ذکر چهلم
در منع کردن ملک
شمس الدّین سجزیان را از سلاح بستن
راوی چنین تقریر کرد که چون ملک اسلام شمس الحق والدّین به عنوان فضل واجب الوجود ملک سجستان ملک علی مسعود را به قتل رساند و درالملک نمروز را مسخّر و مسلّم گردانید، اعیان و اشراف و نقبای سجستان را بنواخت و گفت (( بدانید که ملک علی مسعود به جان ۱ ما اندیشه بد کرده بود و از خبر
شعر [نظامی]
منادی شد جهان را هر که بد کرد نه نا جان کسان، با جان خود کرد
بداندیش از بد خود در غم افتد به چاه رنج و اَندُه هر دم افتد
بداندیشی بکاهد جان مردم دهد بر باد خان و مانِ مردم
بی خبر مانده، امروز به جزا و سزای خود رسید شما باید که بر سبیل گذشته هر کس به شغل و عمل خود باز کردید وآن تربیت و معدلت که از ملک علی مسعود توقّع می داشتندف به اضعاف آن از ما چشم دارید. مِن بعد طریقۀ مکاوحت د دو گروهی را بربندید و از کینه انگیختن و خون ریختن احتراز واجب شمرید تا قاعدۀ و داد و محبت و تَوَدُّد میان ما وشما مستحکم گردد و رسوم فتنه و کینه مُنطَمَس شود . بر مقتضای ((کُلُّ المُسلِم عَلی المُسلِم حَرامٌ دَمُهُ وَ عِرضُهُ وَ مالُهُ ))۲ قصد اهراق دم بر طمع جلب اموال و آهنگ ریختن آبروی برادر مکنید و از طعن زبان و ضربدست قُلُوب مسلمین و مسلمات را که خزاین اسرار معرفت است پریشان و مجرح مگردانید، که بزرگان گفته اند:
نظم [عمری الکاتب ]
[۲۴۴] دانی که به نزد اهل تحقیق در بلّه مردمی که سنجد؟
آن کس که برادر مسلمان از دست و زبان او نرنجد
و حدیث صحیح صریح رسول ، علیه افضل الصّلوات و اکمل الَحیٌات ، که(( اَلمُسلِمُ
____________________________________________________________۱ . متن: جای. ۲ . حدیث نبوی.
____________________________________________________________۲۷۴ تاریخ هرات ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــمَن سَلِمَ المُسلِمُونَ عَن یَدِهِ وَ لِسانِهِ))۱ برین نیّت دالّ است. مِن بعد فرمان ما آن است که هیچ آفریده از تیغ و سپر و تبر و کمان و مُک و سیخچه و حربت و دهره چیزی با خود داشته باشد و کاردی میان بسته بُود، گناهکار و عقوبت کردنی بَود همگنان باید که بر این جمله بروند و از آنچه گفتیم و شنودیم عاول و تجاوز نجویند تا به محمدت و ارتضا پیوندند)).
چون ملک شمس الحقّ والدّین سجزیان را از سلاح بستن و با آلت حرب گشتن منع کرد، خلق سجستان همه خایف شدند و جمله باتفاقاٌ عجزاٌ و اضطراراً سلاح ها بنهادند و کاردها از میان بازکرد[ند] و گفت[ند]:
شهر
هر که زین نامور نینیشد بی گمان طالب مُمات خود است
حکم این شاه را به جان شنود هر که او در پیِ نجات خود است
چون زنگی شب دیجور بر رومی روز بُرنور منصور گشت و اماکن جهان چون دل منافقان وحال عاشقان و خای معشوقان سیاه از طلوع نیّر اعظم دویست خزوار خربوزه در صحن بازگاه جمع مرده باشی و آش۲ بار ملکانه مهیا گردانیده))خوانسالار گفت(( بندگی کنم)).
چون روز [۲۴۵] روشن بر شب تیره چیره شد و دیده خفٌاش از شعاع آفتاب خیره گشت، بارگاه را بر اراسته بودند و فرشهای متلوّن گسترانیده و به خروازها خربوزه حاضر گردانیده و از یمین و یسار طشت های سیمین و طبقهای زرّین نهاده. ملک شمس الدّین از اول روز بار داد. بزرگان و مشاهیر و ارباب جماهیر و اکابر و امئل و کماۀ و ابطال و نقبای سجستان به سلام ملک اسلام امدند واز آن آرایش و
____________________________________________________________۱ . حدیث نبوی.
۲ . آش: واژه ای است ترکی و در این ریان کاربردی کهن داشته و در سنگنبشته های ترکی نیز آمده است . در آن زبان نه به معنای غذازی خاص، بلکه به معنای عام به عنوان غذاو حوراکی مطرح بوده است. محتمل است که واژۀ ((آش)) ریشه آریائی داشته و برگرفته از Asa سانسکریت و یا یکی از اشتقاقهای آن در زبان ایرانی و فارسی قدیم باشد. برهان قاطع ، ج ۱.
____________________________________________________________
ذکر چهلم / در منع کردن ملک شمس الدّین .... ۲۷۵ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــنمایش بارگاه و عظمت و حشمت ملک متفکّر شدند و با هم گفتند
شعر [معین]
مسلَم است چنین شاه ار جهانیانی که با جلالت چرخ است و فّر یزدانی
ملک مس الدّین اشارت راند که هر کس به جایگاهی که محلّ اوست بنشیند. چون بارگاه از نقیب و سپاه پر شد و قُرب سه هزار تن از معتبران و مهترین سجستان حاضر کشتند، ملک شمس الدّین بفرمود تا ظشتهای خربوزه پیش آوردند. به دست مبارک خود خربوزه[ای] برداشت و این سه بیت را که در صفت خربوزه ابوالفضل رومی گفته است، بر زبانِ شکّر نثار دُر افشان گفت :
ئَلاتٌ هُنَّ فِی البِطِیخِ فَضلٌ وَ فَی الاِنسانِ مَتقَصَةٌ وَ ذِلَّة
درشتی پوست او و پرانی در وی
و زردی رنگ او را جز علتی [۲۴۶]
اِذا قَطَّعتَهُ تَراهُ کَبَدرٍ قُطِعِت مِنهُ الاَهِلَّۀ
چون پاره کنی او را پاره کردنی بینی او را
همچون ماه شب چهارده که بریده باشند ازو ماههای نو
بعد از آن روی به حضٌار و نظاّر کرد و گفت کاردی بدهید. نقباء سجستان جمله سر در پیش افکندندو ملک شمس الدّین دانست که هیچ کس از سجزیان کادر بر یمان نبسته است. چنانک رسم ملوک عجم باشد بفرمود تا بیش هر دو تن از سجزیان طشتی خربوزه بنهادند. سجزیان خربزه ها را بر زمین می زند و می حورد[نر] . القصّه در میان چندان هزار مرد سجزی یک کارد نبود. بعد از آن خوان بنهادند. چون از اکل آش های لطیف و طعام های لزیز فارغ شدند، بفرمود تا جامه بیاورند. و آن روز تا نماز پیشین هزار و هفصد نقیب سجزی را جامه پوشانید و مبلغ سی هزار دینار بر علما و فقهاء شهر سجستان صدضه کرد و قانون و روم بد را از سجستان برانداخت و خلق خدای عزّ و جلّ را از فواید مواید داد و عدل و فضل و بذل خود بهره مند گردانید. و بهد از آن به دو ماه نیم از شهر سجستان بیرون آمد و ملک علاءالدّین و ملک نصیرالدّین را با خود بیرون آورد. ملک علاءالدّین را بند کرده به مستنگ فرستاد و ملک نصیرالدّین را به هرات فرستاد و خود با چهل سوار نامدار به تکناباد رفت و از آنجا به جانب اردوی پادشاه هلاگوخان حرکت فرمود .
____________________________________________________________۲۷۶ تاریخ هرات ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــچون به طالقان۱ رسید ایلچیان شاهزادگان توتار و بلغه با او مقابل افتادند. عنا مرکب او را بگرفتند و گفتند(( ای ملک ترا شاهزادگان طلب داشته اند . بیا تا به خدمت ایشان رویم)). ملک شمس الدّین گفت ((من حالیا پیش پادشاه [۲۴۷] هلاکوخان می روم.پیش شاهزادگان توتار و بلغه نتوانم آمد)) ایلچیان گفتند (( اگر چنانک تو به خوشی و رضای خود نیایی ، ما ترا به زور می ببریم)). ملک شمس الدّین از ایشان در غضب رفت و چند تازبانه بر سر وروی آن مغول زد که عنان اسب او گرفته بود و آهنگ آن کرد که دیگران را [نیز] بزند که ناگاه در اثناء این حالت ایلچیان پادشاه هلاکوخان و ایلچیان شاهزادگان توتار و بلغه با هم به غضب و خشونت بیرون آمدند و همچنان ار سرِ رنجش پیش پادشاه هلاکوخان رفتند.
ملک شمس الدّین احوال خود از جز و کلّ عرضه داشت . پادشاه هلاگوخان به علّت آنکه (( کسی که پیش من آید شما چون او رااز راه بازگردانید و از آمدن به اردوی من منع کنید)) گناه در کردن ایلچیان شاهزادگان توتار و بلغه درست کرد. بعد از آن بفرمود تا هر تن را از آن ایلچیان سی و هفت چوب بزدند و دو روز گرسنه و برهنه در آفتاب بازداشت و ملک شمس الدّین را به تربیت وافره و نوازش هر چه بیشتر مخصوص و محظوظ گردانید و یرلیغ و پایزۀ زرّین داد. پس از آن ملک شمس الحقّ والدّین کامیاب در اواسط رمضان المبارک سنۀ مذکور از ارودی هلاگوخان به شهر هرات آمد. قرلغ و اعیان و اکابر هرات پیش او آمدند و هر یک به حسب استطاعت و استظهار خویشتن خدمتی عرض کرد[ند]. ملک شمس الدّین، خرلغ را بسیار بنواخت و اعیان شهر را به تدبیت و اطاف نیرومند گردانید.
الضصّه ، دو ماه ملک و شحنه و راعی و رعیت و امیر و مأمور و حاکم و محکوم
____________________________________________________________۱ . طالقان: طالقان خراسان، از بلا اقلیم چهارم ، طول آن فح – که [۸۵ درجه و ۲۵ دقیقه] و عرض آن لد-م [۳۴درجه و ۴۰ دقیقه] . شهری است در بزرگی چون مروالرود، میان بلخ و مروالرود،( تقویم البلدان ، ص ۵۳۲). در سه منزلی مروالرود از سمت بلخ شهر طالقان استکه اسمی از آن در نقشه باقی نمانده..... نزدیک طالقان دهکدۀ چندویه واقع بود که به قول یاقوت در قرن دوّم هجری نخستین جنگی که میان ابومسلم و هواداران بنی امیّه به وقوع پیوست و شهرت بسیار یافت در آن محلّ صورت گرفته ( لسترنج،ص ۴۴۹).
و غنی و فقیر با هم طریق مؤاخاة و مؤالات مسلوک داشتند و روز به روز عدل و داد و تربیت وُلاة و ولایات در افزون بود و مطاوعت [۲۴۸] و انقیاد رعایا در زیادت. بعد از دو ماه ملک اسلام شمس الحق والدین از خرلغ برنجید و تا غایتی که روزی حَشَم و خَدَم خود را جمع کرد و به پای کوشک خرلغ آمد تا خرلغ را بگیرد. خرلغ در کوشک رفت و قُرب صد مرد جنگی تیر انداز با خود در کوشک برد و در کوشک را فروبست. ملک شمس الدین عزیمت آن کرد که کوشک را محاصره کند تا خرلغ و اتباع او به محاربت بیرون آیند. سوکو و زمره ای از اکابر و اعیان و صُدُور هرات بیش آمدند و گفتند « ای خداوند فرمانفرمای و ای عدو بندِ قلعه گشای و ای خجسته طالع فرخنده رأی
شعر[مؤلف]
چراغ دودۀ کرت و سرور سینۀ سنجر۱ نظام مسند شاهی، مدار عرصۀ عالم
رسیده برتو رایت به شمع شعلۀ خاور گذشته رایت قدرت ز اوج گُنبد طارم
خرلغ پیر شده است و عقل او روی در نقصان و انحطاط آورده. هر چه می کند و می گوید خارج خردمندی است. خداوند ملک اسلام باید که از سر وفور علم و کمال قدرت به انتقام او قیام ننماید و به کرم خلق عظیم و حلم شاهنشاهی از محاربت با او دست باز دارد».
ملک شمس الدین همچنان خشم آلود از پای کوشک خرلغ سوار شد و به جانب قهدستان عزیمت کرد. چون به کوچه پُلِ ریکنه۲ رسید دو
۱.در بعضی تواریخ مسطور است که نسب ملوک کُرَت به سنجر بن ملکشاه می رسد، چنان که ربیعی شاعر در مدح ملک فخر الدین پسر ملک شمس الدین گوید:
قاعدۀ دودۀ سنجر توئی واسطۀ ملک سکندر توئی
و خواجه معین الدین جامی که از دخترزادگان پادشاهان کرت است، گوید:
گر نسبتم به سنجر و سلجوق می کنند هستم شهی که خواجه و مخدوم سنجرم
۲.پُل ریگینه، یا رگینه، پلی است بر روی آب در شرق هرات، به راه صالح آباد و نوبادان (نبادان، نوبادام) و امام شش نور. در اطراف این پُل هنوز حمام و بازار و دیگر تأسیسات هست و به لحاظ آبادانی متّصل به شهر است. آصف، ص ۱۷۳.
آسیا۱ معمور بود آنجا، از آن خرلغ. پرسید که« این دو سنگ آسیا تعلق به که دارد؟» گفتند « تعلق به خرلغ دارد». بفرمود تا آن هر دو آسیا را خراب کردند و سنگهای آن بشکستند و خانه ها را فرو کوفتند. چون از پل ریکنه بگذشتند، از دور سواری دید. اسب را هواری در شیب ران آورده و قبای نسج پوشیده، از راه دیگر به شهر می رفت. پرسید که « آن سوار چه کس است؟» گفتند که « او را خردک خوانند. [۲۴۹] گله بان خرلغ است». ملک شمس الدین فرمود که « او را بیارید». چون او را پیش ملک حاضر کردند بانگ برو زد و گفت« تو چه کسی؟» گفت« من گله بان امیر خرالغ ام». ملک شمس الدین به واسطۀ آن که خرلغ را امیر خواند بفرمود تا او بگرفتند و صد چوب زدند و اسب و جامه و سلاح از او بازستاند[ند].
راوی چنین تقریر کرد که در این سال مذکور لبلقای و مرکتای خوارزمی و مجدالارکان و شهاب مؤید به فرمان پادشاه منکوخان به شمارۀ ولایت هرات آمدند. ملک اسلام [به] رغم خرلغ ایشان را بنواخت و از خرلغ شکایت بی حد کرد و مرکتای را گفت که « چون مراجعت نمایی از پیش پادشاه منکوخان شحنه ای فرستی، که خرلغ پیر شده است و در امور حکومت و امارت مدخل نمی تواند ساخت». چون مرکتای بازگشت، پیش پادشاه منکو خان آمد و عرضه داشت که دورغ که« ملک شمس الدین مرا از بندگی پادشاه جهان به شحنگی درخواست کرده». پادشاه منکوخان فرمان فرمود که مرکتای به شحنگی هرات رود و لبلقای نوکر او باشد.
چون مرکتای به هرات آمد، ملک شمس الدین به دیدن او رفت و چندانی به جای او الطاف مبذول داشت که حد و عد آن را قیاس نبود و بر موجب « تَهٰادُّوا تَهٰابُّوا»۲ روز به روز نزد [یکدیگر] هم تحفه های گرانمایه فرستادند. میان ایشان محبت و الفت به جایی انجامید که گفتی دو تن اند در یک پیراهن و دو مغزاند در دو یک پوست؛ کما قال الشاعر:
شعر[حمیدی]
هُمٰا رَضِیْعا لَبانٍ اُلْفَةً وَ هَویً وَ سٰاکِنٰا وَطَنٍ سَرّٰا وَ اِجْهٰاراً
۱.اصل: آسیاه. ۲.حدیث نبوی.
____________________________________________________________ذکر چهلم / در منع کردن ملک شمس الدّین ۲۷۹ ____________________________________________________________هردو شیرخوارگان یک شیراند از روی محبت و دوستی
و ساکنان یک وطن اند نهان و آشکارا کردن [۲۵۰ ]
مرکتای به اشارت ملک شمس الدّین در جنوبی شهر کوشکی بنا افکند و طارم و درگاه عظیم برکشید و تابعان و طایعان خود را به عمارت و زراعت حریص گرداند و متوطّنان ولایت را بنواخت و عاطفت دل داد و در افشار نام نیک و اظهار حَسن روش جِدّ بلیغ و اجتهاد تمام به جای آورد ، و خلاف اوامر و نوهی ملک اسلام شمس الدّوله والدّین، طاب ثراه ، از عین خطاکاری و محض نقصان دانست .