ذکر صد و سی چهارم
در رفتن ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین
با لشکر خراسان به حرب یسور و قتل یسور
راوی چنین گفت که در اواسط جمادی الاول سنۀ مذکور به حکم ملک غضور شاهزاده یسور به قتل پیوست . و واسطه آن بود که ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین چند نوبت مکتوبات فرستاده پیش شاهزادۀ عادل کُپَک که ((شاهزاده یسور تا از دیار ماوراءالنهر لشکر بدن ممالک کشید در خراسان خرابی بسیار کرد و قرب ده هزار تن را از سادات و ادمّه و عورات و اطفال و فقرا در مازندران به قتل رسانید.
شهر[نظامی]
به تاراج داد آن بر و بوم را که ره بسته باد آن بئ شوم را
جر از کشتگان که نتوان شمرد خرابی بسی کرد و بسیار بد[۷۶۶]
و چهل روز با چهل هزار مرد بی باکِ ناپاک سفّاک شهر هرات را محاصره کرد و جز آنک غلّه بسوخت و چندین از فقرا و اوباش مردم را به قتل رسانید، هبچ کار دیگر دستش نداد و به توفیق الهی و یُمن دولت شاهنشانی قُرب هزار بهادر نامدار او را در شهر هرات به قتل آوردند. حالیا اخبار در خراسان بر آن جمله شایه است که عزیمیت ماوراءالهنر دارد. اگر پادشاهزادهۀ عادل به جهت رفع و قلع او سپاهی بدین ممالک نخواهد فرستاد ، بتجدید باز در آن ولایات پریشانی راه خواهد یافت و به ضیف گذشته در آن حدود فتنه و شرّ حادث خواهد شد.))
شعر[فردوسی]
اگر بیخ او نگسلانی ز جای ز تخت بلندت درآرد ز پای
پادشاهزاده گُپَگ در هر نوبت که مرسل و مکتوت ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین بدو[می] رسید، نزد ملک اسلام ایلچیان معتبر با یرلیغ و سنقور و خلعت خاص [می] فرستاد و [می] گفت که ((ملک بداند که ما را درین نزدیکی عزیمیت آن نبود که سپاهی بدان طرف فرستیم ، اما چون ملک بازنمود که شاهزاده یسور
______________________________________________________________________۱ . اصل:و دوم
ذکر صد و سی و چهارم / در رفتن ملک اسلام غیاث الحقّ... ۷۶۱
خرابی بسیار می کند و بندگان خدا یتعالی از ظلم و تعدٌی لشکر او در نالش و دعا[ء]* بد اند ، واجب شد بر ما که سپاهی فرستیم تا در رفع او چندانک ممکن بود بکوشد.))الصّه، بعداز چند روز شاهزادگان چون ایلجکدای و رستم و منکلی خواجه ۱ و پولاد را با چهل هزار شوم جرّار خنجر گذار به حرل شاهزاده یسور نامزد گردانید، و ایلچی پیش امیر خراسان امیر حسین [گورکان] فرستاد که ((لشکر ما از آب آموی بگذشتند بر آن عزیمت که شاهزاده یسور حرب کنند. باید که امرای حراسان و ملوک آن حدود را باعساکر بفرستد تا الشکر های آن ممالک و جُیُوش آن ولایات به موفقت و معاونت یکدیگر با شاهزاده یسور مقابل شوند.))
امیر حسین [۷۶۷] امیر اوردای غازان و القبجی۲ [القجی ؟] و یکنتمور ۳ [بیگ تیمور؟] . ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین را با چهل هزار سوار نامدار نامزد کرد. امرای ملک اسلام با سپاهی که از کثرت ایشان زمین و زمان در نالش آند و ملک و فلک در لرزش ((فَکادَتِ الاَرضُ تَمُورُ وَالجبالُ تَثُورُ))۴ تا خرسنگ۵ برفتند. و از آن جانب شاهزادگان ایکجکدی و رستم و منکلی و پولاد پیش از وصول عساکر خراسان ، شاهزاده یسور را به قتل آوردند.
و آن چنان بود که چون شاهزادگان مذکور به ده فرسنگی لشکرگاه شاهزده یسور نزول کردند، طایفه ای را پیش امرای لشکر او فرستادند و هر یک را به وعده های خوب خود دعوت کردن[ند] . امرای سپاه او بعد از تأمّل و تَدَبُرّ بسیار با هم مقرٌر گردانیدند که چون شاهزادگان با شاهزاده یسور مقابل شوند ایشان با شاهزاده یسور تخلٌف کنند. و شاهزاده یسور ازین حالی غافل . چون خبر به شاهزاده یسور رسید که شاهزادگان ایکجدای و رستم و منکلی خواجه و پولاد پرسیدند، روز دیگر لشکر را مال بی حدّ داد.
شعر[فردوسی]
چو لشکر سراسر شد اراسته برایاشان برآکنده شد خواسته
نبرد نای زرّین و هندی داری سواران وسی رزم کردند رای
______________________________________________________________________۱ . ذیل جامع التورایخ : منکلخواجه . ۲ . دیل جامع التواریخ :القجی.
۳ . ذیل جامع التواریخ : بیکتمور. ۴ . از کلمات قضار عتبی.
۵ . ظاهراً باید فرسنگ باشد. یعنی چهل هزار سوار نامدار مقدار راهی رفتند!
۷۶۲ تاریخه هرات
چون نزدیک شاهزادگان رسید، فرمان فرمود تا امرای سپاه صفها راست کردند ((وَاَقامُوا الصُّفُوفَ عَلی مُو ازةٍ قَلباً کَمُجتَمِعَ اللَّیلِ وَمَیمَنَةً کَمُندَفَعَ السَّیلِ وَمَیسَرَة مَشحُوَنةٍ بِاَشاهِبِ الخَیلِ))۱ .
چون هنگام آن رسید که هر دو سپاه با هم در محارت و مقارعت آیند و هر دو گروه با هم در مقابلت و مصادرت، امرای سپاه شاهزده یسور به یکبار ازو برکشتند و بکتوت را که رکن رکین عسکر او بود به قتل آورد[ند] . شاهزادهیسور چون آن حالت را مشاهده کرد هیچ چاره ندانست جز آنک با پسر خود شاهزده جوکی و خیلخانۀ خاص [۷۶۸] خود و سوار[ی] دویست روی به هریمت نهاد . شاهزاده الجکدای هزار سوار کاردیدۀ جنگی متعافت او برستاد . بعد از سه روز آن سواران بدو رسیدند . سپ از حرب بسیار شاهزاده یسور را بگرفتند و بر فور به قتل رسانید[ند] و جهانیان را از شرّ و مضرّت او و سپاهش خلاص داد[ند].
شعر[مؤلٌف کتاب]
چنین است آئین این چرخ پیر ازوگاه شاهی و گاهی اسیر
گهی نیش بخشند نرا، گاه نوش گهی سود و گه ۲ ماتم و گه ۳ خروش
گهت سر برآرد به غرٌنده ابر گهت افکند در دهان هژبر
به دیهیم و تختِ مَهی پس مناز که خواهد ز تو ماند ناگاه باز
نگه کن که پیش از تو کیخسروان دلیران و کُندآوران و گوان
چه سان گنج و لشکر بماندند و رفت ببردند چیزی از آن آب و تَفت
شاهزاده جوکی و اقارب و خواتین او چون شاهزده یسور را به هر عقوبت که سخت تر از آن ممکن نبود به قتل رساندند. به یکباره خروش و جوش برآوردند و واویلا وامصیبتا در گرفت.
شعر[حریری]
اَسالُوا اَلغُرُوبَ وَعَطُّرا الَجُیُوبَ وَصَکوُّااَلخُدُودَوَشَجُّوا اَلرُؤُسَ
روان کردند دلوهای اشک چشم را و بدریدند گریبنها را
و بکوتند رخسارها را و بشکستند سرها را
بعد از سه روز شاهزادگان با غنیمت بی حدّ و اندازه و اسیر بیشمار مراجعت نمودند
______________________________________________________________________۱ . از کلمات عتبی. ۲ . متن کهه. ۳ . متن:کهه.
ذکر صد وسی و چهارم / در رفتن ملک اسلام غیاث الحقّ ... ۷۶۳
و ایلچی نزد امرای خراسان فرستاد[ند] که ((ما به دولتِ پاشاهزاده کپک خان شاهزده یسور را به قتل آوردیم و تمامت اردوی او را غارت کرد[یم] و بکتوت و طایفه ای را که مادۀ فتنه و تخلّف بودند امرای شاهزاده یسور به قتل رساندند. شما را مصحلت ذر بازگشتن است.))و جهت ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین یرلیغ و خلعت فرستادند و گفتند که ((ما را معلوم شد که از امرا و ملوک ممالک پادشاهزادۀ جهان سلطان ابوسعید در کار [۷۶۹] اهلاک و تنکیل شاهزده یسور هیچ ساعی و مُجِدّ نبوده است که ملک غیاث الدّین ))
چون ایچی شاهزاده[گان] به امرای خراسان رسید، بغایت شادمان گشتند؛چه،از شاهزاده یسور اندیشه مند بودند . و راوی چنین گفت که شاهزاده یسور با شاهزدگان و امرای سپاه چنین مقرّر داشته بودند که چون آفتاب به برج جوزا رود و هنگام رفع غلّه شئد به هرات رویم و باز غلّۀ آن دیار را بسوزیم و هر کسی را که در دست افتد به قتل رسانیم . چون حق تعالی او را بدان نیت بد که ((نِیَّةُ الاسِقِ شَرٌّ مِن عَمَلِهِ))۱ سپری گردانید، سینه های خلایق بدان انشراح پذیرفت و خاطرها مجموع شد و راههای کشاده و ایمن گشت ((فَانشَرَحَتِ الصُّدُورُ وَاستَقامَتِ الاُمُور وَاَمِنَتِ الطُّرُقُ وَاتَّصَلَ القَوافِلُ وَالفِرَقُ))۲ و قرب سیصد مرد بوجای که خانه های ایشان را ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین ، خلّدالله ملکه، به هرات آورده بود از بادغیس به خدمت ملک اسلام آمدند و ملک اسلام به شکرانۀ آنک حقّ تعالی به قهر و بِطش عظیم خود شاهزاده یسور را از سر بندگان خود بازکرد، مال بی حدّ صدقه داد و ختم های قران فرمود و در طاعت و عبادت فزود و نیٌات خیر کرد و مردم را از فسق و فجور و امور ناشایست باز زد، و در باب علمای اسلام و عرفان انام انعامات بی قیاس مبذول داشت ، و خاص و عام رعیّت هرات را از کرم خود محظوظ گرداند.
______________________________________________________________________
۱ . حدیث نبوی. ۲ . از کلمات عتبی.