خلافت امیرالمؤمنین عمر بن الخطآب- رضی الله عنه
پس مهاجر و انصار عمر را بیعت کردند، و او عمر بن الخطاب بن نُفَیل بن عبدالعزّی بن ریاح(٣) بن عبدالله بن قُرط(۴) بن رَزَاح بن عدی بن کفب بن لُوَیّ ابن غالب بن فهربن مالک بن النضر بن کنانة بن خزیمة بن مدرکة بن الیاس بن مضر بن نزار(۵)بن معدّ بن عدنان بود، و کنیت او ابو حفص العدوی و لقب او فاروق بود-رضی الله عنه-روز دوشنبه نشست و برخاست به ظاهر کردن اسلام برحکم شریعت و سنّت و سیرت مصطفی- علیه السّلام – و ایزد- تعالی- بسیار شهرها بر دست وی [بگشاد] و مال بسیار جمع شد اندر بیت المال مسلمانان، و برخاستن وی نایژهٔ ضلالة گسست(6)، و جهالت ناچیز شد، اوّل فتح جسر(٧) کرد، و سپاه فرستاد تا
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. اصل ((مسلمان)) بوده بعد اصلاح شده است. ٢. ص: عنسی، مراد اسود العنسی است که در اواخر عهد رسول- صم- در یمن ظاهر شد و دعوی نبوت کرد و رسول- صم- در مرض موت به نامه و پیام، جمعی از مسلمین یمن را بر وی گماشت تا به دست فیروز دیلمی و به همراهی آزاد زوجهٔ شهر بن باذان در شبی که خفته بود کشته شد و قتل او پیشتر از وفات رسول الله روی داد، نامش عبهله و لقبش ذوالخمار و عنس به فتح اول نام بطنی است از مذحج و بشارت قتل عنسی پس از وفات رسول الله به بوبکر رسید و نخستین بشارتی بود مسلمین را در خلافت وی. ٣. اصل: رباح. ۴. اصل: فرط. ۵. اصل: .نرار. ۶. اصل: ((گشت)) نایژه مصغر نای و به معنی گلوگاه هر چیزی است. ٧. کذا: و ذکر جسر در اینجا درست نیست، زیرا در جنگ جسر سپاه اسلام، از بهمن سردار بوران، شکست خورد و اول فتح در عهد عمر دمشق بوده و بعد غزوهٔ فحل و بعد بلاد ساحل دمشق و بعد فتح بیسان و طبریه وبعد وقعهٔ کسکر وسپس وقعهٔ قس الناطف که به جسرهم معروف است واین همه درسال ۱٣هجری روی داد.
شام بگشادند واندرین وقت هفتاد هزارمرد از رومیان کشته شد، وکار(۱)اسلام عزیز گشت و بالا گرفت(٢) وکفر ناچیز شد، بازسعد بن ابی وقاص رابه قادیسه(٣) فرستاد و رستم سپاه سالار یزدجرد شاه عجم آنجا آمد با سپاه بسیار، و عتبة بن غزوان(۴) را بفرستاد عمر رضی الله عنه تا اُبلّه(۵) و فرات و مَیسان(۶) بگشاد، باز فرمان داد تا کوفه و بصره بکردند، وخود به نفس خویش به شام رفت وباز باز آمد و ابوعبیدة بن الجراح رافرمود تا عمروبن العاص رابه قنّسرین(٧) فرستاد تاآن بگشاد، و فرمان داد عُمَرعَمرو را تا رُهّاء(٨) و سُمیَساط(٩) بگشاد، باز خالد بن الولید را فرستاد تا حِمص(۱۰)بگشاد،بابه موسی اشعری جندی شاپور(۱۱)وسوس(۱٢)و رامهرمز(۱٣)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. (کار) روی سطر الحاق شده و ظاهراً زاید است. ٢. (بالا گرفت) روی سطر الحاق شده و ظاهراً زاید است زیرا عبارت اصل بهتر و شیرین تر است. ٣.قادسیه شهری بوده است کنارفرات دربیست وپنج فرسنگی کوفه وبعضی گویند نزدیک کربلای معلی بوده است ۴. اصل: عمران. (عتبة بن غزوان کسی است که بنیاد بصره بنهاد.) ۵. اصل: آبله- یاقوت گوید: ابله به ضم اول و ثانی و فتح لام مشدد- و گوید در کتابی که بدیح الزمان ادیب همدانی آنرا نزد ابی الحسین احمد بن فارس لغوی قرائت کرده بود به خط بدیع الزمان دیده شده است به ضم اول و ثانی- شهری بوده است در ساحل شط العرب (دجله بصره) در زاویهٔ خلیجی که وارد شهر بصره می شود و این شهر قدیم تر از بصره است زیرا بصره در ایام عمر شهر شد و ابله در آن هنگام خود شهری بوده و جبه خانه و سرکردهٔ سپاه از طرف کسری در آن قرار داشت الخ. ۶. میسان به فتح اول و سکون ثانی و سین بی نقطه و نون آخر نام ولایتی بوده است بزرگ دارای نخلستان و دیه های بسیار بین بصره و واسط که قصبهٔ آن میسان نام داشته است.(معجم) ٧. اصل: قیسری- قنسرین به کسر اول و فتح و تشدید ثانی (بعضی حرف ثانی را مکسور خوانده اند)...و آن ولایتی است در شام که شهر حلب از توابع آن است بین شهر قنسرین و حلب یک منزل راه است (معجم) ولی فتح آنجا را به دست ابو عبیده می نویسند نه عمروعاص- قنسرین به قولی در سنه ٣۵۱ و به سنه ٣۵۵ هجری در نتیجهٔ هجوم رومیان خراب شد و سپس عمران نیافت. ٨. رُهّاء به ضم اول و تشدید هاء شهری است در جزیره (بین النهرین) بین موصل و شام (معجم) . ٩. سُمیساط به ضم اول و فتح ثانی شهری است در ساحل غربی فرات و در طرف بلاد روم (معجم) . ۱۰. حِمص- به کسر اول و سکون ثانی و صاد بی نقطه شهر بزرگ و قدیمی و دارای بارو است بین دمشق و حلب (معجم) . ۱۱. در اصل متن چنین بوده مصححی آن را تراشیده ((چندی شابور))کرده ولی متن خوبی پیداست و آن صحیح است...یاقوت حموی گوید: جُندَیسابور به ضم اول و سکون ثانی و فتح دال و یاء ساکن و سین بی نقطه و الف و باء و واو و راء- شهری است به خوزستان، شاپور پسر اردشیر آن را بنا نموده و به وی منسوب شده است و اسیران روم و گروهی از لشکر او در آن ساکن بوده اند...حمزه اصفهانی گوید: جذیسابور تعریب (به از اندیوشافور) است که معنای آن بهتر از ((آنطاکیه)) باشد و در معجم البلدان از قول ابن فقیه نیز شرحی دیگر نقل می کند ولی به عقیدهٔ مطلعین تعریف حمزة ابن الحسن اصفهانی صحیح است و جندیشاپور معرب( ویه اژ اَنتیو شاهی پرهری) می باشد یعنی (شهر شاپور بهتر از آنطاکیه)- و سایر پادشاهان ساسانی هم نظیر این اسم را بر شهرهائی که در بین النهرین و غیره بنا کرده اند نهاده اند- یاقوت حموی صاحب معجم البلدان متوفی (۵٧۵- ۶٢۶) می نویسد که:من بارها از جندیشاپور گذشتم و در آن اثری از آبادانی نبود الخ... ۱٢. اصل: طوس و اصل متن ((سوس)) بوده و آنرا جاهلی تراشیده طوس کرده است و (( سوس)) صحیح است که شوش باشد.
و تُستَر(۱) و سپاهان و قم و- قاشان چه به نامه و صلح و چه به حرب بگشاد، باز معاویة بن ابی سفیان را بفرستاد تا قیساریه(٢) و رمله(٣) بگشاد، باز عمرو بن العاص را نامه کرد تا اسکندریه بگشاد، باز نعمن بن مقرون(۴) را بفرستاد تا نهاوند بگشاد،باز عمروبن عاص را بفرستاد[به] برقه تا برقه(۵) واطرابلس(۶) بگشاد. باز مغیرهٔ شعبه رابفرستاد تا آذربادجان رابگشاد، و نواحی آن عثمان بن ابی العاص را فرستاد تا بگشاد،چون کار بداینجا رسید بامداد نمازخواست کرد روز چهارشنبه...(٧) من ذی الحجّه خواست که تکبیر[گوید] بولؤلؤه غلام مغیرة بن شعبه اورا سه(٨) طعنه بزد،عمردردناک شد،عبدالرحمن(٩)عوف را دست کرد وپیش کردتا نماز کرد، باز عثمان و علی و طلحه و زبیر و سعد و عبدالرحمن را بخواند وگفت اشارت(۱۰) کنید وآن راکه رای همگنان برو درست گردد خلیفت کنید، و فرمان یافت،و عمر وی
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱٣.اصل:رامهرض و صحیح((رامهرمز)) یا((رامهرم))چه دراین کتاب این محل به هردوشکل نوشته شده است. ۱. حمزهٔ اصفهانی آن را معرب شوشتر می داند. ٢. قیساریه شهری بوده است در ساحل دریای شام در شمار ولایات فلسطین و اکنون ویران و منحصر به دهکده شده است(معجم) . ٣. کذا...و ظاهراً ((رمیله)) است- رمیله مصغر رمله متعدد است و از آن جمله یکی از قرای بیت المقدس است به قول یاقوت (معجم) . ۴. کذا...والصحیح نعیم بن المقرن المزنی (کامل ٣ ص ٣-۴). ۵. اصل ((رقه)) و صحیح ((برقه)) زیرا(( رقه)) از شهر های جزیره ودر ساحل شرقی فرات وفاتح آن در سال ۱٧ عیاض بن غنم می باشد و اینک به دست عمرو بن عاص فتح شده وبا طرابلس مترادف است ((برقه)) است. یاقوت درمعجم البلدان گوید:برقه به فتح اول وقاف،اسم صقع بزرگی است مشتمل بر شهرهاودیه ها بین اسکندریه و افریقیه و اسم شهر آن انطابلس به معنای آن ((پنج شهر)) می باشد...عمرو و عاص آنجا را به صلح گرفت. ۶. مراد طرابلس غرب است، یاقوت گوید: اصل آن ((طرابلیته)) و معنای آن (سه شهر) می باشد زیرا ((طرا)) به یونانی به معنای سه و (بلیته) به معنای شهر است- در سنه ٢٣ به دست عمرو عاص گشاده شد. ٧. در نسخه سفید مانده است و ظاهراً به واسطهٔ اختلافاتی است که مورخین در این باب نموده اند (ابن اثیر در کامل التواریخ می نویسد: در شب چهارشنبه سه روز باقی مانده از ذی حجة سنه ٢٣ وفات نمود و بنا به قولی روز چهارشنبه چهار روز به آخر همان ماه مانده زخم خورد و روز یکشنبه هلال محرم سنه ٢۴ دفن شد و نیز گفته شده است که وفات او چهار روز باقی از ذی الحجه به وقوع پیوسته است (کامل ج ٣ ص ٢۰) در ترجمه طبری می نویسد: گروهی موافق اند که بیست و هفتم ذی الحجه بمرد. شب آدینه و گروهی گفتند کی شب یکشنبه سلخ ذی الحجه بمرد و روز یکشنبه اول محرم او را به گور کردند- سال بیست و سه (ترجمه طبری جلد دوم ص ٢۵٩) و گویا غالب سطوری که درین کتاب سفیده مانده هم در اصل نسخه سفید گذارده بودند که از منافع موئقه آن را تکمیل نمایند و تکمیل ناشده باقی مانده و کاتب که این نسخه را از روی نسخه ای اصلی ننوشته بیاض مزبور را به حال خود گذارده و در حاشیهٔ آن علامتی یادداشت کرده است. ٨. غالب مورخین منجمله ابن اثیر و طبری شش طعنه می نویسند. کامل ج ٣ ص ٢۰- طبری ترجمهٔ بلعمی ج ٢ ص ٢۵٩ خطی. ٩. اصل. عمرالرحمن، بوده بعد روی آن با خط دیگر (عبد) نوشته اند. ۱۰. ظ: مشاورت.
شست و پنج سال بود و خلافت او ده سال و شش ماه و چهار شب و صهیب برو نماز کرد و به سرای عایشه به جانب ابوبکر او را عثمان بن عفّان و عبدالله پسر او دفن کردند.