جواب کردن حمزة عبدالله الخارجی
بِسمِ اللهِ الرَّحمن الرَّحیم من عبدالله حمزة امیرالمؤمنین، سلامٌ علی اولیاء الله، اما بعد فان الله- تبارک و تعالی- اصطفی آدمَ- صلّی الله علیه- و کرّمه و انشاءَ منه ذریته فاستودعه امانته و واجب علیهم معرفةً ربوبیّتِه، والعمل بطاعته، فجعل منهم انبیاه(۴) و رسله، و انزل علیهم کتبه و شرع لهم دینه، فتتابعت رسل الله تَترَی فی اممها علی منهاج واحد و شرایع مختلفه یصدّق آخرهم اولهم،حتی مَضت القرون السّالفة اُمماً واصنافاً مَهدیًةً بطاعةِ ربنا و تصدیق رسلها، فبعث الله محمّداً علی حین فترة من الرّسل، و اقتراب من السّاعة رحمة للعالمین و خاتماً للنبیین و مصدّقا لهم،وانزل علیهم(۵) الفرقان مهیمنا علی الکتب وناسخاً لهم(۶) فاقتدی نبی الله کتاب الله، و صدع بامره فی مجاهدة اعدایه و الدّعا الی دینه و النّصیحة لامته حتی اکمل الله له الدین، و بلغ به الحجّة، و اظهر له الدّعوة، و مکّن له فی الأَرض، واختارله ما عنده من الکرامة و الفضیلة، فقبضه الله فختم به النبوة، و رفع الوحی وخلّف لامته کتاب الله و رضیته(٧)فی خلقه،بین حلال وحرامه وسنّته(٨) و فرائضه، ومحکمه و متشابهه و امثال، و
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. کذا و شاید: تغدروا- و لعل هذا هوالصواب. ٢. کذا... و ظاهراً: من قبلک.
٣. نسخهٔ اصل بی نقطه و بی اعراب بود و اگر عیناً چاپ می شد خواننده به زحمت می افتاد... و در صحیح بودن این دو مکتوب نمی توان شک داشت یا گمان کرد که خوارج آن را از خود ساخته اند، زیرا رویه همان رویهٔ بنی العباس است و خوارج هم امین تر از این بوده اند که مکتوبی چنین بسازند و فایدتی هم برایشان نداشته است، و عجب است که این دو مکتوب در هیج یک از تواریخ موجود دیده نشده.
۴. کذا... ظاهراً، انبیائه. ۵. ظ: علیه. ۶. ظ: لها. ٧. ظ: وصیته... رِضوته؟
٨. ظ و سننه.
ثواب اهل طاعته،وعقاب اهل معصیته، فتمسّک[به] اولیآءُ الله بعد نبی الله، فاقتدوا به وآثروه، فایّدهم الله و وفقّهم و اراهم ما یحبّون من الاعزاز و التمکین، والاظهار علی عدّوهم، فلم یزل الاسلام و اهله فی زیادة من نعماء الله، و ما افتتحَ(۱) لهم من رحمتة خلافة ابی بکر وعمر (رض) وصدراً من خلافة عثمان،حتی تعرّضت الدّنیا ببهجتها، فرکن الیه(٢) الرّاکنون و آثروها و مالوا الیها و خالفوا کتاب الله و سنّة نبیة ، فاختلفت الأمة بعد ایتلافها و تفرّقت بعد اجتماعها، فهدی الله الذین آمنوا لِما اختلفوا فیه من الحق باذنه، وضلّ مَن استحقّ الضّلالة بما ضیّعوا من کتاب الله، و خالفوا من سنّة نبیّه، و اهتدی من اَثر حق الله و دینه و کتابه، و لزموا سبیل من هدی الله قلبهم فصبروا علیه، حتّی قهر باطلُ(٣) هذا الأمّة اهل حَقها، فالبست شیعاّ و اُذیقَ بعضهم باءس بعض، فلایزال(۴) مختلفةُ الاّ من رَحِم ربّک، و لایزال الاسلام و اهله فی نقصان حتی تقوم الساعة، و ذلک موعد هذه الاِمّة عند اجتماعها علی الضّلال، حیث یقول بل الساعة موعدهم،والساعة ادهی واَمّرَ،فنعوذ بالله ان یُقدّمِنا فی الجهل والضلال او یخلفنا(۵) فی الاشرار، و قد وصل الیّ کتابک تدعونی فیه الیّ کتاب الله و سنّة نبیه، و ذکرتَ محاربتی عمّالک فی کُوَر خراسان و غیرها، و صفحک عن ذلک و غیره ممّاکان منّا، و ممّا عرضت من امانک و احسانک بعد قبولها کتابک و امانک، و دخولنا فی طاعتک و کلُ ماکتبت(۶) به فقد،فهمته فامّا کتاب الله فالیه دعوتی وبه رضای ولستُ ابغی به ولا(٧) غیره حکماً، فالحمدلله علی ما منّ به علی فیما عرفتنی(٨) من دینه و بصّرنی(٩)منِ هُداه و جعلنی ادعوا الی محکم کتابه و بالواجب(۱۰) من طاعته و اُجاهد علیها من عندَ عنها و خالفها و عمل بغیرها، و الله المعین و الموفقّ، ولاحول و لا قوة الا بالله العظیم، و اما ما تناهی الیک من محاربتی عمّالک فما کان ذلک من منازعة لک فی ملکک و لارغبة فی دنیا انالُها بذلک، و لا طلباً للرفعة و الذکر فیها و لاابتدأت احداً منهم بغی(۱۱) علیهم مع ما ظهر للعامة من
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. ااصل: افبتح. ٢. کذا... و ظاهراً- الیها.
٣. در اصل چنین بوده و بعد یا مرکبی دیگر و خطی زشت لفظ (لیا) روی با ی باطل نوشته و (قهر نالباطل- یا قهر بالباطل) شده است! ۴. ص: فلانزال.
۵. اصل: تحلفنا... و یخلفنا اویخلفنا مشّددة ایضاّ صحیح و لعله هوالصواب کما تقتضیه المقارئة بینه و بین الفعل فی الجملة الموازن لها. ۶. و الظاهر کتبته.
٧. هذا غلط و لعل الصواب: و لست ابخی به بدلا و غیره حکماً، او- و لست ابغی به غیره حکما.
٨. کذا... والظاهر- عرفنی. ٩. اصل: ئصرنی. ۱۰. اصل: الوحب. ۱۱. کذا... والظاهر: یبغی.
سوء سیرتهم فیمن ولوا علیهم و ما تعاطوا من سفک الدماء و اباحة الاموال و رکوب الفواحش و مالم یحلّه الله العبادة (۱)، و لا اظنّه الا قد تبیّنَ لک من حال خراسان، و بلغک من سجستان و فارس و کرمان، ما فیه کفایة عن التّویل علیک فیما اِصفُ لک من ذلک، و اما احسانک الیّ و نظرک لی و ما دعوتَ الیه فلوکنتُ ممن یؤثرالدنیا و یرغب فیها و یلتمس خفض(٢) العیش والنعمة فیما(٣) عرضت درکاً فی العاجل دون الآجل، انی اعوذ بجلال(۴) الله ان یجعل ذلک حظّی و نصیبی منه، فان المغبون من باع دینه بدنیاه تَبقی لَه و لا یَبقی لَها، و لا خیر بخیر(۵) بعده النّار، و لا شر بعده الجنّة [بشر] و اما الفیّ و الصدّقات فاَنِّی ذلک فقد المسلمون عطایاهم وارزاقهم وصدقاتهم بعدالخلیفتین (رض) فصارت یوخذ من غیر موضعها و یصرف الی غیر اهلها، و الله حسیب خلقه، و اما ما عرضت من امانک و دعوت الیه من طاعتک، فهل المخلوق امان الامرامن(۶) یوم الفزع الاَکبر، یوم لا ینفع نفساً ایمانها، لم تکن آمنت من قبل، و کیف یأمن من ذلک من لایملک لنفسه موتاً و لاحیوة و لا نشوراً، فانظر لمعادک و اما انت صایرٌ الیه و به مرتهن، و عنه مسئول و به عمّا قلیل محاسب، فقد رایتَ ما فعلت الدنیا بار بابها الراکبین(٧) الیها المؤثرین لها، کیف اَوبقتهم و خدلتهم(٨) و اسلمتهم، فلن تعن(٩) عنهم شیئاً اعتدروا(۱۰) لها عنهم، و بقیت اعمالهم قلاید فی اعناقهم و صاروا الی النّدامة و تلهّفوا حیث لایغنی عنهم ذلک علی ما فرّطوا و فاتهم من العمل فی دنیاهم لمعادهم و یوم فقرهم و فاقتهم، حیث یقول یا حسرتی ما فرّطت فی جنت الله، و قد بایعتُ الله وعاهدُته علی القیام بامره والدّعاء الی طاعته و مجاهدة اعدائه حتی یفنی نفسنا ما موفی(۱۱) عهدی ومنجر موعدی(۱٢)،قال الله تعالی واوفوا بعهدی اوفِ بعهدکم، نسال الله الاسفاع(۱٣) بما علمنا من کتابه و نعوذ بالله ان نکون ممّن لبسوا(۱۴) دینهم علی انفسهم فلبس الله علیهم، و نَسأله العصمة و
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. کذا... و ظاهراً- لعباده.
٢. و فی الاصل حفص- (( حَفضَ العیش سَهل و کان هنیئاً فهو حفیض و خفض و خافض و مخفوض)) (المنجد).
٣. اصل: فیها. ۴. اصل- بحلال الله.
۵. والدیث: (( ولا خیر بعده النار بخیر و لا شر بعده الجنة بشر)) و ظ اصل همچنین بوده است.
۶. کذا والظاهر من أمَنَ. ٧. ظ: الراکنین. ٨. خذلتهم؟ ٩. ظ: فلن تغنی.
۱۰. ظ: مما اعتدّوها عنهم.
۱۱ و ۱٢. کذا... و لعل الصواب: حتی تفنی نفسی و انا موفی عهدی و منجز موعدی.
۱٣. کذا... اسفاع- او-اسقاع و الصواب الانتقاع. ۱۴. در اصل- لیسوا.
الکلاءَة و ان لا تکلّنا الی نفسنا(۱) و لا الی احد من خلقة و ان یتولی منّا ما هو اهلُ التّقوی و اهل المغفره، رضینا بالله رباً و بالأسلام دیناً و به محمدٍ نبیّاً و بالقرآن اماماً و حکمتاً(٢) ربنا رَب السّموات و الارض لن ندعوا من دونه الهاً لقد قلنا اذاً شططا، هذه سبیلی ادعوا الی الله علی بصیرة انا و منِ اتّبعنی،و سبحان الله رب العالمین و ما انا من المشرکین. و لاحول و لا قوة الا بالله لا حکم الا لِلّه، یقضی الحق(٣) و هو خیر الفاصلین، فان توَلّوا فقل حَسبی الله لا اله الا هو علیه توکلت و هو ربّ العرش العظیم ، و صلی الله علی محمّد النبّی و علی جمیع المرسلین.
پس رسولِ او را نیکوئی کرد و عهدنامه و این نامه بدو داد و بازگردانید، چون رسول سوی امیرالمؤمنین هرون الرشید(۴) [رسید] از گرگان به طوس آمد، اندر جمادی الاخر سنه ثلث و تسعین و مائه، به جایگاهی که آن را سناباد گویند از نوقان(۵)، آنجا فرمان یافت، و چهل و نه سال عمر یافت، و کنیت او ابو عبدالله بود، پس حمزه کارها بساخت حرب را و بیشتر مردم که بر او جمع شده بود از عرب بودند، کابین زنان بدادند و وصیّت ها بکردند و کفن ها اندر پوشیدند و سلاح ها از برِ آن، و سی هزار سوار همه زهاد و قرآن خوان برفتند، و شاعر ایشان این بیت ها یاد کرد:
شعر
اَظَنَّ و هَرُونَ وَ اَشیاَعُهُ انّا نَبیعُ الحَقَّ بِالبَاطِل
نحق(۶) فِی قِرطَاسِهِ اَسطُراً اَجهِل بِهِ مِن کاتِبٍ جاهَل
خشی(٧) فِی بَعضٍ و فِی بَعضٍهِ لَیسَ(٨) کَفِعل اللاَّعب الهَازِلٍ
یَعرضُ سُلطاناً عَلی حمزةً یفکا وشیکاگو(٩)غیرُ مَا طَایلٍ
ولمن(۱۰)یَکُن حَمزَةُمِمَّن یُبیع ااَجلهً (۱۱) بِالعَاجِلِ الزّیلٍ
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. والصواب (انفسنا) کما هو مقتضی القاعده) ٢. کذا... و ظاهراً – حَکمأ- او- حُکماً.
٣. کذا و ظاهراً- یفصل الحق.
۴. ظاهراً لفظ (رسید) در استنساخ اصل (الرشید) شده و اصل چنین بوده: امیرالمؤمنین هرون رسید از گرگان...الخ.
۵. در اصل، توقان و صحیح نوقان به فتح نون است و اخیراً آن را با غین می نویسند از قراء معظم طوس بوده و
اکنون یکی از محلات عمدهٔ شهر مشهد می باشد. ۶. کذا... و ظاهراً، نمق.
٧. ولعل الاصل: خَشن بالتشدید. ٨. کذا و لعل: لینّ.
٩. ظ: ملکاً و شیگاً- ای ملکا سریع الزوال، بدلا من قوله سلطانا. ۱۰. کذا...و ظاهراً: ولم یکن.
۱۱. کذا با دو الف و تاء آخر و فتحتان و به هیچ روی معنی نمی دهد و ظاهراً...ممن یُبیع آجلاً. و شعر مدرّج است.
هُوَ الأمامُ المُرتَضَی وَ الَّذی یُقیمُ صَعرَ الأعوجٍ المایلٍ وَالصَّادِقُ الوَعدِ اِذا مَاوأی لَیسَ به مِخلافٍ(۱) وَ لامَاطِلٍ
به چون به نزدیکان نشابور برسیدند خبر مرگ هرون شنیدند و دفن کردن او به طوس و بازگشتن سپاه به بغداد. حمزه گفت: و کَفَی الله المؤمنین القتال، چون چنین بود واجب گشت بر ما که به غزو بت پرستان رویم به سند و هند و چین و ماچین و ترک و روم و زنک یاران(٢). گفتند: که آنچه ایزد-تعالی- بر زبان(٣) تو راند صواب ما اندر آن است، پس پنج هزار سوار تفرقه کرد پانصدگان، به خراسان و سیستان و پارس و کرمان: گفتا: مگذارید که این ظالمان بر ضعفا جور کنند، و حدیث این لشکرها خود بدان جای رسید(۴) که ایشان بر یکدیگر خروج کنند و ما اندر میانه نیائیم تا ایشان بسیار از یکدیگر تباه کنند، که او پادشائی بسه بهو(۵) کرد بر پسران خویش،والمُلوُک غَیُور.پس برفت وبه سند و هند شد، تا سراندیب بشد و به دریا اندر شد و گور آدم را- علیه السلام- زیارت کرد وآن اثرهاء وی بدید وبسیار غزوها کرد، واز سوی لب دریا به چین شد و زانجا به ماچین آمد، وبه ترکستان اندر آمد، و به روم شد، و از آنجا به ترکستان آمد، وباز به سیستان آمد برراه مکران، به همه جای غزو کرد، و یاران را گفتی که ایزدتعالی ناصر دین محمّد است، یا نه(۶) ما را چه یارگی(٧) بودی که این کردی، به شکر باید شد. و قصه تمامی به مغازی حمزه گفته آید(٨) و بالله التوفیق.
باز مأمون سیستان زهیر بن المسیّب را داد، و زهیر اینجا خلیفتی فرستاد نام وی اسحق بن سمن(٩).............و زهیر خود به نفس خود اندر شوال سنهٔ ثلث و
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. اصل، المحلاف. و محلاف نیامده، المخلاف: الرجل الکثیر الأخلاف فی وعوده (المنجد). ٢. در اصل: باران. ٣. زفان لهجه ای است از (زبان) و در قدیم متداول بوده است. ۴. کذا و لیکن از قرینهٔ بعد پیداست که صحیح (رسد) است و ضمیران به لشکرهای خلیفه و پسران وی راجعت نه به سواران حمزه. ۵. کذا...و ظاهراً (بهر) به معنی بخش- بهره و برخ و بخش همه در اصل یک لغت و از یک ریشه برخاسته اند و ضمیر به هرون راجعست. ۶. در این کتاب (یا نه) را مکرر به معنی (وگر نه) استعمال کرده است. ٧. اصل (یار که) بوده (رجوع شود به حاشیه ۵، ص ۱۵٨). ٨. اخبار حمزه در کامل و سایر تواریخ ناتمام و درهم است و روایات این کتاب قابل تأمل می باشد (رک تعلیقات). ٩. قریب دو ثلث سطر در نسخهٔ اصل سفید است.
تسعین و مائه اینجا آمد و با مردمان نیکوئی کرد و چیز نخواست(۱) و روزگاری اینجا ببود. باز مأمون سیستان فتح بن حجاج را داد موالی(٢) الرشید را، و فتح سهل بن حمزه را به خلافت خویش به سیستان فرستاد، و باز فتح به نفس خویش ایدر آمدند(٣) در ذی القعده سنهٔ اربع و تسعین و مائه. پس محمد بن الحضین القوسی شهر برو آشفته گونه همی داشت، تا حرب افتاد میان ایشان و محمد بن الحضین(۴) به هزیمت بحوی(۵) شعبه رفت. و بدان زمانه فقیه سیستان خالد بن مضاالدّهلی(۶) بود فرمان یافت اندرین سال، و مردی عالم وَرع بود، با[ز] خوارج [که] از جهت حمزه اینجا بودند و سالار ایشان بوعقیل، اندر شوال سنه خمس و تسعین و مائه حرب کردند بر سپاه سالارِ فتح علی بن ابی علی، و علی به هزیمت به شهر اندر آمد و یاران وی بیشتر کشته شدند، پس فتح گفت: ایشان بسیارند و یک نیمه سیستان با ایشانند(٧).
و فتح شعر دوست بود و شعراء سیستان او را شعر گفتند، بشنید گفت: [اینجا] شاعر نیک نباشد. باز روزی عمّار بن عیسی الشاعر به مجلس او بود حدیث شعر رفت، عمّار گفت: من یکی شعر حسب حال اندر مدحت امیر بگویم اگر نیک آید سعادتی باشد، گفت: بگوی. گفت:
سالت رسم مهد و عنها فماذا ابنا یا فتح بل من جوده یفتی من قراء
الفتح و الجود حلیفا مکرمات نشا(٨)
پس فتح برخاست و او را به جانب خویش بنشاند و ده هزار درم بداد، باز مأمون سجستان محمد بن الأشعث الطّارابی را داد [و او] روز چهار شنبه دوازده روز مانده از محرّم سنهٔ سبع و تسعین و مائه اندر آمد به سیستان
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. در اصل حسر بحواست بدون نقطه است. ٢. کذا... و ظاهراً، مولی. ٣. کذا و ظ: ایدر آمد. (ایدر) یعنی: اینجا. ۴. ظ: الحصین، و حضین با ضاد دیده نشده است. ۵. ظ: بجوی. ۶. کذا. و الظاهر (الذُّهلی به ضم الذال المهمله و بنو ذهل فریق من بنی شیبان (تقرب). ٧. مثل این است که اینجا چیزی افتاده باشد، زیرا نتیجه: گفت فتح که ایشان بسیارند و. ..معلوم نمی شود؟ ٨. این سه بیت خراب است و ظاهراً بیت اول و آخر چنین است:
سألت رسم مهدد عنها فماذا ابنا ...الفتح و الجود حلیفا مکرمات نشان
و (مهدد) بر وزن اسود نام زنی است از زنان، و قسمت اخیر بیت ثانی معلوم نگردید.