ذکر چهل و دوّم
در قتل مرانشاه و سالار کُرد
چون شهور سنۀ ثمان و خمسین و ستّمائه [=۶۵۸] درآمد،۱ از تواریخ این سال حکایت به قتل رسیدن میرانشاه و پسر اوست. و آن ثصّه چنان است که پیش از این ذکر به نقریر پیوسته است که میرانشاه و سالار که داماد و نبیرۀ ملک شاهنشاه کُرد بودند و در آن سال که ملک اسلام شمس الحقّ والدّین کُرَت شاهنشاه و بهرام شاهرا بشکست میرانشاه و سالار به جانب سیستان رفته بودند و پناه به کشتمور- که حاکم آنجا بود- برده [۲۵۸] در این سال مذکور از حدود سیستان با تَبَغ خویش بیرون آمد و عزیمت آن کرد که به دریا بار رود و از آنجا به مصر درآید .
چو[ن] به مستنگ رسید، پهلوان محمّد نهی را خبر کردند که میرانشاه و سالار به مستنگ آمده اند و عازم سفر دریابارند. از معتبران سپاه خود ده تن را با دو سر اسب راهوار قیمتی تازی نزاد پیش میرانشاه فرستاده و گفت که چنین شنودم که میرانشاه مادۀ توظّن این دیار را از خاطر مبارک قلع کرده است و جانب (( حُبُّ الوَطَنِ منَالایمان )) را نامرعی کذاشته و متوجه دارالملک مصر شده. بر مقتضای آن که گفته اند :
شعر
اَلزِم مَکاناٌ وُلِدتَ فِیهِ بِینَ اَهالِیکَ فَهُوَ اَصوَب
لازم گیر مکانی را که بزادند ترا در وی
میان خویشتاوندان تو پس این لازم گرفتن صواب تر است
می باید که از این ولایت نرود و هیچ اندیشۀ بد به خود راه ندهد و بدین جانب حرکت فرماید و با لشکر منصور ملک الاسلام شمس الحقّ والدّین پیوندد؛ چه، ملک اسلام بارها در خَلَوات و مَلَوات از او یادکرده اند و فرموده که(( اگر بیش آید و سر به صلح در آورد، ولایت مستنگ را با تمامت نوحای که در تصرّف ۲ ملک
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ۱ . متن مغشوش ناقص است. ۲ . متن: متصرّف.
____________________________________________________________ذکر چهل و یکم / در رفتن ملک شمس الدّدین به .... ۲۸۷ ____________________________________________________________شاهنشاه و بهرام شاه بود بدو مفوّض گردانم)). القصّه در آمدن میرانشاه به طرف خود مبالغت های عظیم نمود و سوگند های سخت خورد.
چون فرستادگان پهلوی محمّد نهی پیش میرانشاه رسیدند ئ سخن پهلوان محمّد نهی را به سمع او رساندند، خوشدل و خرّم شد. چون
شعر [فرّخی]
[۲۵۹] روز فرو رفت و گشت زرد رخ آفتاب
چهره بر افروخت باز زندگی شب کامیاب
میرانشاه با خواص و ندماء خود گفت که (( سالار که پسر او بود با چند نامدار از اعیان تَبَع او برباخاست و زبان به ثنا بگشاد و گفت :
شعر [ ابوالفتح]
یا کامِلُ الاَدابِ مُنفَرِد العُلی وَ المُکَرَّمات وَ یا کَثیرُ الحاسِد
ای تمام فرهنگ ها، ای بیگانه در بلندی
و در بزرگی ها، و ای بسیاربد خواه[دارنده]*
ما را بر پهلوان محمّد نهی به هیچ روی اعتماد نیست؛ چه، مدتی است تا او قاصد و حاسد ماست و به واسطۀ آنک دُخُول سپاه غور در ولایت سیستان متعذر بود به حرب نیامد به خون آغشت هاست و بدان ایشان در لحود نابوسیده. به چه روی و امید بیش ملک شمس الدّین رویم؟ اگر در خدمت خداوند رآی ما را صوابی و سخن ما را اعتبار هست ، این دو روز از این مکان به زودی هر چه تمام تر بیرون رفت )). قوم دیگر که دل های ایشان به محبٌت وطن اصلی متعلٌق بود و از کُربت غُربت متنفّر، گفتند(( ای خداوند، پهلوان محمٌد ننهی با ما خلاف نکند؛ چه، قسمِ هر چه [۲۶۰] عظیم خورده. ملک تاج الدّین کُرد که از جمله اقارب مسات امروز در بیش ملک شمس الدّین میان ملوک مسارالیه و معتمدٌ علیه است . ما را بی هیچ تردید ۱ و
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ۱ . متن: تردد
_________________________________________________________ ۲۸۸ تاریخ هرات ____________________________________________________________اندیشۀ بد بدان طرف حرکت می باید کرد. سفر دریابار خطر عظیم دارد.(( خُذ ما صَفا دَع ماکَدَر)) را کار می باید بیست و عزیمت سفر دریابار را نسخ می باید کرد، که گفته اند:
شعر [ربیعی ]
ز کاری کزو رنج یابی و درد گرت هست دانش، به گِردش مگر
میرانشاه گفت(( این اندیشه به صواب نزدیکتر است و این ندبیر به صلاح واصل تر)) روز دیگر که سیماء چهرۀ زیبای بیضاء سما خضرا بلند ایوان چون ید بیضاء۱ موسی عمران تابان و در افشان پشت ، میرانشاه روی به راه آورد. چون به ده فرسنگی لشکرگاه پهلوان محمّد نهی رسید طایفه [ای ] را که به رسالت آمده بودند با زمره ای از مقرٌبان درگاه خود با پنج نفر غلام و با پنج سر اسب بیش پهلوان محمٌد نهی فرستاد چون پهلوان محمٌد نهی [را] از آمدن میرانشاه خبر شد،
شعر [ربیعی]
ز شاد چولک چهره را برفوخت به میخوارگی دیدۀ غم بدوخت
روز دیگر با تمامت شسپاه به استقبال میراشناه سوار گشت و بهاغزاز و عزیز داشتِ هر چه تمام تر میراشناه را به لشکرگاه خود آورد و فی احال مکتوب نوشت به خدمت ملک اسلام شمس الحقّ والدّین و از کلّی احوال میرانشاه و سالار عرضه داشت.
چون مکتوب به ملک شمس الدبین رسید، برفرو در جواب نوشت که(( پهلوان محمّد نهی باید که [به] قول میراشناه و سالار اعتماد کند و خود را از مکر و غدر ۲ ایشان نگاه دارد و شب و ورز با خیر و هشیار [۲۶۱] باشد و ه هر نوع که تواند و دست دهد ایشان را به قتل رساند و یا بند کرده پیش ما فرستد و در این معنی تقضیر و اهمال جایز نشمرد، و بیش از آنک از ایشان فتنه و شرّ به ظهور پیوندد ایشان را با تمامت اتباع به عدم رساند که بزرگان خود ورزِ خردمند دوست چنین گفته اند
شعر [ خواجه سکناب]
چو بر بد سگالت بَود دست روز فرستش به شمشیر هندی به گور
که فرداش گر بر تو باشد توان برآرد دمار از تنت بی گمان
_________________________________________________________ ۱. متن : ییضاء. ۲ . متن: عذر.
_________________________________________________________ ذکر چهل و یکم / در رفتن ملک شمس الدّین به ..... ۲۸۹ _________________________________________________________
کسی را که در مبادرت گُرگی ست درٌنده و ابریست غُرٌنده و [در]* مقاومت کوهیست آهنین و شیریست خشمگین و در کیاست حکیمی ست دوربین و کاملی ست با رای متین،
شعر [ ابوالعلاء]
لَهُ الشَّرَفُ النَّبی یُطاءُ التُرَیٌا مَعَ البَأسِ الَّذی بَهَر الاُسوُدا
مر وراست بزرگی ، آن بزرگی که می سپرد بروین را
با جنگی ، آن جنگی که غلبه کرد بر شیران
خصوصاً که از خویشاوندان۱ و متعلّقان او قُرب هزار مرد به زخم تیغ آتش اثر خون آشان در درِ ما به قتل رسیده اند و عورات و مخدّرات و اطفال ایشان در دستِ عساکر ما اسیر افتاده، حیات او را به چه وجه مردم خردمند و خر[د] مندِ مردم شناس تصوّر کند؟))
چون مکتوب ملک شمس الحقّ والدّین به پهلوان محمّد نهی رسید، اندیشه مند گشت؛ چه، سوگند خورده بود که میراشنا[ه] خلاف نکند. راوی چنین گفت که در آن روز که پهلوان محمّد نهی قصد گرفتن میراشناه کرد میراشناه و تمامت خویشاوندان او در باغی مجمعی ساخنه بودند و جشنی برآراسته، و یک زمانی از کشاکش روزگار نافرجامِ خودکام به یکسو شده و شداید هُوُم[م] حوادث [۲۶۲] روزگار غدّار مکٌار بی فاء دون برور را به قوای شراب ارغوان نفی می گرانیدند،
نظم
خَلٌِ الرَّمانَ اِذا تَدابَرَ اَو جَمحَ وَاَشکِ الهُمُومَ اِلَی المُدامَةَ اَو قَدَح
رها کنی روزگار را چون پُشت دهد یا سکشی کند
و شکایت کن غم ها را به سوی شراب یا سوی قدح
وَاحفَظ فُوادَکَ اَن شَرِبتَ ثَلاثَةً وَاحذَر عَلَیه اَن یَطیرَ مِن الفَرَح
________________________________________________________ ۱ . متن: خیشاوندان.
و نگهدار دل خود را اگر بیاشامی تو سه پیاله را
و پرهیز کن بر آن دل از آنک ببرد از شادی
هٰذٰا دَوٰاءٌ لِلْهُمُومِ مُجَرَّبٌّ فَاسْمَعْ مَقٰلَة نٰاصِحٍ لَکَ قَدْ نَصَحْ
این درمانیست مر غم ها را آزموده
بس بشنو گفتار نصیحت کننده [را] که تو را به درستی نصیحت کرد
که ناگاه پهلوان محمّد نهی با پانصد مرد آهن پوش از در و دیوار باغ در آمد. میرانشاه و سالار و کسانی که در باغ بودند شمشیر ها بکشیدند و روی به جنگ آوردند تا نماز شام با ایشان حرب کردند و چند تن از شجعان و نامداران سپاه پهلوان محمّد نهی را به قتل رساندند، و هر چند که پهلوان محمّد نهی گفت که « ای ملک میرانشاه دست از حرب باز دار و در خون جان خود و از آن چندین مسلمان مشو و بیا تا تو را به خدمت ملک اسلام شمس الحقّ برم و به چنین سوگند که از خدمت او در خواهم تا تو را ببخشد و قلم عفو بر جریدۀ جرایم و خطیات تو کشد» ملک میرانشاه به آواز بلند در جواب گفت که « ای نهی بدقول! غدّارْ مردان چنین کنند که تو کردی. ما را به عهد و پیمان بدین جانب آوردی و چون [۲۶۳] دانستی که امروز شراب خورده ایمم و مست شده، قصد ما کردی. به خدای که جز او خدای دیگری نیست، که تا رگی در تن من در حرکت باشد، با تو تیغ بی دریغ خواهم زد».
القصّه، بدین نوع سخن های زهر آلود می گفت [و چون] شرزه شیر حمله می آورد و در حمله قُرب ده مرد از سپاه پهلوان محمّد نهی خسته و مجروح می گردانید. چون شب در آمد، پهلوان محمد نهی با آن پانصد مرد جنگی به یکباره حمله پیش برد. سالار را دستگیر کرد و میرانشاه در حرب به قتل رسید. روز دیگر سالار را بکشتند با دوزاده تن از خواص میرانشاه، و باقی مردم ایشان را با زن و بچه به ولایت غور فرستاد.
و پهلوان محمد نهی را به واسطۀ قتل میرانشاه نام و آوازه[ای] عظیم حاصل شد؛چه، هژده سال میرانشاه در افغانستان و حدود هندوستان لشکر کشی کرده بود و چند قلاع و حُصُون را به دست آورده بود وو به مردی و مردانگی و غایت شوکت در رو.ز نبرد با دویست مرد نامدار مقابلی کردی و گفتی:
شعر[اسدی]
به هنگام کین و به هنگام جنگ به نزدم چه شیر و چه ببر و پلنگ
ملک اسلام شمس الحقّ والدّین از آن فتح مُبْتَهج گشت بدان واسطه که دایم از جانب میرانشاه متردد بودی و گفتی که « در این حدود مردی معتبرتر و دلاور تر از میرانشاه [نیست]* ». [۲۶۴]