ذکر نود و پنجم
در وفات ملک مرحوم
فخرالدّولة والدّین طاب ثراه
در اوایل ماه شعبان سنۀ مذکور جوهر نفیس ملک مرحوم فخرالدّولة والدّین به عرض مرض مقرون شد و مزاج لطیف ازجانب اعتدال به جانب اعتلال حرکت کرد و قوای برینّه و حوٌاس ظاهرۀ او که هر یک مدرک مدرکات محسوسات و معقولات بود ضعف و قُتُور متواصل گشت و رخسارۀ ارغوانی لاله سیمای او که منظر نظرات [۵۱۰] ابصار انضار شهریاران جها[ن]* و فرمانفرمایان کیها بود به گونۀ زعفانی و لون زرّین مبدّل شد.
شعر[لبیبی]
ار غوانی چهرۀ او زعفرانی رنگ شد
قد همچون تیر شکلش گشت از خم چون کمان
نرگش شهلای او پژمرده شد از ضیع و گشت
شخص نیرومند او هم ناروان هم ناتوان
توّاب و حجّاب و خَدَم و حَشَم او همه مجزون و مهموم گشتند وبه دعا و بُکا و خُشُوع و مسکتن و ضراعت از حضرت مقدّسۀ حق تبارک و تعالی صحّت وجود نازنین او را استدعا نمودند و هر لحظه از سر نیاز و صدق تمام گفتند:
شهر[مؤلف کتاب ]
ای قاهر مقدٌر و ای قادر قدیم وای صانع ممجد و ای رازق حکیم
قهاری و بصیر و رزٌاقی و سمیع ستٌاری و صبوری و رحمانی و رحیم
غقٌاری و لطیفی و فتاٌحی و بدیع توٌابی و جلیلی و وهابی و کریم
حیٌی و ذوالجلای و منٌانی و ملک قیّومی و عزیزی و علاٌمی و علیم
ربٌی و کردگاری و عادلی ۲ و رافعی بری و بی نیازی و دیٌانی و عظیم
فضل تو بی نهایت و لطف تو بی حساب صُنع تو بی صلالت و ملک تو بی ندیم
_____________________________________________________________________
۱ . اصل: نود و سیوم . ۲ . متن :عدلی .
ذکر نود و پنجم / در وفات ملک مرحوم ... ۵۲۹
[۵۱۱] تو همیشه و افضال تو مُدام احسام تو پیاپی و انعام تو عمیم
به کرم عمیم بی نهایت و فضل شامل بی غایت خود این مَلِکِ مَلَک خصال را از دارو خانۀ رحمت((وَ نُنَرَّلُ مِنَ القُرآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحمَةٌ لِامؤمِنینَ))۱ شربت شفای بخش و اززلال حیاض ریاض رضای خویشتن حرقت نَیَرانِ ((الحمی ۲ من یج جهنم )) که ب عنصر شریف او مستولی است انطفای ده . و همه با دل پُر رئر و سینۀ پُر سوز و دیدۀگریان به سر بالین او آمدند و شرایط عبادت به قیام رساندند و گفتند :
شعر
هیچ دردی به تو ای مایۀ درمان مرساد هیچ گَردی به تو ای چشمۀ حیوان مرساد
ملک فخرالدّین گفت((ای اصحاب ، کار من به آخر خواهد رسیدو آفتاب جلال بقاء من از اج شرف و کمال به حضیض هُبُوط و وبال نقل خواهد کرد. .صیت من آن اسن که چون من ازین منزل فانی به محلّ جاودانی مسافر شوم و از سرای غرور به دولتخانۀ سرور هرامم و شربت ضربت کُلُّ نَفسٍ ذائِقَهُ المَوت۴ درکشم، شما باید که به شهر هرات روید و در این قضیٌه جمال الدّین محمّد سام را مددکار ویار باشید ؛چه، نعوذبالله اکر بوجای پُرکین بر شهر دست یابد ، کبۀ خلق هرات ره به قتل رساند.))
بعد از آن روز به روز او بیشتر می گشت . روز دوشنبه بیست۵ و چهارم سعبان سنۀ نذکور به رحمت حقّ پیوست.۶
۵۳۰ تاریخ هرات
شعر
رفت ارین خاکدان رنج و بلا شادمان شوی جنٌت المدوی
رفت ازین حجرأ غذاب نمای خرٌم و خوش به خۍلد روح افزای
رفت ازنی تنگنای ظلمانی باطرب در قصور روحانی[۵۱۲]
رفت از دُنییِ دنیِ لئیم سوی تنزهت ساری ناز و نعیم
رفت ازین موصع قریب و غرور سوی منزلکه نشاط . سرور
رؤوس سپاه و خواص و درگاه اومویها ببریدند و جامه های پاره کردند و نفیر ناله و واویلا و وادریغا۱ و واحسرتا از منزل سّفلی بع عالم بالا رسانید [ند] و گفت[ند]:
شهر[حسن سمنانی]
شاها بسوخت آتش مرگ تو جان ما از تن ز فرقت تو روان شد روان ما
بی فرٌ خسروانی و دیدار انورت بر شد بر اوج چرخ نفیر و فغان ما
بی کف در نثار جهانبخش کان وَشَت چون بحر گشته دیدۀ گوهر فشان ما
بی رزم و حزم و مردٌ و کُردیٌ و پُر دلیت در ناله اند خنجر و تیغ و سنان ما
در ماتم تو در غم و شادی و محنت اند جهانای دوستان و دل دشمنان ما
از شرح درد دروی تو خوار و خسته اند کِلک و بَنان و خاطر و دوست و زبان ما
و خواص و عوام انام و صغار و کبار و قلعه محروسۀ امان کوه ذَرایر اقدام را بر مفارق افشاندند و هر دم از نواتر سُیُول دُمُوع طوفانی ظاهر گردانید[ند] و گفت[ند]:
شعر[سراجی]
شاها ز فرقت تو جهان را قرار نیست
در ماتم تو چرخ بجز سوگوار نیست
[۵۱۳] بی رایت جلالت تاج شهنشهیت
دیهیم و تخت ملک بجز خوار و زار نیست
بی تو سریر سنجر و اقدار کُرت را
قدر و بها و منزلت و اعتبار نیست
مردانِ مرد، صفدر و گران رزم را
بی کوشش تو بیش سرکار زار نیست
______________________________________________________________________
۱ . اصل: وای دریغا.
ذکر ود و پنجم / در وفات ملک مرحوم... ۵۳۱
در هجر جانگداز تو امروز در جهان
بی داغ و دود یک شه و یک شهریار نیست
از آتش فراق تو ای ّروی ملک
سلطان تخت و بخب بجز خاکسار نیست
بی نوبهار عالم اختلاق پاک تو
کس ار هوای باغ و کل و لاله زار نیست
و انصال دولت و مملکت و افراد حَشَم وخَدَم او از پی گلستان جنّت سان جمال با کمال مخدوم مرحوم خود چهرۀ زعفرانی را از اشک ارغوانی خضاب می کردند و از کقرت جوش و خروش و فرط جزع و فزع و بسیاری تأسف و تَلَهَّف و قلق و ناله و زاری دل فلک را به درد می آورد[ند] و می گفت[ند]:
شهر [واحدی]
خسرو! بی تو فلکِ گردان مباد مِلک گیتی را کسی سلطان مباد
بی ضیاء آفتاب رأی تو جرم مه رخشنده و تابا میاد
بی سگهر جاه تو بر آسمان مهر و تیر و زُهره و کیوان مباد
بی بهار دولت و اقبال تو گلشن و باغ و گل و بستان مباد
بی نفاذ امر و حکم احکمت در جهان فرمانده و فرمان مباد
بی شکوه بارگاه جاه تو قصر و طاق و منظر و ایوان مباد
[۵۱۴] هر کرا در ماتم تو سوز نیست تا باد جز خوار و سرگردان مباد
بی حسام و خنجر و کوپال تو رزم مردان و صف میدان مباد
بی نهیب هقر و روح لطف تو ابر گریان و گل خندان مباد
از خدای لَم یَزَل بر جان تو ... ... ... ... ... ... ... .. ۱
در جوار انبیا و اولیا جاب تو جز روضۀ رضوان مباد
ببعد از سرایط دفن و عزم ، بر موجب وثیت ملک مغفور فخرالدّین والدّین ، طاب ثرا، امارت قلعۀ محروسۀ امان کوه را به اختیار الدّین محمّد هارون که لَیثِ وَغا و غَیثِ سخاست مسلٌم داشتند و قُرب دویست مرد نامدار نیم شب از قلعه محروسۀ امان کوه بیرون آمدند وبفاجاء خود را بر سپاه بوجای زندن و بیش از ظهور بتشیر
_____________________________________________________________________
۱ در متن بیاض است .
۵۳۲ تاریخ هرات
صبح به شهر در آمد[ند] و در سر جمال الدّین محمّد سام را از وفات ملک فخرالدّین آگاه گردانید[ند] . و جمال الدّین محمّد سام بعد از تأسف و بُکا گفت که (( مصلحت در آن است که این خبر جاگداز موجع مفجع مولم را و این حادقۀ دردناک دلسوز را مخفی دارِم؛چه، اشاعن این خبر مردم شهر از خاص و عام شکسته دل شوند و لشکر پریشان خاطر و بوجاب بر حرب و محاصه مولغ))
پس در خلوت بفرمود تا از زبان ملک فخرالدّین نامه ای بنوشتد که ((ما را اندک تکسّری بود چند روزی ، امّا بحمدالله تعالی که به فضل ربّانی و دعای عزیزان به صحّت علٌی مبدّل گشت و آن زحمت به رحمت پیوست . می باید که اکابر و اهالی هرات مجمع خاطر باشند و محمّد سام را در جمبع امور مدد دهند . اینک برادران اَعزٌان من غیاث الدّین محمّد علاءالدّین محمّد ، اقاهم الله تعالی و اسعدهها [۵۱۵] فی الدارین ده هزار مرد غوری همه مستعد حرب می رسند.)) و روز دیگر این نامه را بر اشراف و اعیان شهر و رؤوس و زعماء سپاه خواند راوی چنین گفت که هم در آن شب که ملک فهرالدّین به رحمت حقٌ تعالی پیوست ، گهلوان مظفٌر اسفزاری مه ار سلاحداران ۱ ملک فخرالدّین بود از قلعه محروس امان کوه به اسم آنکه به شهر هرات می روم پیش بوجای آمد و احوال وفات ملک فخرالدّین عرض داشت . بوجای از اشارت آن خبر، بی خبر از معنیِ
شعر[سعدی]
ای دوست ر جنازۀ دشمن چو بگذری شادی مکن که با تو هیم ماجرا رود
خنده ای به قهقه بزد وقبا و کلاه خود به پهلوان مظفٌر بخشید و گفت :
شعر[ربیعی]
چو برخسات از پیش آن نرۀ شیر کنون اندر آیم به بیشه دلر
ابتهاج فراوان و مسرّت بیکران به دل او راه یافت و هم در شب به رسم خدیوان بزمی براراست و ملوک ممالک و امرای لشکر و وُلات ولایات را طلب داشت و خبر وفات ملک فخرالدّین به اسماع ایشان رسانید و بفرمود تاکاسات خمور و جامت راحات در دوران آورند و به شادمانیِ آن خبر شب تا صباح و هنگام حَیَّ عَلَ الفَلاح)) راح روح پرور نوشید و جام مُدام کرفت.
______________________________________________________________________
۱ . متن : صلاح داران ؛ زمچی : قورچیان
ذکر نود و پنجم / در وفات ملک مرحوم ... ۵۳۳
شعر[ابوالقاسم الحمید]
اِذا آنَستَ فیِ الظَّلماءِ فَجراً وَ آنَستِ المَضاجعُ مِنک هِجراً
چ.ن بینی تو در تاریکی صبح را
و بیند جایهای خواب از تو بریدن را
فَلا تَحفَل عَن الرٌاحِ اِصتِباحاً وَ لا تَحفَلُ بِمَن یَنهاکَ نَعراً
[۵۱۶] پس غافل کشو از شربا بامداد خوردن
باک مدار به آنکسی که باز می دارد ترا از بانگ بر زدن
و چون حرارت شراب طرب انگیز بر آمزجۀ ملوک و امرا و طباه و اَلطال . شجهان سپاه مستولی شد، به خودستائی و تَصلُّف با هم در مقالات آمدند . یکی گفت:
شعر[فردوسی]
چو فردا برآید بلند آفتاب من و گُرز و میدان و افراسیاب
دیگری گفت:
شعر[مألف ]
چو فردا برآید خور خاوری من و گُرز و مبدان کین آوری
شهر[معینی]
من آنم کز حسام من تن فیلان شود بی سر
منم آن کز سنان من دل شیران شود از جا
برافزارد، بیندازد، ببندد پیش درگاهم
علم کیوان ، سپر مهر و قلم و کمر جوزا
چون اندر زرم دل بستم بدان شمشیر شیراوژن
چو اندر گینه پیوستم بدان کوپال کوه آسا
بلرزد کوه از خوفم بجنبد دشت از توسم
برآید ماهی از شیب ئ درافتد ماه از بلا
دیگری گفت:
شعر[فردوسی]
پناِ دلیرانِ ایران منم که خوکردۀ جنگ شیران منم
شعر
بسی سر جدا کرده دارم زتن که جز خاک تیره نبودش کفن
۵۳۴ تاریخ هرات
دیگر گفت :
شهر[سهیل]
وَ اَنَالَّذی وَقتَ التَّجَلُّدِ وَالوَغی بِالحَرزِها ماتِ الاُسُودِ اَدَقَّق
من آن کسی که هنگام جلدی کردم و کارزار
به گُرز تارکهای سرشیران را می کوبم
شعر[الوالعباس]
اَنَاابنُ رُکن الدُّلَةِ المُجتَبی لاتهمِسُ الاَقدارُ مِن خُوفِهِ
من پسر رکن الدّولۀ برگزیده ام
آواز نرم نمی کند تقدیر ها از ترس او
همه شب برین گونه که به ذکر پیوست در گفتگوی زرم فردا بودند و در بگیر و بیار جام صهبا. روز دیگر که شهسوار میادین افلاک با رایت زرافشان و تیغ درخسان از دارلملک خاور سر برزد و شاه سیاهپوش شپاه شب با مشاغل نور نجوم سر در نقاب حجاب کشید، از درگاه بوجای صدای کوس و نفیر و آوای طبل و نای به فلک نیلی نمای برآمد و تلألو اَسیاف و تَشَعَّعِ اَسنّۀ شعاعات جرم نیّر اعظم را مستور گرداند ، بوجای با تمامت سپاه سوار گشت و روی سوی شهر آورد و ملوک و امرا و رؤوس لشکر را گفت که (( امروز آن روز است که این شهر متین و حصن حصین را که نسور فلک را آشیان در حضیض اوست و صوامع ادیار ملایکه را انبیه در جوار او ، به دولت قاهرۀ روزافرون اولجایتو سلطان بخواهم گرفت و از خون دلیران غوری و سجزی و مبارزان هروی بر هر طرف این خطّه دریای[ی] ظاهر [خواهم] گردایند و از اشخاص اعادی و چماچم مخالفان در هر غوری کوهی پیدا [خواهنم] آورد . می باید که همه یک عزم و دیکدل با تیغهای مسلول و سنانهای مصقول چون اسود و سیول بر دروازه ها بند ها حمله آرید.
و از شهر نیز جمال الدبین محمّد سام با دو هزار مرد تیرانداز بیرون رفت و در جوار پُل قره و آب کارتبار۱ با سپاه بوجای مقابل شد. از جانبین [۵۱۸] حسام و سهام در بریدن . پریدن آمد و مبارزان و مراکب در دویدن و کردیدن . و چندانی از طرفین مرد جنگی به قتل پیوست که مراکب را گذر بر ظهور و بطون مقتولان بود و
_____________________________________________________________________
۱ . زمچی: نهر کارتبار.
ذکر نود و پنجم / در وفات ملک مرحوم ... ۵۳۵
قاتلان را ممرّ بر رؤوس و صدور مجروحان.
و پهلوان مظفر سبرواری آن روز به آواز بلند ندای وفات ماک فخرالدّیندر داد و آن خبر غم فزای جگر سوز را فاش گردانید و گفت (( ای اصحاب ۱ و جماعتی که بر خود ستم می کنید ، بلند و آگاه باشید که دی بامداد ملک فخرالدّین درگذشت من دو از قلعۀ محروسۀ امان کوه می آیم . می باید که سر به صلح درآرید و سخن من بشنوید که امیر بوجای بر سر غفو و عنایت است.))
مردم هرات از احرار و ابرار و صغار و کبار در میان کارزار از آ« خبر غمگین شدند وشرایط شداید هُمُوم و غُمُوم بر قلوب و صُدُور ایشان غالب گشت .
شعر
وَ قالُوا مَلِیکٌ قَضَ نَجبُه .َ صَیحَةُ مَن قَد نَعاهُ عَلَت
و گفتند پاشداهی بپذارد حاجت خود را
وآئاز آن کس که خبر مرگ او آوزده بلند شد
فَقُلنا وَ ما واحِدٌ قَد مَضی وَ لکِنَّهُ اُمَّةٌ قَد خَلَت
پس گفتم ما نیست یک کس بدرستی ۲ که گذشت
لکن او گروهست بدرستی که خالی شد
بقمان غوری بر بام حصار شوانیان ۳ بود . چون از پهلوان مظفٌر سخن وفات ملک فخرالدّین بشنود از برای آن تا خلق دل نیندازد و وهنی و ضعفی لاحق ایشان نگردد به آواز بلند به غضب هر چه تامتر بانگ بر مظفّر زد و گفت ((ای اسفزاریِ ناکس خون گرفتۀ کذّای ! آنچه تو [۵۱۹] می گویی و از خود افترا می کنی ، به چنین و چنین سوگند که دروغ است، و دوش به تازگی مکتوبی به خطّ ید ملک فخرالدّین رسیده . اگر حق تعالی عمر بخشد سرت را به دست خود ببرم .)) و بوجای و امرای سپاه او را دسنام داد .
چون جای آواز لقمان بشنید پرسید که (( چه می گوید؟)) گفتند که (( می گوید ملک فخرالدّین زنده است و امروز نامه[ای] به خطٌ او رسید .)) بوجای غنمناک گشت و پهلوان مظفٌر را طلب داشت و گفت که (( حکایت وفات ملک فخرالدّین تحقیق هست یا خود حیلتی ساخته است؟)) پهلوان مظفٌر گیت: (( م نآنجا بودم که در گذشت
______________________________________________________________________
۱ . اصل: احجاب . ۲ . متن: بدرستکی. ۳ . زمجی :شمعانیان.
۵۳۶ تاریخ هرات
و حاضر بودم که دهنش کردند.)) بوجای خوشدل گشت .
و تا دو سال۱ در خراسان و عراق و ماروءالنهر این خبر شایع بود که ملک فخرالدّین کرَت زنده است و روی از دینا گرداینده است و در قلعۀ محروسۀ خیسار ساکن شده .
القصّه آن روز تا وقت غروب آفتاب و ظهور شفق، از طرفین جنگ قایم بود و دلها هایم، و طبل در ناله ، و نای در فغان ، و اجل و درعمل ، و زمین مرتعش و زمان متحیّر . چهار روز پیاپی هر دو فریق بدین طریف با هم حرب کردند . روز پنجم بوجای بنفسه پیاده شگت و بر موافقت و متابعت او تمامت ملوک و امرا به یکباره پیاده گشتند و تیغاها برکشید[ند] و سپرها در سر آورد[ند] و به یک حمله تا شط خندق رسید[ند] . جمال الدّین محمّد سام با هزار مرد دلیر جانباز هروی و غوری و سجزی و خلج از دروازۀ عراق بدر رفت و به حملۀ اوّل ایشان را به زخم و تیر و تیغ و سنان و کوپال مقدار یک تیر پرتاب پس نشاند . و هفت هشت کَرَت هر دو سپاه بر هم حمله کردند و در کَرَت قُرب دویست مرد کشته و مجروح گشت .
. در این حرب دلیران غوری ملک قزب الدّین تولک را بگرفتند . بوجای خایب و مغموم بازگشت و از گرفتار[۵۲۰ ] شدن ملک قطب الدّین تولک همدم هم و ندیم نَدَم شد و دو روز بارنداد و بجز شُرب خمر به کار دیگر قیام ننمود. ور زسیّم ملک ینالتکین و قزب الدّین اسفزار و زعما و امرای سپاه پگاه به در خرگاه بوجای آمدند و بعد از آنکه بوجای را دیدند گفتند که (( امیر را مصلحت نیست که خلوت گزیند و دربار بر روی امرا وسگاه ببندد و به هر چشم زخمی پریشان خاطر شود . اگر یک ملک گرفتار شد ما چندین ملک و امیر دیگریم که جانهای خود را به دوستی تو بر کف دست نهاده ایم . اگر خواست باری تبارک و تعالی باشد و سعادت فلکی سماعد گردد و دراجل تأخیری رود، ده روز دیگر این شهر را بگیریم و به هر تار موئی امیری که در اینبلد بر فتن به قتل رسیده است، از غوریان و هروی [ان] و سجزیان نامداری را به قتل آوریم.))
ب.جای بریشان آفرین خواند و هر یک را به حسب مرتبه زر و جمه و مرکب و قبا و کلاه و سلاح نبرد داد و گفت ((ای برادران و دوستان ، من بدنی دیار به معاونت و
______________________________________________________________________
۱ زمچی : ده سال
ذکر نود و پنجم / در وفات ملک مرحوم .... ۵۳۷
مظاهرت شما آمده ام .بی شک چون این شهر را فتح کنم مَلکی این حدود را به شما مفوّض خواهم گرداند؛چه، حکم یرلیغ جهانگشای پاشداه عادل جهانکشای پاشداه عادل و اولجایتئ سلطان بر آن جمله به نفاذ پیوسته است که بعد از فتح شهر هرات و قتل قاتلان پدر خود معسکر بر شط آب آموی سازم .))
ملوک و امرا و رؤوس و کبراء سپاه جمله بر پای خاستند و بر برجای ستایش فراوان خوان[ند]و گفت[ند] :
شعر[انوری]
ای به جنب همٌت تو پایۀ اجرام پست
وی به پیش طلعت تو چشمۀ خورشید تار
دارد از لطف تو برجیس وز هقر تو زُحَل
اسن سعادت مُتسفاد و آن نحوست مُستعار
[۵۲۱] در پناه درکه اقبال و بام قدرتت
هفت کوکب در مسیر و نُه فلک اندر مدار
دستِ جود آسمان از دست جودت مایه خواه
نقدجان اختران بر سنگ قَدرَت کم عیار
ابر جودت گر به نیستا قطره بارد بر زمین
در بهاران با درم آید برون دست چنار
آن روز تا هنگام شام شراب خوردند و چون شب درآمد بوجای خواص و ندماء خود را پیش خواند و گفت ((مصلحت هست که فردا به جنگ به درِ شهر رویم یا نی ؟)) بعضی گفتند که مصلحت در آن است که هر ورز دو بار حرب کینم . جماعتی گفتند که مصلحت در آن است که در هر هفته یکبار پیش نرویم؛چه، در شهر تنگی نان ظاهر گشته و مردم از گرسنگی به فغان آمده اند . ما را پیش رفتن و نرد فدا کردن . سر در باهتن [به] چه کار می آید؟ اگر هم برین نوع که شهر را مجاصره کرده ایم و طریقِ دربندان را مسکوک داشته تا سلخ این ماه شرایط محاصره را رعایت واجب شمیریم و خوردنی در شهر نگذاریم ، بی هیچ منازعت و محاربت هرات فتح شود.
بوجای گفت ((این تدبیر به صواب اَقرب است، امّا ما را تدبیر می باید اندیشید که ضرری به ملک قطب الدّین تولک نرسدچه، وی به سبب ما در بند افتاده .)) امرا گفتند که مصلحت در آن اسن که تولکیان نامه پیش جمال الدّین
۵۳۸ تاریخ هرات
محمّد سام فرستند و باز نمایند که ما را به ستم و زور به چریک ۱ آورنده اند و جمال الدّین محمّد سام و تمامت اعیان هرات و نوّاب و خجّاب ملک مرحون فخرالدّ.لة والدّین می داند که از عهد قدیم بار[۵۲۲] آبا و اجداد ملک قطب الدّین مطیع و منقاد ملوک اسلام غور بوده اند و به دل راست و اعقتاد صافی خدمت کرده اند و اکر چنانک ملکِ ما را به زر باز می فروشد خریداریم و اگر می گوید که با بوجای تخلٌف کنید، در این فرمود نیز به آهستگی شروع کنیم
چون نام به جمال الدّین محمّد سام رسید، در جواب نوشت که (( به چندین سوگند که من با ملک قطب الدّین کینه در دل ندارم و قاصد هلاک او نیستم. اگر شما راست می گوئید که به جهت ملک خود متردّد و پریشان خاطرید، با بوجای تخَلُّف کنید و چند سر اسب برانید و به هرا تآورید ، والاّ که این امر میسّر نگردد مبلغ ده هزار دینار نقد و پانصد خروار غلّه و پنصد گوسفند و پنجاه سر اسب و سی نفر برده بفرستید تا او را بگذارم .))
چون مکتوب به تولکیان رسید و مکتوب دیگر ملک قزب الدّین هم در این معنی که جمال الدّین محمّد سان نوشته بود در کتابت آورده به بوجای رسانیدند، بوجای بخواند و چون بر مضمون آن واقف گشت امرا را گفت که (( تدبیر این چیست؟)) امرا گفتند که حالیا خروار[ی] چند آرد و گسفند[ی] چند بباید فرستا تا زبان بندی باشد، والاّ تولکیان چیزی نفرستند و جمال الدّین محمّد سام و غوریان دیگر ملک قزب الدّین را برنجانند و بیم آن بود که به قتل رسانندش بوجای گفت که ((مصلحت در آن است که چیزی بفرستید))
روز دیگر تولکیان سی خروار آرد و سی سر گوسفند و پنجاه من دوشاب و دو خروار میوۀتر و من پنچ شیر خشت و دوباره کمان بر شط انجیر جمع کردند و نیم شب را به شهر درآوردند و گفتند که بوجاییان خبر ندارد که ما چیزی به شهر
______________________________________________________________________
۱ . چریک: کهنترین کاربرد چریک درسنگ نبشته های ترکی به معنای : صف (رسته) سپاه در میدان کارزار بوده است امٌا بعد ها به جای واژۀ ترکی سو (su=)) نشصته و معنای سپاه و لشکر یافته است . لفظ چریک در زبان کومانی و عثمانی به صورت چری (ceri=) و در زبان قپچاقی به صورت شری (seri=) درآمده است . بعد ها چریک به معنی نیروی کمکی ، نیروی ذخیره نیز به کار رفته است.
ذکر نود و پنجم / در وفات ملک مرحوم ... ۵۳۹
می آریم. حالیا به اسم آش بار جمال الدّین محمّد محقٌری آورده ایم . ده روز دیگر را که فرستادگان ما از ازاب و تولک برسند آنچه خدمت جمال الدّین محمّد سام طلب داشته بیاریم.
چون ازین حکایت روز پنج بگذاشت بوحای [۵۲۳] نامه ای نوشت به خطّ ید حود به شاه اسماعیل سجزب که ((چند روز شد که به ما پیغام کرده[ای] که جمال الدّین محمّد سام را بخواهم گرفت . تا امروز آنعده به وفا نپیوست . اگر چنانک آن سخن راست است و به دوستکاری ۱ پاشداه عادل اولجایتو سلطان گته ای ، باید که هم در این هفته جمال الدّین محمّد سام را با جماعتی که مصاحب اویند بگیر ، والاٌ که این کار از دست تو برنمی آید ، مردم شهر را طبل داری و با ایشان بگویی که کار غلّه تنگ شد و مدم از بی نانی مضطب و حیران گشته اند، بیایید به رأی منو تدبیر شما چنانک صواب ببیند جمال الدّین محمّد سام را بگیرم و شهر را به دست بوجای بازدهیم؛چه، بوجای به من عهد نامه ای نوشته که به جای خلق هرات بدی نه اندیشم و از اصطناع و احسان چندانک ممکن بوَد در حقٌ ایشان مبذول دارم.))
از این کونه سخن چند تهمتآمیز و نامه را مُهر کرد و یکی را از هرویان که دریند دشات پیش خواند و گفت ((ای تاژیک هروی ترا به قتل خواستم رساند، امّا به جهت جانداری ۲ پادشاه چهان اولجایتو سلطان جان ترا ببخشیدم می باید که هم امروز به اسم آنکه من از بند گریخته ام به شهر روی و این نامه را بر در و ثاق شاه امساعیا بیندازی.))
و نامه ای دیگر نوشت از زبان جماعت هرویان که پیش او ملارم بودند که جمال الدّین محمّد سام بداند که شاه امساعیل د ا بوجای دارد و در این هفته چند مکتوب بوجای بدو رسیده. خود را از وی نگاه دارو نباید که چشم زخمی به کار تو لاحق گردد . و این نامه را بر تیری بستند و به سوی شهر انداخت و از زمرۀ غلامان جمال الدّین محمّد سام شخصی موسی نام آن تیر را بیافت . در حال پیش
______________________________________________________________________
۱ . اصل: دوستتاری .
۲ . جاندار: نگاهبان جان سلاطین همیشه با شمشیر در خدمت سلطان حضر ئ متوجه است و به معنی دوست و مددکار نیز آمده است . آنندااج
۵۴۰ تاریخ هرات
جمال الدّین محمّد سام آورد. جمال الدّین محمّد سام گفت ((ای موسی[۵۲۴] زنیهار که با هیچ آفریده نکویی که چنین نامه یافته ام .))
روز دیگر به وقت طلوع افتاب عالمتاب آن شخص که حامل مکتوب بوجای بود به دروازۀ خوش رسید . قضا را جمال الدّیم محمّد سام بر بام دروازه بود . آن شخص را پیش او بردند . از وی پرسید که ((تو چه کسی ؟)) گفت (( من فلان، پسرفلان الدّین ام . بوجای مرا دربند داشت و علّت آنکه تو از زمرۀ قاتلان بدر و برادران منی . دوش بند بشکسته ام و روی به حضرت خداوند آورده.)) جمال لدّین محمّد پیش خواند و گفت ((راست بگوی که بوجای ترا به چه کار فرستاد است و به کسب پیغام کرده یا نامه ای نوشته؟ والاّ که دورغ گویی ، بفرمایم تا ا بالای دروازه سرنگونت بیندازندو.))
آن شخص بترسید و گفت (( به جان زنهار.)) بعد از آن گُرگان خود را بشکافت۱ و آن نامه را به جمال الدّین محمّد سام داد . جمال الدّین سام چون مُهر نامه بگشود و نامه را بخواند ، دانست ک بوجای فریب و غدر می کند . شاه اسمعیل [سجزی] را بخواند و نامه را بدو داد و گفت ((شاه بداند که بوجای ملعون می خواهد که میان من و تو هم برارد.)) بتجدید بار دیگر با هم عهد بستند و مکتوب نوشتند به فخرالدّین زنگی که ((چندگاه شد که بر عزیمت نکه بوجای را به قتل خواهم رساند غیبت کرده تا امروز در آن کار خوض ننموده ای می باید که چون مکتوب بسد ما را خبر دهی که ، مصرع:
((تفصیر در این کار پسندیده چراست؟))
و به جماعتی دیگر که از هرات رفته بودند و به خدمت بوجائی درآمد به هر یک برحسب ، مصرع [بدر دمراجی ؟!]:
((دروغی را چه آید جر دروغی ))
نامه فرستاد چون نامه های را به بوجای رساندند، دانست که جمال الدّین محمّد سام بر غد و فریب او واقف گشته است . غمناک شد و شب و روز با دانا [یا] ن و اهل بصارت به جهت فتح هرات رأی می زد و هر کس بر مزاج او سخنی می گفت .[۵۲۵]
______________________________________________________________________
۱ . زمچی : آن شخص پای افزرا خود را شکافته نامۀ بوجای بیرون آورد (ص ۷۸)