ذکر پنجاهم
در مسخّر گردانیدن ملک
اسلام شمس الدّین مردم تیراه را
چون شهور سنۀ شتّ و ستّین و ستّمائه [=۶۶۶] در آمد ملک شمس الحقّ والدّین در این سال از عراق به هرات آمد و چهار ماه در هرات مقام کرد، و در این چهار ماه بسیار جای از مواضع خیر چون مسجد و جسر و رباط و حوض عمارت فرمود و مولانا جلال الدّین غزنوی را که مفتیِ شهر هرات بود به زخم چوب بکشت.
و راوی گفت که مولانا جلال غزنوی را ملک شمس الدّین بس عزیز محترم داشتی و بر قلم و قول او اعتماد تمام کرده بود. روزی شخصی به خدمت او آمد و گفت «ای ملک اسلام، مولانا جلال الدّین منکوحۀ مرا با یکی از جوانان شهر عقد بسته است». ملک شمس الدّین از آن شخص در غضب رفت و مولانا جلال را طلب داشت و در حضور ائمه و اعیان هرات در تصحیح آن عقد تفحص تمام فرمود. آخر الامر به ثبوت پیوست که مولانا جلال و وکیل و گواهان و کاتب حجت مهر در آن عقد نکاح نامشروع یکی بوده اند و از آن عورت [۳۰۲] مبلغ [ی] مال رشوت گرفته. روز دیگر بفرمود تا مولانا جلال را برهنه کردند و صد و پنجاه چوب بر پشت و سینۀ او زدند و از بالای بام دروازه اش بینداختند و گواهان آن عقد را چند ماه در زندان بازداشتند.
و بعد از این سیاست به یک ماه، از ملحدان قُهستان دوازده تن به هرات آمدند بر عزیمت آنکه آلَمی به ملک اسلام شمس الدّین رسانند. قُرب چهل روز در هرات بودند و به مقصود خود نرسیدند. روزی ملک اسلام شمس الدّین به گازرگاه می رفت. چون بر سر پُل جوی [ی] انجیر۱ رسید از آن ملحدان دو تن را دید که بر سر پل ایستاده بودند. از ایشان پرسید که شما چه کسانید؟ گفتند که غریب ایم و از ابیورد۲
۱.زمچی: پل انجیل. حافظ ابرو در ضبط نام بلوک انجیل گوید: «این بلوک را انجیل به لام، و انجیر به راء، هر دو، نویسند اما لام اَصَحّ است».
۲.ابیورد: یا باورد، بلده ایست از بلاد خراسان، طول آن فد [=۸۴ درجه] و عرض آن
آمده ایم. ملک اسلام به راست دانست که دروغ می گویند. ملک عزالدّین تولک را گفت که «پیاده شو و از ایشان به تخویف و وعید تمام تحقیق احوال کن».بعد از آن که ملک عزّالدّین تولک هر یک را دویست چوب بزد، گفتند که « ما از قُهستان آمده ایم بر آن نیت که ملک شمس الدّین را به قتل رسانیم. و یاران ما در جغرتان اند». سواری چند فی الحال به جغرتای رفتند و ایشان را گرفته به خدمت ملک شمس الدّین آوردند. ملک اسلام بفرمود تا بر سر میدان بیرون شهر هر دوازده تن را به قتل رساندند. بعد از آن به ده روز به طرف تیراه با لشکری بی حد حرکت کرد. و این تیراهیان طایفه [ای] بودند دیو کردار و شیاطین هیاکل شیر با شیر و گرگ خورده بودند و روزگار با پلنگ و نهنگ کرده در مواضع سخت و کوهپایه های منیع وطن ساخته و به هیچ عهد و دور خراج و باژ به پادشاهی نداده و رعیتی و انقیاد نپذیرفته؛چه، هر یک خود را رستمی فرض می کرد و هر تن خویشتن را تهمتنی می دانست.[۳۰۳]
نظم
همه دیو کردار عادی نژاد همه دور از رسم و آیین و داد
بعد از آنک دو ماه و نیم با ایشان حرب۱ کرد و قرب هزار تن از ایشان را به قتل آورد،
شعر[ربیعی]
به ناچار فرخاش بگذاشتند چپ و راست فریاد برداشتند
که ما بنده گانیم مر شاه را ستوده جهانگیر کینخواه را
جهاندار شاه است و ما بنده ایم همان بنده وارش پرستنده ایم
دل و جان هر یک به فرمان اوست کم و بیش یکسر همه آنِ اوست
به گیتی درون تو نداریم کس ببخشایش امیدواریم و بس
نه مردان رزم ایم و آویختن به بیهوده بیکار انگیختن
نه داریم با او سر داوری نه یارای فرخاش و جنگاوری
لز – ک [= ۳۷ درجه و ۳۰ دقیقه]؛(تقویم البلدان، ص ۵۱۴). ابیورد شهری است میان سرخس و نساء، بادخیز و بد آب؛ (مراصد الاطّلاع). در خاور نساء آن سوی کوه و در حاشیۀ بیابان مَرو، ابیورد واقع است... ابیورد را خابران یا خاوران می گفتند و مرکز آن مهنه یا مهینه بود. (لسترنج، ص ۴۲۰).۱.متن:حرکت.
نه کین است ما را و نی جنگ را سزد گر ببخشد شهنشه گناه
سر خدمت بر خط امر ملک شمس الدّین نهادند و قلاع و حُصُون۱ تیراه را به کوتوالان او تسلیم کردند. ملک شمس الدّین ذخیره و اموال و مواشی ایشان را بر سپاه بخش فرمود و از آنجا در سلخ ذوالقعده سنۀ مذکور مظفّر و منصور با غنایم و اساری بی حساب به طرف هرات حرکت [فرمود].
۱.متن: حصور.