ذکر صد وسی و سوم
در حرب ملک اسلام عیاث الحقّ
والدّین با خواجه مجد خوافی در مابیژناباد
چون ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین حصار نیازآباد را فتح کرد و بهدادین آمد و از آنچ ا روز دیگر لشکر به مابیژناباد کشید . و چنین [۷۶۰] شنودم که حصار مابیژناباد را مادر بیژن بنا کرده است . حصاریست بس محکم و به وضع او درکلّ خراسان و عراق حصار نیست سنک عرّاده و منجنیق بر دیوار او کار نمی کند ؛ چه، خاک او به ریگ و حَصارة آمیخته است و قُرب پتج هزار کدخدای را در اندرون او خانه های معمور و مساکن آبادان است و تا کسی به چشم هود آن حصار ۲ را نبیند، آنچ از صفات او شنوده باور ندارد که به چه سان حصن محکم و بنء منیع است.
شعر [دقیقی]
برآورده سر تا به چرخ برین ز بالاش پیدا نبودی زیمن
برو و مرغ پرنده را راه نی برش باد را هم گذرگاه نی
ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین روز دیگر اطراف اربعۀ حصار را بر نقبا ء سپاه منصور بخش کرد و بفرمود تا رایات اژدها پیکر اقبال یاب ظفر اندروِ همایون او را در مقابل درب حصار برافشتند و اعلام و مراکب و نوبیخانه خواجه مجد را که در حصار نیازآباد داشت پیش بردند و به یکبار از جوانب حصار نعرۀ گیر و دار برآورد[ند] و نفیر و آوای طبل و کوس دهل به عَیٌوق رسانید[ند] . خواجه مجد از اندرون حصار ایراج و دروازها را بر مبارزان قسمت کرد و هر برجی را به دویست مرد فدائی سفّاک سبرد و ایشان نیز از بالای حصار طبل فروکوفتند و عَلَمها بر افراخت [ند] و از فراز و نشیب و چون تگرگ و بارا تیر و سنگ روان شد.
شعر[نظامی]
چپ و راست پیرامن آن حصار ز پولاد بستند ره بر غبار
______________________________________________________________________
۱ . اصل: صدو سی و یکم ۲ . اصل: حصاة.
۷۵۶ تاریخ هرات
جرسهای روسی خروشان شده دماغ از تف خشم جوشان شان شده
ز عکس سر تیغ و برف سنان سر از راه می رفت و دست از عنان
سمُ بادپایان ز خون چون عقیق شده تا نمد زین به خون در غریق [۷۶۱]
ز بس کشتگان گرد بر کرد راه چو بازار مشحر شده حربگاه
ز بس خستۀ تیر پیکان فشان شده آبله دست پیکان کشان
و هر چند از بالا[ی] حصار تیر و سنگ بیشتر می آمد، مبارزان غوری و دلیران هروی بیشتر [به سوب] حصار می رفتند و بی خوف و رعبی تهوّر و تجلٌد می نمود[ند] و می گفت[ند]
شعر[مُتَنَبٌی]
اَلَدُّ مِنَ الهدامِ الخَندِریسِ وَاَحلَی مِن مُعاطاةِ الکُؤسِ
خوشتر است از شراب کهنه خوش بوی
و شیرین تر است از دست به دست دان کاسها
مُعاطاةُ الصَّفایح وَالعَوالِی وَاِقحامِی خَمیساً فیِ خَمیسِ
دست به دست دادن شمشیرها و سرهای نیز
و به زور درآنوردن من لشکر را در لشکری
فَمَوتیِ فِی الوَغا عَیشیِ لِاَنی رَاَیتُ العَیشَ فِی اَرَبِ النُّفُوسِ
پس مرگ من در جنگ زندگانی من است، از برای آنک من
دیدم زندگانی را در حاجت نفساها
شعر[نلک فخرالدّین کُرَت]
به کَفَمَ درون خنجر آبدار بوَد به ز جام مئی خوشگوار
فص کین و میدان پرخاش و رزم مرا بهتر از گنج کیخسوری [۷۶۲]
و از جانبین مرد بسیار به قتل پیوست و مبارز بی حدٌ مجروح شد و تمامت صحراوات و اطلال و در و دشت مابیژناباد از خون دلاوران لعل فام کشت. چهار روز برین نَسَق که به تقریر پیوست ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین با خواجه مجد حرب کرد و مقّنیان و نُقٌاب به حکم ملک اسلام از جوانب حصار نقب بریدند .
و راوی چنین گفت که خواجه مجد هر مردی را از حصاریان به طمع مال که
((دِمائُ اِبطالِ الرّجالّ تُسفَکُ لِاَجاِ وَلآمالِ))محرب عظیم می کردند و جسارت و تهوّر
ذکر صد و سی و سوّم / در حرب ملک اسلام غیاث الحقّ ... ۷۵۷
هر چه تمامتر می نمود[ند] . روز پنجم خواجه مجد طایفه ای از ائمّۀ و معارف مابیژناباد را به خدمت ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین فرستاد که ((ملک اسلام مرا حالیا امان دهد تا بعد از بیست روز به خدمت آیم.))ملک اسلام از سر عاطفت مَلِکی بدانج دلخواه خواجه مجد بود رضا داد.روز دیگر خواجه مجد پسر خردتر خود را بیرون فرستاد با عهدنامه [ای] برین منوال که ((بدان خدای که فرش بسیط مرکز دایرۀ قدرت اوست و عرش محیط دایرۀ مرکز فطرت او؛ و بدان حکمتی که وجود قدیم ازلی او از سمات حدوق منزٌه است و ذات قدسی ابدی او از مقولات عشر مبرٌا،
شعر[انوری]
آنک تأخیر صباء صنع او را آمدست
گل فشانِ اختران بر گنبد نیلوفری
آنک بر لوح زبانها خط اول نام اوست
آن همی گوید اله این ایزد و آن تنکری
آنک قهرش داد انجم را شیاطین افکنی
و آنک لطفش اتش را سمندر پروری
[۷۶۳] آنک گربراسب فکرت جاودان جولان کنی
از نخستین آستان حضرتش در نگذری
آنک تا او دهر را از خال شب تزیین نداد
روز بر گوش شفق ننهاد خال عنبری
آنک خار اژدها دندان عقرب نیش را
شحنگی دادست بر اقطاع گلبرگ طوی
شعر[حریری]
اُقسِمُ بِالبَیتِ العَتیقِ ذیِ الحُرَمِ وَالطایِفینَ العاکِفینَ فی الحَرَمُ
سوگند می خورم به خانۀ شریف که خداوند حرامهاست
و به طواف کنندکان مقیم شوندگان درکبعه
که چون ملک اسلام، شهریار دیار عجم ، مالک رقاب ، ملوک الامم، غیاث الحقّ والدّین ، خُلّدمُلکُه، به دولتخانۀ هرات نزول فرماید ، بعد از بیست روز به هرات آیم و باقی عمر راچون سایر بندگان آن حضرت جنٌت حضرت بسر برم و به دل صافی و
۷۵۸ تاریخ هرات
صفاء عقیدت در سلک عبید آن جنای عالی مَآب منخرط کردم.))و در آخر عهدنامه باز نمود که ((مأمول بنده آن است که ملک ملوک الاسلام به خطٌ شریف ید مبارک خویشتن به جهت اطمینان دل بنده و تسکین خواطر مردم این حصار امان نامه ای مبذول دارند که چون بندۀ کمترین به خدمت آید و به شرف تقیبل رکاب همایوم مشرّف گردد، در اهلاک و تذلیل او اشارت نرانند و از تابعان و ملازمان او کسی را به قتل و فتل نرسانند.))
چون عهدنامۀ خواجه مجد به ملک اسلام رسید و پسر او از حصار بیرون آمد، ملک اسلام از پای حصار برخاست ؛ چه، هر شب از جوانب حصا ائمّۀ و طبله نامی یاد می کر[ند] و می گفت [ند] که ((ای ملک اسلام، و ای شهریار انام، و ای داور دادگر ، و ای شاه سکندر فرّ
شعر[ربیعی]
ببخشای بر ما که بیچاره ایم به در اندرون سخت غمخواره ایم
ز ما گر بد آمد تو نیکی نمای که این است رسم شه نیک رأی
ملک اسلام بدان واسطه که نباید که خون مسلمان به ناحق ریخته شود و ضرری به فقیران رسد، سر بدان صلح درآورده و وثیقت نامه ای نوشت به خواجه نجد.
شعر[فردوسی]
یکی سخت سوگند شاهان بخورد به روز سفید و شب لاجورد
بدان دادگر کین جهان افرید شپهر و دد و دام و جان آفرید
((اُقسُم بِمَن مَرَجَ البَحرَینِ و نَوَّرالقَهَرَینِ وَ رَفَعَ قَدر الحَجَرَینِ ۱ که چون خواجه مجد به عهدی که کرده برسد و بر آن میثاق که بسته برود و در ابقاء عهد ثابت قدم باشد و از نقص نقص ایمان احتراز و تَجَنُّب واجب شمرد، در قصد جان او نکوشم و کسی را نفرمایم، او را به دست امرای خراسان باز ندهم، و هر مکرمت و مرحمت که از دست من برآید در باب او مبذول دارم.))
چون عهدنامه ای برین گونه که ذکر رفت به خواجه مجد رسید مُبتَهج و خرّم گشت و فرستادۀ ملک غیاث الحقّ والدّین را به اعزاز و اکرام هرچه تمامتر بنواخت .
______________________________________________________________________
۱ . از کلمات قصار حریری .
ذکر صد وسی و سوپم / در حرب ملک اسلام غیاث الحقّ.. ۷۵۹
شعر[فردوسی]
فرستادۀ شاه را پیش خواند فراوان سخنها خوبی براند
کمین شهریار ترا کهترم به جم بفرمود فرمانیرم
بعد از آن درِ خرینه بگشاد و چیزی که شایستۀ حضرت ملک اسلام بود بیرون فرستاد.
شعر[نظامی]
گرانمایه های[ی] که باشد غریب ز دینار و جوهر ز دیبای طیب
برون از طبقهای پُر زر خشک به صندوق عنبر به خروار مشک
مرصٌع بسی تیغ گوهر نگار نَمَطهای زرٌافۀ آبدار[۷۶۵]
ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین پسر خواجه مجد را به نواختِ هرچه بهتر مخصوص گردانید . روز دیگر مظفّر و کامیاب با غنایم فراوان از خطۀ مابیژناباد حرکت فرمود و ناصرالدّین طغرل فوشنجی را با چهارصد سوار در نیازآباد و حدود خواف نصب گردانید. و چون به سعادت و دوستکام به دولتخانۀ هرات حمیت عن الآفات والبلیّات ، درآمد شکرانۀ آن عطیت سبنۀ و موهبت هنیۀ را مبلغ دوهزار دینار بر اهل خیر و زمرۀ علم صدقه کرد و ده هزار دینار دیگر در وجه عمارتِ مسجد جامع و مواضع خیر مصروف داشت . اولیا و احبٌاءِ حضرت او را از آن فتحیٌات و فتوحات فرح و ابتهاج بی حدٌ و عدّ حاصل شد و حسّاد و اعدی را بلا و عناءبی قیاس مُدَ خرّ گشت