است . لسترنج،ص ۴۳۸.
____________________________________________________________ذکر سی و نهم / در قتل ملک علیّ بن مسعود..... ۲۶۳ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــحیچ دقیقه از شرایط خدمت بنسدیده نامرعی نگذارند و در جمیع ابواب در راجوئی و باس خاطر و رعایت جانب حشم نامدار و خَدَم کامگار او اجتهاد تمام و سهی بیلغ به جای آرند . برین جمله بروند تا ستده و پسندیده افتند، ان شاهءَ الله وحده)). بعد از آن ملک شمس الدّین را وداع کرد.
روز دیگر ملک شمس الدّین ، امیر شمس الدّین اسفزار را متعافب او برفستاد و گفت(( باید که با یک خدمتکار، به اسم مصالع کار خود، پیش کتبو قانوین روی و از احوال ملک علی مسعود [ باخبر] باشی و از آنچه او در پیش امرا سازد و پردازد ما را اعلام دهد )). امیر شمس الدبین از اسفزار با یک خدمتکار به هرات آمد و از هرات پیش کتبوقانوین رفت. و از آن جانب ملک علی مسعود به لشکرگاه کتبوقانوینرسید. خطای بتکچی که الچی شاهزاده بلغه بود هم [ ۲۳۲] در ان روز حکم شاهزاده بلغه به کتبوقانوین رسانید. کتبوقانوین گفت که (( ملک شمس الدّین به طرف سجستان رفته است . چون مراجعت نماید او را گرفته به خدمت شاهزاده فرستم )). خطابتکچی گفت که (( من حکم یرلیغ به تو رساندم. عهدۀ این کار نازک مین بعد در دمّۀ تست)).
کتبوقانوین روز دیگر خطای بتکچی را باز گردانید و پنج مرد دلاور نامدار را از خدّام شاهزاده بلغه با یکی از نوّاب خود دبدای نام نامزد کرد تا با ملک علی مسعود به شهر سجستان روند و ملک شمس الدبین را به هر نوع که باشد بگیرند . ملک علی مسعود برحسب (( اَلمَرءُ لایُخرجُ مَتاعَهُ عَن ضَوانِهِ اِلاّ فی وَقتِهِ وَ اَوانِهِ)) ۱ زانو زده \یش کتبوقانوین عرضه داشت که اگر ملک شمس الدّین را شاهزادگان محبوس نگردانند بی هیچ شکّ که دو سال دیگر تمامت ممالک خراسان را در ضبط آرد و هیچ شاهزاده را منقاد نگردد؛ چه، همگی همّت او بر آن مصروف است که با عساکر اطراف حرب کند وخراین سلاطین و ملوک ماضی را به دست آرد و حالیا تمامت کُماۀ و ابطال این حدود به بعیت او در آمده اند و رقم اخلاص و هواداری او بر صفۀ جان کشیده.
شعر [ظهیر]
ر بس که دراو سجده می کنند ملوک مجال نیست قدم را ز ازدحم جباه
____________________________________________________________۱ . من کلمات ابی الفتح بُستی
____________________________________________________________۲۶۴ تاریخ هرات ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــبه پیش خنجر بیجاه گون و در رزم بَود ز بی خطری موه را مثابت گاه پ
امروز از این خطّه تا سند و رأس الهند چندین قلعه سریر فلک . حصن حصین در تصرّف اوست و دم به دم کار حکومت او در ترقّی است[۲۳۳] و حال او در رفعت .
کتبوقانوین گفت که ((من این معنی را یصوّر کرده ایم و آنچه تو می گویی به یقین دانسته ام. کنون تو ارجمند و مستظهر باش و نوعی ساز که او را به دست و بند کرده پیش ما فرستی و یقین دان که بعد از اظهار این خدمت پسندیده سخن یکدلی و کوچ۱ دادن براستی ترا در بندکب پادساه زادگان عرضه دارد و چنان سازم که از تومانات هرات سه تومان در ولایت تو درافزایند و ترا به اصناف الطاف و اعطاف و انواع سیور غامیشی ها و نوازش ها بهره مند گردانند)).
القصّه چون ملک شمس الدّین اسفزار برتمامی احوال ملک علی مسعود واقف گشت به تعجیل تمام آسوده بر نشست و چهار روز را به شهر سجستان رسید. نماز پیشینی۲ به خدمت ملک اسلام شمس الحقّ والدّین در آمد و هر چه دیده بود و شنیده، عرضه داشت. و از ان جانب ملک علی مسعود با دبدای و خَدَم شاهزاده بلغه با دخواشی هر چه تمام تر از لشکرگاه کتبوقانوین بیرون امد. چون به اوک رسید هزار مرد اوکی با او مصاحب شدند.
چون ملک شمس الدّین را زا آمدن ملک علی مسعود و ایلچیان کتبوقانوین خبر داند، با خواص درگاه و ملازمات خود گفت که (( ملک علی مسعود مرد بسیار دارد و ما مرد پنجاه بیش نیستیم)). اگر چنانک از این کوشک بیرون رویم نباید که غوغاکنند وما را به مقاومت ایشان سعی باید کرد در این میانه بسی از مسلمانان و ضعفاء رعیّت مجروح و مضروب شوند. مصلحت در آن است که هم در این کوشک ساکن شویم . اگر به قصد ما عازم شوند و نزدیک تر آیند ، طایفه [ای] از یاران
____________________________________________________________۱ . کوچ: واژه است ترکی به معنای سفرکردن ، نقل مکان کردن، از جایی به جایی رفتن ، حرکت کردن ، لفظ کوچ در روزگار کهن به زبان فارسی دری راه یافته است و شاید نخستین بار در تایخنامۀ طبری ( ج ۲، ص ۷۳۶) و سپس در سیرالملوک (ص۱۴۶) و راحة الصّدور (ص ۴۰۲) آمده است. ۲ . به هنگام عصر .
____________________________________________________________ ذکر سی و نهم / در قتل ملک علیّ بن مسعود ...... ۲۶۵ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــار بالای کوشک تیرباران کنند و بعضی چون شیر غرپان با تیغ برپان بیرون [ ۲۳۴] روند و با این سجزیان برآویزند)) مقرّبان و ملازمان زیمن خدمت به لب عزّت مقبل گردانیدند و بعد از ادای خدمت گفتند:
شعر [ مؤلّف]
شها! دشمنت خوار و مجروح باد تنش خشته و زار و بی روح باد
به رغم بدانیش ، بر روی تو همیشه در بخت مفتوح باد
به قلعه گشایی و دشمن کُشی بقای تو افزون تر از نوع باد
به خونریزی خصم تا روز حشر دلت خرّم و شاد و مشروح باد
بر مقتصای (( کَم مِن فِئَةٍ غَلَبَت فِئَةٌ کَثیرَۀَ ِّاذنِ اللهِ))۱ اگر ملت اسلام فرمان فرماید ما بندگان از این کوشک بیرون رویم و این سجزایانِ دیو صفتِ عفریت گردار را به زخم کوپالِ یال کوبِ کوهشکن چنان متفرّق گردانیم که ماه ها و سال ها با هم جمع نتوانند شد.
ملک شمس الدّین گفت ای اصحاب، هنگام اظهار این معنی نیست ، برحسب (( اُقتُلُوا العِدَی بِالسُّکَّر لا بِالخَنجَر))۲ شما اطرفا ابرج کوشک را محافظت نمایید تا چون ملک علی مسعود و ایلچیان پیش آنید . بگویم که تدبیر این کار چیست .
چون آفتاب عالمتاب سر از جانب مشرق برآورد و بر تخت زمرّدین ملّق تاج رخشانِ دُرفشان بر فرق نهاد ، ملک علی مسعود و دبدای و قُرب ده هزار مرد از پیاده و سوار همه با آلت کارزار کوشک را محاصره کردند. ملک مشس الدّین بر منظر شمال کوشک جمشیدوار برمتکای سلطنت تکیه زده بود و زره داودی پوشیده وخودِ عادی بر سر نهاده وتاج الدبین بغنی و ملک تاج الدبین کُرد و حسام الدّین ینال و ملک حسام الدّین اسفزار و تاج الدبنی مسعود آزابی و مؤن کرک اوکی و سپهسالار اسد و حسین بزرگ تمرانی و حسن کُرد وانجی و سراج الدبین عبدالرزّاق و [ ۲۳۵] اختیارالدّین سالار و امیر نصرت از یمین و یسار او ایستاده یودند و جان شرین بر کف دست نهاده .
چون دبدای و الچیان شاهزاده بلغه و ملک علی مسعود دیدند که ملک
____________________________________________________________۱ . قرآن ، بقره/ ۲۴۹ (( چه بساگروهی اندکشمار که به توفیق الهی بر گروهی انبو پیروز گردیده است))
۲ . از امثال سائرۀ عرب.
____________________________________________________________۲۶۶ تاریخ هرات ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــشمس الدبین آمادۀ حرب شده، پیاده شدند و از دور بایستادند. دبدای با ده مرد دلاور زرهدار خنجر گذار پیش راند و بر ملک شمس الدّین به ادب هر چه تمام تر سلام کرد و سخن کتبوقانوین بدو رسانید و گفت که (( از یندگی پادشاه زادۀ بزرگ با توخان به نام ملک اسلام یزلیغ محکم آوردآیم با تشریفات فاخر و خلعت گرانمایه. چون ملک اسلام بدین جانب حرکت کرده بود ، ما را کتبوقانوین مصاحب ملک علی مسعود به خدمت فرستاده است . اکنون می باید که ملک اسلام بیرون آید تا یرلیغ و خلعت شاهزاده باتوخان بدو تسلیم کنیم و با تحف و هدایا شاکر و رَطبُ الاّسان باز کردیم و خبر دوستداری تو با کتبوقانیون و شاهزادگان رسانیم)).
ملک شمس الدّین گفت(( برین نَسَق و نَهج که مشا امده اید چه جای یرلیغ و احکام است ؟! چندانکه نظر می کنم سجزی خودکامِ فضولِ دیوصفت می بینم که در پای طایفه که ملازم من اند همه سفباک و بی باک و حرب دوست اندو نباید که میان ما و سجزبان مخالفت و منازعتی حادث گردد و از طرفین دلاوران با هم به محاربت و منازعت بیرون آیند و در این میان از شما کسی زخم خورد و یا به اَلَمی مبتاگردد. من بدین واسطه فردا روز به مؤخذت شاهزادگان و امرا و دل مانکی ایشان درمانم . شما اگر به نام من یرلیغ آوردهاید و خلعتی دارید و راست می گوئید، بی هیچ دهشت و وحشت بیش من ایید تا بر موجب حکم یرلیغ بروم و مشا را چنانکه از همت[۲۳۶] عالیۀ نما سزد بازگردانیم ، و الاّ که احکامی ندارید و به حکم علی مسعود برنی ولایت آمده اید ، مصلحت شما ان است که بیش ار آن که گزند و زحمتی به شما لاحق گردد مراجعت نمایید که من از آن ملکان نیستم که در دام مکر و غدر سجزیان در افتم)). دبدای و ایلچیان چون جواب با صواب از ملک شمس الدّین بشنودند ، از پای کوشک بازگشتند و آنچه شنیده بودند به سمع ملک علی مسعود رسانیدند. ملک علی مسعود گفت که (( تو که دبدائی با ایلچیان شاهزاده بلغه به کوشک درای تا ما از عقب تو حمله کنیم و خود را به کوشک دراندازیم)). دبدای گفت که (( مرا رهره و یارای آن که پیش روم و با ملک شمس الدبنی هم زانو شوم نیست ؛ چه، او هزار چو من را به قتل رساند و از هیچ آفریده باک ندارد)). ملک علی سمعود گفت (( بار دیگر
____________________________________________________________ذکر سی و نهم / در قتل ملک علیّ بن مسعود .... ۲۶۷ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــپیش روید و بر مقتضای فَقُو لا لَهُ قَلُ قَو لاٌ لَیِناٌ۱ به تلیین کلام و خُسن بیام و لطایف الحیل گفتگوی بکنید، باشد که از کوشک بیرون آید)).
بدای بار دیگر به بای کوشک آمد و به آواز بلند گفت که باید که ملک اسلام شمس الحقِ والدّین کُرَت مرا در آنچه عرضه داشتم تصدیق کند و بر قول من اعتماد کلّی نماید و بیرون آید؛ چه، اگر ما در کوشک آئیم و یرلیغ و تشریف شاهزاده برسانیم این معنی را شاهزادگان پسندیده ندارند و گویند که ملک اسلام شمس الحقّ والدّین کُرَت به جهت حرمت داشت پیش ایلچیان ما نیامد و یرلیغ و احکام ما را به حسابی نگرفته .
ملک شمس الدبین گفت که ای دبدای این چه اندیشۀ کوتاه و رآی مقلّب است؟! مرا با وجود یرلیغ پادشاه منکوخان و هلاگوخان، اگر یرلیغ شاهزادگان دیگر نباشد گو مباش !
دبدای خایف و خایب بازگشت [۲۳۷] و احوال با ملک علی مسعود تقریر کرد. ملک علی مسعود نؤاب و حجّاب و اقارب و قبایل خود را بیش خواند و گفت (( تدبیر این کار چیست ؟ و به چه نوع این مَلک فتنه انگیز را به دست آریم)). هر کس رآیی زد و اندیشه ای کرد. عافبۀ الامر بر آن مقرّر داشتند که ملک علی مسعود با ده مرد دلاورِ جانباز بیش ملک شمس الدّین رود.
ملک علی مسعود نخست به پای کوشک آمد و بر ملک شمس الدّین آفرین فراوان خواند. ملک گفت که (( ای علی مسعود ، این چه شور و غوغاست که به پای کوشک خویشتن برانگیخته و دم به دم طایفه ای ناشناخته را به استحضار ما تحریص می کنی ؟ ما به جای تو چه بر کرده ایم . به کرّات و مرّات ملکو و اعیان خراسان بیش ما عرضه داشتند که ملک علی مسعود دل موافقت ندارد و به فریب و تزویر زندگانی می کند اگر اجازات باشد لشکر ببریم و سجستان را محاصره کنیم . ما ایشان را اجازن ندادیم و وجود حکایتی که ایشان عرضه داشتند و عدم انگاشتیم. امروز بر ما روشن گشت که آنچه ایشان می گفته اند راست بوده است،
ملک علی مسعود باز به تجدید شرایط خدمت و هواداری به جای آورد و سرگند عظیم بر زبان راند و گفت :
____________________________________________________________۱ . قران، طه / ۴۴ (( وبا او سختی نرم بگوئید)).
____________________________________________________________۲۶۸ تاریخ هرات ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
شعر [روحانی]
بدا خدای که بر صورت جهان بنگاشت
به خامۀ ازلی ((کُلُّ مَن عَلَیها فان))
به نقظه ای که ازو چشم وَهم شد عاجز
به وحدتی که درو سرّ عقل شد حیران
به فیض عقل که روشن بدوست هفت اختر
به نور نفس که روشن بدوست چار ارکان
[۲۳۸] به عزّ ملک خدای و به کاف عالم امر
به نور جوهر قلب و به نطق عالم جان
به هفت آینه عیب مبدع عالم
به چار تختۀ ترکیب نقشبند جهان
که اجتماع این جماعت به گفتِ من نیست و ملک و ملک عالم را معلوم و مفهوم می باشد که مردم این ولایت مغول کم دیده اند . وچون این طایفه را از عمده گرشاسف با هم تا امروز مکاوحت و تعصّب است و دایم با سلاح می گشتنه اند و می کردند، این ساعت نیر با اسلحه آمدنده اند ، بالله العظیم ثَمّ بِالله العظیم ، و به خدائی که جز او خدائی دیگر نسبت و به حیّ[ی] که زندۀ ابدی و باقی سرمدی است که من بنده ظاهراٌ و باطناٌ دوستدار ملک اسلام ام.
ملک شمس الدّین گفت که ای ملک مسعود از معنی (( اَلیَمینُ الفاجِرَۀُ تَدَعُ ادَّیارَ بَلاقِعَ))۱ غافلی . اگر این جماعت بیگانه اند و ایشان را بر ما و ما را بر ایشان اعتمادی و ودادی نیست، تو باری بیگانه نیستی و میان ما و تو محبَت قدیمی و مصادقت دیرینه است.
شعر [ ابیوردی]
وَبِالقَلبِ وَ شَمٍّ مِن هَواکُ وَ لَم یَکُن لِیَمخُوَهُ غَدری حَیاءٌ مِنَ المَجدِ
و به دل نشانی ست از دوستی شما و نبوَد
که نیست کند او را فریب من از برای شرم داشتن از بزرگواری
با چندتن از خواص خود دپیش من آی تا هب مشورت هم این ایلچیان را خوشدل بازگردانیم
____________________________________________________________۱ . حدیث نبوی
____________________________________________________________ذکر سی و نهم / در قتل ملک علیّ بن مسعود ....... ۲۶۹ ____________________________________________________________ملک مسعود گفت ((فرمانیرم)) بعد از آن بیش ایلچیان شاهزاده بلغه آمد و خویشاوندان و اقارب خور را گفت که (( جون من سر ملک شمس الدّین را از بالای کوشک شیب اندازم، شما به یکباره نعره برآرید و خود را در کوشک اندازید )). دبدای و ملک [۲۳۹] نصرالدّین و ملک علاءالدبین ئ تمامت رؤوس و وُجُوه سپاه او گفتند که )) ای ملک !
شعر [دقیقی]
در این کار ترس و گزندت مباد بلائی ز چرخ بلندت مباد
به کام تو بادا همه کار تو خدا باد ایم نگهدار تو))
بعد از آن به وجه شفقت و موعظت گفتند که (( خداوند ملک معظم باید که در میان غوریان زیاده مقام نکیید. اگر مجال یابند که ملک شمس الدّین را بی آنکه زحمتی به خداوند رسد به قتل رساند و یا زنده به دست آرد، در این کار هیچ تآخیر و تقصیر جایز نشمرد، و الاّکه آن مراد مسیر نگردد. طریقۀ تواضع و خادم [و] مخدومی را مسلوک دارد تا ملک شمس الدّین بر خداوند اعتماد کند و به تأنّی و توقّف سخن بشنود و از کوشک به اسم دیدن الیچیان شاهزادگان و امرا بیرون آید))
ملک علی مسعود گفت(( ای اصحاب و احباب از آنچه خواست حقّ تعالی باشد بیرون نتوانم رقت . شما خاطر با من دارید و به هِمَم مُمِدّ و معاون من باشید ، تا باشد که از یان کوشک سالم بیرون توانم آمد)). بعد از آن از مبارزان جزی بیست تن را اختیار کرد و گفت(( چون من با ملک شمس الدّین در گفتکوی بشم شما به یکبار تی ها برکشیید و طایفه[ای] را که در کوشک باشند به قتل رسانید)). سجزیان گفتند ((فرمانداریم و هر چه ملک فرماید بر آن موجب به تقدیم رسانیم)). ملک علی مسعود با بیست مرد مبارز بر درِ کوشک آمد و از معنیِ
شعر [ ابوالعلاء]
وَ رُبَّ ظَماَنَ اِلی مَورِدٍ وَ المَوتُ لایَعلَمُ فِ ی وِردِهِ
و بسا تشنه به سوی آبشخوری
و مرگ نداند که در آمد اوست به آبشخور
بی خبر ماند. ملک شمس [الدّین] اصحاب خود را گفت که (( ای [۲۴۰] اصحاب بر هر در ده تن بایستید. چون ملک علی مسعود در آید بر درِ اوّل دو سه تن از خدمتکاران او را باز گردانید و بر درِ دوُم و سیّم و چهار همین طریقه را نگاه دارید)).
____________________________________________________________۲۷۰ تاریخ هرات ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــنامداران غوری و هروی با تیغ های کشیده و خنجر های مسلول بر درهای کوشک مترصّد بایستادند. چون ملک علی مسعود ار درِ اوّل درآمد امیر نصرت او را تواضع کرد و گفت (( ملک را با چندین مرد سپاهی به کوشک آمدن چه حاجت است . خداوند ملک اسلام تنها در بارگاه است و منتظر خدمت شماست)). ملک علی مسعود روی به سوی آن بیست مرد سجزی کرد و گفت (( ای یاران ، پنج تن باز گردید و پانزده تن دیگر بیایید)). چون به درم دوّم رسید، اختیارالدّین سالار بر وی سلام کرد و چون ملک مسعود با تنب چند در آمد در بر روی باقی ایشان فروبست و پنچ تن دیگر از آ« سجزیان بر در دوّم بماندند .
القصّه، چون در چهار رسید از آ« بیست مرد سه تن بیش ، بیشِ او نبودند . ملک شمس الدّین بر دوکانچه درِ چهارم منتظر ایستاده بود . چون ملک علی مسعود از در درآمد و بر ملک شمس الدبین سلام کرد و خواست که پیش رود و دست ملک ببوسد، که در حال شرس را به رخمِ تیغ بیدریغ از بدن بینداختند .
از ابوبکر خُنبه ای چنین شنودم که او گفت که ملک شمس الدّین به یک زخم شمشیر سر ملک علی مسعود را از تنه بینداخت . و امیر محمود بن امیر خلیل بن حسام الدبین الب حاجب چنین گفت که مبارز علی یزدودی و نقیب علی و محمّد پلنگ غوری ، ملک علی را بکشتند. و بابا کُرد گفت که ملک تاج الدبن کُرد گریبان او بگرفت و اختیارالدّین سالار سرش [۲۴۱] به خنجر از بدن جداکرد. بعد ار آن ملک شمس الدّین بفرمود تا از دریچۀ بارگاه کوشک سر ملک علی مسعود را بینداختند چون دبدای و ایلچیان و سجزیان آن سر را بدایدند به یکبار غُلُوّ کردن و پیش آمدند، بدان امید که سر ملک شمس الدّین است. چون ملک نصیرالدّین۱ دست دراز کرد تا سر او را بردارد بسناخت. فریاد برآورد و به زبان سجزی گفت که (( ای وای، این سر نیاکوی من است)). به یکبار نفیر و فغان از اهل سجستان برآمد . ملک نصرالّین و علاءالدّین جامه ها بر بدن صرب ۲ [؟]* کردند و به زاری و شیون هر چه تمام تر گفت[ند]:
نظم [ شاعر]
آه مِن سَفرَۀٍ بِغَیرِ اَیابِ آه مِن حَسرَۀٍ عَلَی الاَربابِ
____________________________________________________________۱ . متن: ملک نصرالّدین . ۲ . کذا فی المتن. معنی اش معلوم نیست
____________________________________________________________ذکر سی و نهم / در قتل ملک علیّ بن مسعود ....... ۲۷۱ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــآه از سفری بجز بارگشتن
آه از پشیمانی بر خداوندان
شور و شیون نفیر و ناله از شهر سجستان برخاست و سجزیان از وضیع و شریف خاک اقدام را بر مفارق پاشیدند و چشمه های خون از چشم ها روان کرد[ند] و گفت[ند] :
شهر [ مسعود سعد ]
شاها طریق ملک دههد را گذاشتی بخت مهم و تخت شهی را گذاشتی
رفتی و در فراق خود ای شاه روزگار چندین هزار یار و رهی راگذاشتی
بر هم زدی ممالک آفاق و تا به حشر فرزانگی و روزبهی را گذاشتی
دبدای و الچیان چون آن حالت مِفجَعه را مشاهدهکردند، روی به گریز آوردند. ملک شمس الدّین چون اژدهای دمان از کوشک بیرون [۲۴۲] آمد و بر سر جمع به آواز بلند گفت:
شعر [ابومسلم]
اَدرَکتُ بِالحَزمِ وَ الکِتمان ما عَجَزَت عَنهُ مُلُوکُ بَنی مَروانَ اِذ حَشَدُوا
دریافتم به استورکاری و پوشیدن راز آنچه را که عاجز آمد
ازو پادشاهان پسران مروان چون جمع شدند
مازِلتُ اَسَعی عَلَیهِم فِی دِمایِهِم وَ الَقَومُ فِی غَفلَةٍ بِالسٌامِ قَد رَقدُوا
هیمشه بودم من کوش می کردم بر ایشان در خون های ایشان
و گروه در لغفت بودند به شام بدرستی که در خواب بودند
و از ملازمان حضرت و جانسپاران خدمت او هر کدام که کوشش بیرون می آید
نعرۀ شادمانی می زد و می گفت
نظم[ مختاری]
جهان ما ار مسلّم شد، زهی بخت و زهی دولت
دل برخواه بر غم شد ، زهی بخت و زهی دولت
شهنشهای که هر ساعت دم شاهی زدی با ما
کنون سورش چو ماتم شد، زهی بخت زهی دولت
ملک شمس الدّین بفرمئد تا نوبت تهنیت ملکیِ او بزدند و در شعر سجستان ندا در
____________________________________________________________۲۷۲ تاریخ هرات ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــدادند که (( فرمان فرمانِ خدای عزّ و جلّ و حکم پادشاه منکوخان و شهر شهر ملک اسلام، شمس الحقّ والدّین محمّد بن ابی بکر کُرَت)).
چ.ن این حکم به سجزیان رسید، سلاح ها بینداختند و فریاد(( لامان، الامان برآورد[ند]
جهان داورا! سرفراز! گوا! خدیوا! شها! سرورا! پهلوا!
ببخشای بر جان غمخوار ما به نیکی برافروز رخسار ما
زگفتار و کردار ما در گذر که این است راه شه دادگر
روز دیگر ملک شمس الدّین ملک نصیرالدّین و ملک علاءالدّین را در بند کرد و سه تن را از اکابر سجستان به قتل رسانید.[۲۴۳]