ذکر دهم
در حکایت خطیب
جغرتان و عیاران شهر هرات
چنین شنودم از راویان هرات که چون ایلجیکدای نویینِ لعین خطّۀ پاک هرات را – که از مشایخ کبار و اَحْبار اَخْیار و علمای اسلام و کرمان انام و عقلاء ایّام چون بغداد آباد بود و چون کعبۀ معظّمْ مکرّم – بر انداخت و زمینی را که خاک عنبر آگین او با مشک تبتی مقابلی می کرد از خون چندین هزار مسلمانِ پاکدین آغشته گردانید و نزهتگاهی را که ریاحین بساتین او بر گلشن روشن فردوسِ اعلی و کواکب ثواقب۱ گنبد خضرا طعنه می زد چون خارستان و صحرای کهستان کرد و دارالملکی را که زنده فیلان توانا و نهنگانِ دریا و شیر و اژدها در کوه و هامون او گذر۲ نتوانستی کرد، پناه و جایگاه گرگ و روباه ساخت،
شعر[معزّی]
جایی که بود آن دلستان با دوستان در بوستان شد گرگ و روبه را مکان، شد جغد و کرکس را وطن
بر جای رَطْل و جام می کوران نهادستند بی بر جای بانگ و جنگ نی، آواز زاغ است وزغن
ابر است بر جای قمر، سنگ است بر جای کمر زهر است بر جای شکر، خارست بر جای سمن
بعد از هشت روز لشکر به طرف کالیوین۳ برد و از غنایم و اسیران هرات آنچه که لایق پادشاه چنگیز خان بود با چندین هزار دخترانِ ماه عذار که به حُسن رخسار با حسناء « وَ کَواعِبَ اَتْراباً»۴ برابری می کردند، بفرستاد. چون به قصبۀ اوُبِهْ [۸۲] رسید دو هزار سوار باز گردانید و گفت« به شهر هرات۵ روید و از گریختگان و متواریان کسی را که بیابید به قتل رسانید». آن سواران به هرات آمدند و دو روز در
۱. متن: تواقب. ۲.متن: کدر ۳.زمچی:حصار نرتو.
۴. قرآن، نباء/۳۳ « و [حوریانِ] پُستانِ همسال». ۵.اصل:بشهراة.
شهر مقام کردند و قُرب دو هزار آدمی دیگر را به قتل آوردند، و روز سیم مراجعت نمودند.
راوی چنین گوید که در آن روز های قتل و نهب مولانا شرف الدّین خطیب جغرتان و فخر حدّاد و اصیل معدل و شهاب کریم و خواجه سور و رشید برجی۱ و شمس دباج و حمزه۲ فوشنجی و مجید عصّار و عماد مالانی و محمود سابق و زین الدّین خُنبه ای۳ و علمشاه بریانی و امیران سربز۴ و داود نجیب و حسام الدّین نظیره۵ این شانزده تن در کلّۀ کوه کمری را که ممر منیع و گذاری صعب داشت مفرّ و مقرّ خود ساخته بودند و تمیمۀ « فَفِرّو اِلی اللهِ »۶ در جید رجا انداخته بعد از آن که در شهر هرات از مسلمان آثار و از کافران دیّار نماند، از کلّۀ کوه شرف الدّین خطیب جغرتان و آن جماعت که ذکر ایشان به تقریر پیوست،
شعر [جمال]
همه با ناله و زاری، همه با چشم پُر از نم همه باخاطر غمگین، همه با سینۀ پُر غم
در شهر آمدند، در هر قدمی صنمی دیدند کشته و درهر خانه ای جانانه ای یافتند مرده.
شعر
هر قدم از کُشته گَشته پَشته ای شیب هر خاری فتاده کشته ای
موج خون بر اوج نُه گردون شده قصر و طارم سر بسر هامون شده
بعضی را برادران در خاک و خون غلطیده و گروهی را اقارب بی جان و پیچان شده و طایفه ای را فرزندان به قتل رسیده و زمره ای را احبّا به دست کفّار [۸۳] اسیر گشته. بیست روز جز به ناله و زاری به کار دیگر قیام ننمودند و هر زمان از سرِ درد و سوز گفتند:
[لواحد من الشعرا]
یا حَسْرَتی مِنْ فِراقٍ قَوْمٍ کانُوا هُمُ الْکَهْفُ وَ الْحُصُونُ
۱.زمچی: برجی رشید. ۲.رمچی: حمره. ۳.زمچی: حنبه ای.
۴.زمچی: سربر. ۵.زمچی:نطره.
۶.قرآن، الذاریات / ۵۰ « پس در خداوند بگریزید».
وَ الْمُزْنُ وَ الْاُسْدُ وَ الرَّواسِیْ و الْاَمْنُ وَ الْخَفْصُ وَ السُّکُونُ
بعد از بیست روز در بیرون شهر به طرف شرقی در جوار درب خوش حمام شرف الزمان را مسکن خود ساختند، و چون چهل تن شدند به شهر آمدند و در مسجد جامع در گنبد سلطان مغفور غیاث الحقّ والدین، رَوَّح الله رَوْحَه و زاد فِی الفردوس فُتُوحَهُ، ساکن شدند و سر تسلیم و رضا بر خط قضای ربانی نهادند و به شیون و زاری و خون جگر روزگار می کردند.
چون از این حالت دو ماه و نیم بگذشت روزی به اتفاق در مزار و قرار خود بر موجب حدیث صحیح رسول، علیه السلام، که « لَنْ یَّهْلَکَ اِمْرَءٌ بَعْدَ مَشْوَرَةٍ » به تدبیر و نفکر مشغول کستند. بعضی گفتند که ثبات ما در هرات بر امید نجات از عین آفات و محض بلیات است؛ چه، در این ولایت نه مردم است نه گندم، نی خووش و پوشش. کوشش و جوشش ما به اندک روزگاری فتور و قصور بذیرد و یمکن که از عساکر چنگیز خانی طایفه ای بدین طرف حکومت کنند و چون مارا بیابند به جان امان ندهند. امروز که راه ها امن و فرصت حاصل است که « اَلْفُرْ صَةُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ»۱ بر موجب « تَسافَرُوا تَصِحُّوا اِغْتَنِمُوا ۲»۳ عزیمت سفر مصمم گردانیم و بیش از آنکه زحمتی به مالاحق شود، ازین شهر برویم و ترک محبت زادو بود خود گیریم.
شعر[شاعر]
مباش مُرْتَهَنِ زاد و بود خود زخسی۲ اسیر خانۀ عُطْلَت مشو ز بی هوسی
[۸۴] که در سرای غریبی و در زمین کسان پدید آید از مرد، نا کسی و کسی
که بی رفیق و حریفی نمانی از عالم به هر مکان که روی و به هر زمین که رسی
[متوکّل عیاض]
تَلْقَی بِکُلِ بِلادٍ اِنْ حَلَلْتَ بِها اَهْلاً بِاهْلٍ وَ جِیْراناً بِجِیْرانِ
۱.حدیث نبوی. ۲.زمچی: تغنموا.
۳.دو حدیث نبویست: « سافروا تصحوا» و « سافرو تغنموا» که مؤلف آن را به این صورت آورده است.
۴.اصل: خوزحسنی.
قومی گفتند که این اندیشه صواب نیست، جهت آنکه خراسان خراب است و از اینجا تا مازندران کسی را امکان سکونت و مجال توطّن نیست « اَلسَّفَرُ قِطْعَةُ مِنَ السَّقَرِ»۱ حدیث صحیح است، خاصّه در اقلیمی که نیمی ازو جای شیران و گرگان است و باقی خراب و ویران. مصلحت در آن است که بر موجب « سَکِّنُوا وَلا تُنَفِّرُوا»۲ با هم در این شهر آرام گیریم و به هر چه که شرف الدّین خطیب که به دانش و بینش اعقل ارباب است و به کیاست و فراست اَکْیَسِ اصحاب فرماید و بر آن اقدام نماید، یک دل باشیم. شرف الدین خطیب و یاران را این رأی پسندیده افتاد. از برای اطمینان خاطر و تسکین دل ها با هم عهدی کردند محکم، بر این گونه:
شعر[ابن حسام]۳
به یزدان، که دادارِ دارنده اوست به داور، که صورت نگارنده اوست
به ذاتی که گردان سگهر آفرید درو صورت۴ ماه و مهر آفرید
به پیفامبر و آسمان و سُرُوش به جان و دل و رای و تدبیر و هوش
به کیوان و بر جیس و بهرام و خور۵ به ناهید و تیر و به دور قمر
به قطب سهیل و سماک و شهاب به باد و به خاک و به آتش به آب[۸۵]
بالله الرّحمن الرّحیم، لا اِله الاّ هُوَ الحیّ القَیُّم، و بدان خدائی که عالم السرّ و الخفیات است، و بدان جباری که «وَ اُوفُوا بِعَهْدِ اللهِ اِذا عاهَدْتُمْ»۶ کلام حق و فرمان مطلق اوست، و بدان قهاری که بَطْش او شدید است و قهر او مُهْلِکِ هر جبّار عیند،
۱.حدیث نبوی. ۲.حدیث نبوی.
۳.مولانا جمال الدّین محمد بن سام ( متوفی ۷۳۷ق)، در اصل از مردم خواف بوده ولی در شهر هرات زندگی می کرده است و مرقدش نیز در آنجاست. ابن حسام از شاعران دربار ملک شمس الدّین کُرَت بوده و در قصیده ای که در ۷۲۹ه ق به زبان عربی سروده، این پادشاه را مدح گفته و تاریخ ابتدای سلطنت او را بیان کرده است ( تذکرۀ دولتشاه، ص۱۶۹) از غزلیات او مقدار اندکی در تذکره ها بر جای مانده و همین نمونه های مختصر نشان می دهد که وی در غزلسرایی توانا و صاحب ذوق بوده است. وی در شعر « محمّد» و «ابن حسام» تخلص می کرده است. (نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران، ج۱، ص۲۰۶).
۴.متن: صورتی. ۵.متن: و بهرام خور.
۶.قرآن، نحل / ۹۱« و به عهد الهی چون پیمان بستید وفا کنید».
شعر
بدان خدای که ذرّات آسمان و زمین همی کنند به باکی ذات او اقرار
بدان کریم که حصر نعمتش طلبی شمار آن نتوان کرد تا به روز شمار
بدان حکیم که آراست باغ فکرت را۱ به حسن و قامت چون سرو و روی چون گلنار
به مُبْدِعی که در اجزای خاک تعبیه کرد دلِ خدای شناس و زبان شکر گذار
بدان لطیف که چون باد خاکساری را کند مبشر امداد لطف در اشجار
بدان زلال هیبت که در شبانگه عمر کند زمستی غفلت نفوس را هشیار
بدان منادی عزت که در سحر گه حَشْر کند زخواب عدم کاینات را بیدار
که با هم خلاف نکنیم و آنچه از اوامر و نواهی شرف الدین خطیب فرماید برویم و از شین و ومین و قبح خلاف و عیب نقض ایمان و نقص نَکْثِ [۸۶] میثاق و بیمان احتراز و اجتناب واجب شمریم و در حفظ این عهود و رعایت این قسم تا جان باشد، بکوشیم.
شعر[اسدی]
که پیمان شکستن گناهیست زشت نه نام نکوئی، امید بهشت
گرفتار بودن به هر دو سرای نه این است روی و نه آ« است رأی
چون بر این منوال میان ایشان عهد مؤکّد به ظهور پیوست، شرف الدین خطیب گفت که « ای اصحاب مصلحت، کار ما آ« است که بیش از آن که توشۀ ما سپری شود به هر طرف مردی چند عیار پیشه که از شیر بیشه اندیشه نداشته باشد بروند و از طعام و اغنام چیزی به دست آرند». عیاران جمله بر پای خاستند و بعد از اداء
۱.دیوان: به صانعی که بیاراست باغ فطرت را
خدمت و نشر مَحْمَدَت، گفتند: شعر[ظهیر]
سر افاضل عالم، جهان علم و هنر توئی که نیست ترا در جهان عدیل و نظیر
به هر مهم که ضمیر تو خلوتی سازد درونِ پَرده نگنجد مدبر تقدیر
به هر مقام که قدرت به صدر بنشیند ز آستانه نیاید گذر سپهر اثیر
[رشید وطواط]
اَیا مَنْ بِهِ رُکْنُ الْفَضایل ثابِتٌ وَ یا مَنْ بِهِ غُصْنُ الْفَواصِلِ ناضِرٌ
بَقِیْتَ رَغِیْدَ الْبالِ ما لاحَ کَوْکَبُ وَ عِشْتُ حَمیدَ الْحالِ ما ناحَ طایِرٌ
ر.ز دیگر فخر آهنگر با ده تن از عیاران به جانب قُهستان رفت، و رشید برجی به جانب غور، و اصیل معدل به طرف کالیوین، و شرف الدین خطیب با بیست تن در مسجد جامع ساکن شد و هر روز کاهدان ها را پاک می کردند [۸۷] و از آن دانه ای حاصل می کردند و قوتی می ساختند. و بعضی از راویان چنین می گویند که در اول شرف الدین خطیب و اصحاب او به لُحُوم مردم و کلاب، روزگار می کردند.
و از مولاناء مرحوم خواجه ناصر الملّة والدین چشتی، طَیَّبَ الله رَمْسَهُ، چنین شنودم که او گفت از خدود بلخ۱ تا حد دامغان یک سال پیوسته حلق گوشت آدمی و سگ و گربه می خورند؛ چه، چنگیزخانیان جمله انبار ها را سوخته بودند.
و نیز چنین تقریر کرد که سبب توبۀ شیخ بزرگوار مغفور، سالک راه ربانی، خواجۀ غلوه،۲ قَدَّس الله روحَهُ، در آن سال بود و خواجۀ غلوه را احمد بن محمّد قواس۳ گفتندی. او با هفت تن در کوهپایه های غور و تولک به سر می برد و هر روز
۱.بلخ: اکنون ولایتی است در شمال افغانستا. مرکزش مزار شریف ( منتسب به امیر المؤمنین علی ع). بلخ قدیم اکنون یک شهرک ( السوالی ) در بیرون شهر مزار شریف است که آن را اولسوالی بلخ گویند و ویرانه های بلخ کهن در آن ظاهر است. آصف، ص۱۷۲.
۲.به تصریح محمد آصف فکرت، گویا مزاری که اکنون به خواجه کَلّه معروف و در بیرون دروازۀ ملک واقع است، با همین خواجه غلوه بی ارتباط نیست.
۳.زمچی: احمد بن محمد بن قواس.
یک تن از ایشان به طلب قوت بیرون رفتی و آنچه به دست او آمدی از آدمی و خروسک و شغال و موش و طیور زنده و مرده، به سر وقت یاران آوردی.
چهار ماه برین نَسَق که به ذکر پیوست به سر بردند. روزی نوبت خواجه غلوه بود. از پیش یاران بیرون آمد. چون چند فرسنگ برفت، ناگاه در میان را پیری را دید که بر خری مشسته بود و به طرف اسفزار می رفت. خواجۀ غلوه به تعجیل تمام روی به سوی آن بیر آورد. چون بدو رسید شمشیر از میان برکشید و به غضب هر چه تممام تر بانگ بر آن پیر زد۱ و گفت: « ازین دراز گوش فرود آی، و الآ بدین تیغ آبدار آتش گردار سرت را از بدن بیندازم». پیر گفت « ای پهلوان، از این دراز گوش لاشه چه خواهی کرد؟» خواجه غلوه گفت که « ما ده تنیم۲ و امروز سه روز است که هیچ نخورده ایم. دراز گوش را طعام خود خواهیم ساخت». پیر گفت که « ای پهلوان، مگر حدیث رسول ، علیه السلام، که می فرماید: اَلا اِنَّ لُحُومَ الْحُمُرِ الْاَهْلِیَّةِ حَرامٌ اِلی یَوْمِ الْقِیمَةِ به تو نرسیده است و یا خود شنیده ای و بدان[۸۸] عمل نمی کنی؟» خواجه غلوه گفت: « بلی، رسیده است، اما بر موجب « الضَّرُوراتُ تُبیحُ المَحْظُوراتِ»۳ به ناکام بدین کار شروع کرده ام.» پیر دست در آستین کرد و بدره ای زر سرخ بیرون آورد و خواجۀ غلوه را گفت که: « ای پهلوان، این بدرۀ زر را از من قبول کن و دست از این دراز گوش لاغر پیر لاشه بدار». خواجه غلوه گفت « ای پیر، مرا از این بدره هیچ نگشاید؛ چه، گرسنه را خوردنی باید نه زر و گوهر». پیر گفت که « ای پهلوان، از برای رضای حق تعالی را که بر پیری و ضعیفی من ببخشای و این دراز گوش را از من مستان و به قول رسول عربی، صلوات الله علیه، که می فرماید: اَلْبَرَکَةُ مَعَ اَکابِرِکُمْ، و جایی دیگر می فرماید: علیه السلاام: اَلشَّیْخُ فی قَومِهِ کَالنَّبِیِّ فی اُمَّتِهِ، عمل کن».
شعر[شاعر]
گرامی دار پیران کهن را که در پیری بدانی این سخن را
خواجه غلوه گفت: « ای پیر، حدیث صحیح لَیْسَ مِنّا مَنْ لَمْ یُوَقِّرِ الْکَبیرَ، یاد دارم و بر معنی ما اَکْرَمَ شابٌَ شَیْخاً لِسِنِّهِ اِلاّ قَبَضَ اللهُ لَهُ عِنْدَ سِنِّهِ مَنْ یُکَرِّمُهُ، واقفم. اما ضرورت است و ازین است که گفته اند:
۱.زمچی:شمشیر کشیده بر پیر بزد. ۲.زمچی: یتیم.
۳.از امثال سائرۀ عرب است و نیز گویند جملۀ فقهی است.
مصرع۱
« در شرع کار های ضروری بود روا»
پیر مضطر و بیچاره گشت. بار دیگر به تَلَطُّف و تَعَطُّفْ روی به جانب خواجه غلوه کرد و گفت :«ای پهلوان، از سَخَط حق تعالی بترس و برین پیر ضعیف نحیف حیف مکن». خواجه غلوه در غضب رفت و آهنگ آن کرد که پیر را از پشت دراز گوش بیندازد. چون دست دراز کرد و پای پیر را بگرفت، هاتفی در سر او ندا کرد که « ای بنده، دلیری مکن و خاطر آن [۸۹] پیر ضعیف را میازار». خواجه غلوه نعره ای بزد و پای پیر را ببوسید و گفت « ای پدر عزیز، خاطر مبارک با من خوش کن که ابلیس لعین مرا در دام نلبیس خود گرفتار کرده بود، اما بحمدالله تعالی که جذبه ای از جذبات عالم روحانی مرا از دام آن بد نام رجیم خلاصی داد».
بعد از آن خواجه غلوه را کار بالا گرفت و از زمرۀ اولیا و اصفیا گشت. و در مقامات او چنین خواندم که دوازده هزار جن۲ مطیع و منقاد او شدند.
القصه در آن وقت در هرات و مضافات، او بدین نوع زندگانی می کردند. یک سال برین گونه که ذکر رفت عیاران در شهر هرات به سر بردند. سال دوم شرار نار قحط به جرم چرخ اثیر رسید و سحاب بی آب چون مادر بی شفقت شیر از اطفال زمین باز گرفت، و از بی مشاطکی نم هوا و دم صبا نو عروسان جن و گلشن در حجاب حجرات غیب پایبند ماندند، و سپاهیان نشو و نما از بی آبی فیلبانان۳ ابر غُرنده و تیغ کشان برق رخشنده مستور و بی نور شدند.
شعر[رشید وطواط]
فَاَمْحَلَتِ الدُّنْیا فَلا التُّرْبُ مَعْشِبٌ وَلاَ الْعُودُ مُخْضَرٌّ وَلاَ القَطْرُ نازِلٌ
و جیاد جوع از نهاد ساکنان بلاد خراسان فریاد « ربّنا اَنْزِل عَلَیْنا مائِدَةً مِنَ السَّماءِ» بر آوردند و کار عُسرت به جائی انجامید که کس نام کندم نم شنود، مگر در قصۀ آدم و روی جو نمی دید، اِلاّ در ترازوی صرافان. و از غایت گرسنگی، مردم فرزند دلبند خود را چون جگربند گوسفند می خورد.
شرف الدّین خطیب، عیاران را گفت که بیش از آنکه حملات صلابت مجاعت بر قوای بدنیۀ ما قادر شوند و جگرگوشگان ما فریاد « اَلْجُوعُ مُهْلِکُ
۱.متن: شعر. ۲.متن: جنی. ۳.اصل: فیل بتان
النُّفُوس»۱ بر آرند، به طرفی حرکت کنیم و از جو و گندم که سبب معیشت مردم است قدری به دست آریم. روز دیگر عیاران چهار فرقه شدتد. [۹۰] قومی در شهر بایستادند. رشید برجی۱ با طایفه ای به جانب ابیورد و مرو رفت، و شمس دباج با قومی به طرف خواف، و شرف الدین خطیب با گروهی متوجه غرجستان شد.
و در آن سال لشکر شاهزاده تولی خان قلاع غرجستان را در محاصره داشت. شبی با عیاران چون شیر خادر و عقاب کاسر و مرگ کامن بر کلۀ اسب آن لشکر زد و قُرب به پنجاه اسب براند و بعد پنج روز به هرات آورد. و رشید برجی را در نواحی مرو با کاروانی مقابل افتاد. بعد از جنگ بسیار ، خروارده ، غلّه لز کاروانیان بگرفت . و بر این گونه که به ذکر پیوست سال دوم را منقضی گردانیدند و در سال سیّم کاروانی از مصر به خطا می رفت . در حدود بیبان کرمان عیاران شهر هرات آن کاروان را بزدند و قرب پنجاه تن از مبارزان کاروانی را به قتل رسانید[ند] و هنگام قسمت غنایم مردی را پنج خروار شکر و نبات ویک خروار از جامه از ابریشمینه و نرمینه رسید شرف الدّین خطیب و عیاران در آن سال در هرات از خوردن شکر و نبات تازه و قوّت بی اندازه یافتند و همه را به جای پایتابۀ پشمین جامۀ مصری بود. وآن جماعت را امروز « شکر خواران » می خونند . و در سال چهارم طایفۀ ای را با متاع بسیار از ثیاب مصریّه و تُخْف شُشْتَری به خطّۀ مرو فرستادند تا غلّ آوردند .
چهار سال برین گونه که به تقریر پیوست به سر بردند . و در این چهار سال در شهر اندک جائی که معمور مانده بود به واسطۀ نزول باران و تراکم برف ویران گشت و شهر چنان مهیب و موحش و موضع خوف و دهشت شد که گفتی در هر مقام دیویست ویا در هر کام غریوی .[۹۱]
شعر[ ربیعی ]
زهر گونۀ آوای شیر ژیان همی رفت بالا تر از آسمان
به هر گام گفتی کیک از اهر من کمین کرده از بهر خون ریختن
به شهر اندرون از نشیب و فراز همه گرگ بود و گوزن و گزار
۱. من کلام العرب. ۲. اصل :برخی ؛زمچی :برخی.