یونانیان

یونانیان را حکمای فلسفی و فیلسوفان هنرمند بود که بعضی در پزشکی برخی در فلسفه و جستجو از حقایق امور , جمعی در علم حساب و شمارها , پاره ای در علم افلاک و ستاره گان ( هئیت و نجوم ) ده ای در حساب و قسمت , جمعی دیگر در هند و کشاورزی پاره ای م در کیمیا و اکسیرها  برخی دیگر در لم فراست و ده ای هم در طلمسهاو افراز ها سخن گفته اند . گویند اول دانایی که کتابی نوشت و علمی تدیون کرد « ایقراط مقلیدس » بن ابقراط بود که دانایان در پزشکی و شناخت ] از دانش او ] بهره می برند و باو رجوع میکند . کتابهای مشهور بقراط بدین قرار است : کتاب «الفصول » کتاب «البلدان و المیاهو الا هویه » کتاب « ماء الشعیر , کتاب الاسابیع » کتاب «اوجاع النساء و کتاب « ابیذیمیا» بقراط را جز اینها کتابهای بسیاری است و پزشکان را از شناختن چهار کتاب او یعنی کتاب الفصول , کتاب تقدمه العرفه , کتاب الاهویة و الازمنه و کتاب ماء الشعیر چاره نیست .                                                             بقراط در کتاب فصول که پنجا و هفت باب است و « تلمیات » نامیده میشود در هر بخشی از علم ( پزشکی ) گفتاری جامعه اورده است :                                                                                         « تعلیم اول » در فن پزشکی و چگونگی آن بقراط گفته : مر کوتا است و کار پزشکی طولانی و زمان ( و فرصت ) زود گذر و آمایش خطرناک و حکم کردن دشوار.                                                                «تعلیم دوم » در انواع خوراک برای بیماران و اندازۀ آن , بقراز گفته : خوراکهای خیلی لطیف در بیماریها مزمن و بیماریها حاد (تند) روا نیست و خوراکهای که در نهاتی لظیف است شایسته نمی باشد مانند آب که چون در حد اعلای لطافت می باشد شایسته نیست .                                                            «تعلیم سوم » در بالا رفتن تب بقراط گفته: سزاوار است که در خوراک پرهیز شود و بیشک زیاد زیا آور است و هر بیماریی که بنوبه عارض میشود مناسب است که هنگام بالا رفتن آن پرهیز شود.                             »تعلیم چهارم» در نشانه های بیماریها , بقراط گفته : دلیل بر وضع بیماریها آثاری است که از انها در بدن آشکار میشود . مثلا کسی که سینه پهلو است اگر از آغاز بیماری به نفس زدن افتاد بیماریش کوتا است و اگر نفس زدن او تاخیر افتاد , بیماری او طولانی می شودو در مثل پیشاب و مدفوع و عرق هر گاه بصورتی ظاهر شود که حکم به بهودی می شود یا بخلاف آن نشان کوتاهی یا طولانی بودن بیماریها است.                                                                                                                                    «تعلیم پنجم» بقراط گفته ک هر چیزی که در حال نشوء و نما است – یعنی جانداران  حرارت عریز ان بسیار است و برای همین بخوراک زیاد نیازمند است و گر نه بدنش کاهیده میشود.                                              « تعلیم ششم » در خوراکی که مناسب است به تبداران داده شود بقراط گفته خوراکهای آبکی برای همۀ تبداران بهتر است بویژه برای کودکان و جز انان از کسانی که بان خوراک  معتاد شده ند برای بعضی یک بار و برای بعضی دوبار و بیشتر و کمتر و برای پس از باری و حق هر یک از وقت و عادت و سر زمینها و سن بیمار را رعایت کنید .                                                                                         «تعلیم ههفتمم در شناسایی موقت , بقراط در بارۀ انچه دارد بر طرف میشود گفته : آنچه دارد بر طرف میشود سزاواراست که تحریک نشود و با دوا و جز آن کاری نشود که آن را تهییج کند.                                   «تعلیم هشتم » در خواب بقراط گفته : در هر بیماری که باشد اگر خواب بیمار درد آور است پس او مردنی است و اگر خواب سودمند است نخواهد مرد و اگر خواب عقل را سرجا آورد او خوب است .                          «تعلیم نهم» در دوا دادن , بقراط گفته ک برای کسی که بخواهد مزاجها را تنقیه کند (پاک گرداند) سزاوار چنان است که این کار پیش از دوان دادن انجام دهد یعنی بوسیلۀ آب کردن اخلاط غلیطی که در آنها است.                                                                                                                       «تعلیم دهم » در مدفوع , بقراط گفته : اگر در بدن دردی پیدا شد یا در بدن جویشهایی پدید آمد در این هنگام باید مدفوع را بنگرند پس اگر خلط صفراء باشد تمام بدن بیمار است و اگر مانند مدفوع تندرستان باشد پس ( بااطمینان خوراک بدن را بدهید).                                                                                   «تعلیم یازدهم » بقرلط در مرضهای حاد ( تند) گفته (.....) چه بسا بزودی بمغز یا دل یا جگر برسد و بکشد و بسا با سرعت پایین آید و بهبود یابد .                                                                            «تعلیم دوازدهم » در حکم به بهبودی , بقراط گفته : بیماریها حاد ( تند) در چهارده روز حکم به بهبودی آنها میشود.                                                                                                                                     « تعلیم سیردهم » بقراط گفته : در آغاز بیماری اگر خواستی چیزی را تحریک کنی بکن و اگر بیماری بالا رفت , دست مگاهداشتن بهتر است یعنی اگر راهی برای درمان دیدی پیش از بالا رفتن درد باشد.                    «تعلیم چهاردهم» در شناسایی بیماریهای خوب و بد بقراط گفته : در هر بیماریی بجا بودن عقل بیمار خوب و پذیرفتنش خوراک را نیکو است و خلاف آن بد است یعنی آنچه بیمار در مغز ومعده می یابد.                        «تعلیم پانزدهم » در خفه شده ها , بقراط گفته : انانکه خفه گردند و پیش از انکه بمیرند وا گذاشته شوند و اگر در دهانشان کفی ظاهر شد جان بدر نمی برند.                                                                          « تعلیم شانزدهم» در کاهاندن بدن و خستگی , بقراط گفته : در هر یک از حرکات بدن هر گاه خستگی پدید آمد و آنرا همانجا که هستی رها کردی , خستگی زیانی ندارد.                                                          «تعلیم هیفدهم» در دگر گون شدن ساعتها بقراط گفته : دگر گونی ساعتها یعنی منقلب شدن ساعتها زمان و فصول سال از زیادی سرما و گرما و جز ان از چیزهایی که مانند ان است.                                                         « تعلیم هیجدهم » در عرق بقراط گفته هر گاه زمان مانند تابستان باشد یعنی بهار—در این هنگام با هر تبی که عارض شود باید عرق بسیار انتظار داشت .                                                                      «تعلیم نوزدهم » در ساعتها , بقراط گفته : اگر زمستان خشک و بی رطوبت باشد و بادهای شمالی بورزد , تابستان – یعنی بهار بارانی است و  ( اگر ) بادها یمانی (جنوبی) است ناچار در گرمای تابستان تبهای تند و درد چشم و بیرون روی از ورده ها خواهد بود و بیشتر این بیماریها در زنان و کسانی است که مزاج انها مرطوب است.                                                                                                   «تعلیم بیستم » در قانون سالها , بقراط گفته ک سال خشک مرض خیز تر است از سال بارانی ( سال ) مرطوب همه اش تبهای طولانی و شکمروی و بیرون روی اسهالی و دیوانگی و فلج و گلو درد است . اما بیماریهای سال خشک عبارت است از قرحۀ ریه و درد چشم و مفصل و سلس البول و بیرون روی در اثر زخم رودها .                                                                                                               «تعلیم بیست و یکم » در بیماریهای زمانها و سنها : بقراط راجع بزمانها و بیماریهای ان گفته : در تابستان و آغاز گرمی , پسران و کسانی که در سن در پی انها هستند , تندرست میباشد و حالشان از دیگران بهتر است و در شدت گرما ( وسط تابستان ) و پاره ای از بهار حال پیر مردان بهتر است و در بقیۀ بهار و زمستان میانه سالها بهتر و سالمترند.                                                                                 «تعلیم بیست و دوم » در بیماریهایی که بآدمی می رسد پس از کودکان آغاز می کند بقراط  گفته ک بیماریهایی ک بکودکان خرد سال می رسد , آبله و سرفه و بیدار خوابی و ترس ( پریدن از خواب ) و ورم نافها و نم گوشها است .                                                                                                               «تعلیم بیست و سوم » بقراط گفته : بیماریهایی که هر گاه کودکان بزرگ شدند بانها می رسد درد لوزتین و گیجی و سنگ ( مثانه) و کرمها پهن و کرمهای دراز و کرمهایی مانند کرم سر که و جوشها و درشتی پوست بدنشان و خنازیر و جوشهای دیگر است و کسانی که از اینان بزرگترند و نزدیک بلوغ رسیده اند, آنان تا هفت ماه و از هفت ماه تا هفتاد روز بر انها حکم به بهبودی می شود و بر بخی از انان تا هفت ماه و از هفت ماه تا هفتاد روزهر گاه نزدیک بلوغ رسیده باشند و همۀ بیماریهای که از پسران تا زمان احتلام و از دختران تا دیدن عادت بر طرف نگردد بیماریهایی است که مدتی مدید می ماند.                                  « تعلیم بیست و چهارم » در شناختن انچه زنان باردار بآن در مان می شوند بقراط گفته ک زنان باردار در چهار ماه ( پس از باردار شدن ) در مان می شوند و در کمتر از این مدت بخاطر کوچکی جنین و در بیشتر از آن که بچه بزرگ میشود سزاوار است که از درمان آنها پرهیز شود.                                                         «تعلیم بیست و پنجم » بقراط گفته : شایسته است که انچه را بالا است در تابستان و انچه را پاین است دز مزستان  درمان کنند  یعنی انچه را بالا سر و معده است و انچه را پاین تر از کیسل صفرا است و انچه پاین تر از بلغم و مانند ان است .                                                                                                                          « تعلیم بیست و ششم» در بارۀ مسهل , بقراط گفته : هنگامی ( نیازمندی ) بخوردن داروها و خربق سزازوار است کسانیکه پاک کردن مزاج زا بالا ( به قی کردن ) بر انان آسان نیست با خوراک بسیار پیش از از دوا , مزاج انان ترطیب و اماده گردد                                                                                                                                « تعلیم بیست و هفتم » در اسهال خود بخود بقراط گفته که هر گاه اسهال خود بخود چنانکه گویی خون سیا است با تب یا بی تب پیش آید اسهال بد است و اگر اسهالی است با رنگهای بسیار که از رنگهای خوب برنگهای بد منتقل میشود ان هم بد است و اگر قسم اول با خوردن دوا پیش آید ان بهتر است و با رنگهای مختلف هیچ عیبی ندارد.                                                                                                 «تعلیم بیست و هشتم » در خونریزی از هر جای بدن که باشد بقراط گفته هر تبداری که اورا اسهال عارض شود ع برای ان است که خونریزی بسیا ع کبد را سست میکند سپس عمل هضم روبراه می شود.    «تعلیم بیست و نهم » در عرق بقراط گفته : در تبداران خوب است اگر در روز سوم ( یا چهارم ) یا پنجم یا نهم یا یازدهم یا چهاردمهم ) یا هیفدهم ۰ یا نوزدهم یا بیستم ) یا بیست و یکم ( یا بیست و چهارم یا بیست و هفتم یا اسی ام ) یا سی و یکم و سای و چهامر ( یاسی و هفتم 9 بیاید چه این عرق بیمار را سبک میکند اما انچه در جز این روزها باشد پس ان عرق دلیل دردمندی و طولانی شدن بیماری و برگشت آن است.                                                                                                                  « تعلیم سی ام »  در تبهای لازم ع بقراط گفته ک تبهای لازمی که  قزع نمی شود  بلکه د رزو سوم شدتد میکند انها نزدکتر به هلاکت است و انها که بهر صورتی باشد قطع میشود از خطر دور تر است.  «تعلیم سی ویکم» در نشانه های مرگ , بقراط گفته : تبهای لازمی که قطع نمی شود اگر ظاهر بدن سرد باشد درون ان می سوزد و تبدار تشنگی دارد اینها نشانه های مرگ است .                                                                                                                                        «تعلیم سی ودوم » در تشنج و کزان بقراط  گفته : هر کسی تشنجی یا کزازی باو رسد از ان پس تبدار شود بیماریش بر طرف گردد.                                                                                                      «تعلیم سی و سوم » بقراط گفته : کسی که تبدار باشد و بحرارت شدیدی در اندرون و دردی در دلش گرفتار گردد پس ان بد است .                                                                                                  «تعلیم سسی و پنجم » در آشامیدن خربق ع بقراط گفته : کسی که در اثر بیرون روی زیاد ناشی از شرب خربق ع بتشنجی گرفتار گردد این کس مردنی است .                                                                    «تعلیم سی و ششم » در زخمهای شش و لاغری شش و ان در هیجده تاسی و پنج ( سالگی ) میباشد .                              تعلیم سی و هفتم » در آب گرم و سرد بقراط گفته : آب گرم هر گاه آن را ادامه دهی گوشت را سست میکند و محکمی  عصب را می برد و عضله ها شل میکند و رعاف را تهیج ممی نماید ونفس را ناتوان می سازد و اگر اینها دوام یابد می میرد و آب سرد باعث کزار و سیاهی ( عضو) می شود و لرزه و تب می اورد.                                                                                                                           «تعلیم سی و هشتم » در شناختن آبها ع بقراط گفته : آب گرم ماده (چرک) را می رساند و لی استعمال ان در هر قرحه ( یاورمی شایته ) نیست و برای رسیدن ماده نشانه هایی است که بسیار و انها نرمی پوست و بهم امدن ورم است و هر گاه اب  گرم این اثر را بدهد , درد را می برد و لرز و تشنج و کزار را آرام  میکند و درد سرا بر طرف می سازد.                                                                              «تعلیم سی و نهم » در کارهای زنان , بقراط گفته بخور خوشبو عادت زنان را می شکاند و برای این و چیزهای بسیار جز این سودمند است ع جز انکه درد سر را تهیج میکند.                                                                                     «تعلیم چهلم » ابقراط  گفته : هر زنی که باردار و شیرده نیست و در پستان خود شیر بیابد , این دلیل است که خون حیضش وا گرفته است .                                                                                                                         «تعلیم چهل و یکم » ابقراط گفته : پسران بیشتر در طرف راست و دختران بیشتر در پهلوی چپ رحمها میباشند.                                                                                                                     تعلیم چهل و دوم » ابقراط گفته : زنان باردار  که تبدار می شوند و بدون جهتی که شناخته شود تب انها سخت میشود این خود دلیل مرگ است و سقط می کنند و می میرند.                                                                «تعلیم چهل و سوم » ابقراط گفته بهر کس از درد سر می نالد و هر کس تشنگی دارد و نیز کس اسهال صفر اوی یا تب تند دارد و نیز کسی که خون بسیاری از او دفع شده است , شیر ندهید و بهر کس که در شش او لاغری یا قرحه ای باشد ( مسلولین ) هر گاه به تب سختی گرفتار نباشد مناسب است که شیر داده شود و نیز بهر کس که تبش سبک و سست و مزمن باشد بی انکه چیزی از نشانه هایی که گفته شد داشته باشد و تنش سخت لاغر باشد  داده میشود .                                                                                    «تعلیم چهل و چهارم»  در لغزند گی روده ها بقراط گفته ک کسی که بلیزی روده ها گرفتار شد و طولانی گردید  سپس در پی ان آروغ ترشی پدید امد که پیش از ان نداشته است ان نشانی خوبی است و اسباب این بیماری سه چیز است یا از ناحیل ضعف معده است یا از جهت بلغمی که معده را مرطوب ساخته ا هم بواسطل زخمی که در معده است.                                                                                  «تعلیم چهل و پنجم » بقراط گفته : کسی که به درد سر و ضربان شدید مبتلا باشد پس اگر از بینی یا دو گوش یادهانش چرک یا آبی جاری شود , دردش آرام گردد .                                                                            « تعلیم چهل و ششم » بقراط گفته : کسی که در مثانه یا مغز یا دل یا صفاق ( حجابی حاجز ) یا چیزی از روده های باریک یا در معده یا در کبدش پارگی پدید آید همۀ اینها کشنده است .                                         « تعلیم چهل و هفتم » بقراط گفته : کسی که زمانی بسیار و پیوسته به ترس و پریشانی (اضطراب ) نفس گرفتار باشد ع علت آن از ناحیل سوداء است                                                                            «تعلیم چهل و هشتم » بقراط گفته : نوشیدن شراب خالص و گرم کردن موضع و رگ زدن و نوشیدن دارو و درد چشمها را آرام میکند.                                                                                                 « تعلیم چهل و نهم » بقراط گفته : وا گذاشتن  در قرحه سرطانی بدون معالجه بهتر است چه مبتلایان به سرطان اگر معالجه شوند بزودی خواهند مرد و اگر درمان نشوند , چندی زنده می مانند.                                  « تعلیم پنجاهم » بقراط گفته : قرحه ای که یکسال  یا بیشتر رشد میکندع ناچار باید استخوانهایی از ان کنده شود و اثر ان هم مانند جرب باقی خواهد ماند.                                                                     «تعلیم  پنجا و یکم » بقراط گفته : دیوانگی اگر با خنده باشد بسلامت نزدیک ت است تا آنکه با اندوه و گرفتکی باشد .                                                                                                                           « تعلیم پنجا و دوم » بقراط  گفته : در بیماریهای تند و هر گاه دست و پاها سرد شود ان بد است .                             «تعلیم پنجا و سوم » بقراط گفته ک کسیکه در جگرش قرحه ای پدید آید و سپس سکسنه کند انهم بد است .   « تعلیم پنجا و چهارم » بقراط گفته ک کسیکه تبدار باشد و در پیشاپیش ته نشین غلظیطی مانند بلغور باشد دلیل ان است که بیماریش طولانی میشود.                                                                                                             « تعلیم پنجا و پنجم » بقراط گفته ک کسیکه خون قی کند بی انکه تبدار شود ع باکش نیست و اگر تبی پدید امد آن بد است و باید به دواهای دباغی کننده معالجه شود.                                                                                               «تعلیم پنجا و ششم » بقراط گفته : کسیکه چرک قی میکرده پس داغ و چرک سفید و پاکیزه بیرون آید , شفا یابد واگر جرک بد بو و آلوده بیرون آید بیمار می میرد و اگر در کبدش قرحه ای باشد که چرکین شد و داغ شود و چرک پاکیزه و سفید بیرون آید ع بهبود یابد چرا که چرک در پردل کبد است و اگر چرک مانند آب زیتون آید , بیمار خواهد مرد.                                                                                                        « تعلیم پنجاه و هفتم » بقراط گفته : عطسه از ناحیه سر هنگامی پدید می آید که دماغ گرم یا سرد گردد یا میان دماغ و پرده اش مرطوب شود و ( از هوا) پر گردد پس ان هوا را بیرون میکند و آن را اوازی می باشد چرا که راه بیرون آمدنش تنگ است . اینها بود بابهای کتاب فصول .                                                           اما کتاب  بقراط در « تقدمة المعرفه » پس ان سه فصل است و بیست تعلیم :                                                                          تعلیم اول : بقراط می گوید که پزشک را چگونه سزاوار است که پیشگویی را مدعی شود چه او است که بیماران را خبر م دهد بانچه بدان گرفتارند و انچه پیش از این بانها رسیده و انچه پس از این بانان می رسد و انچه بیماران از ذکر آن غلفت کرده اند و انکه شدت بیماری و اسباب مرض آیا از بهم خوردگی بدن ( مزاج ) است یا جز ان و مانند اینها                                                                                                                  تعلیم دوم : در این تعلیم می گوید که پزشک را چگونه سزاوار است که در بیماریهای تند خوب توجه کند و چگونه در روی بیماران بنگرد که آیا مانند روهای تندرستان است و نشانه های روها که بر مرگ دلالت دارد و مانند ان .                                                                                                                      تعلیم سوم : در این تعلیم می گوید که اگر برای بیمارن سه روز و چهار روز باشد و روها بوضح تندرستان و جز ان باشد , سزاوار است که خوب اندیشه کند هم در نشانه های و علامتها چنانکه ذکرش گذشت و هم در علامتهای چشمها و پلکها و بینی وخوابیدن بیمارو اینکه چگونه باید عمل کند و چه علامتهایی نشان هلاکت است.                                                                                                                                     تعلیم  چهارم : توصیف میکند پاهای بیمار و حالات ان دو را و به پهلوی خوابیدن بیمار وسایاندن دانداها بیکدیگر با تب و دلالتهای ان را و نیز قرجه ای اگر در بیماری یا پیش از ان به بیمار رسیده باشد و انچه بر ان دلات میکند و توصیف میکند دستها و اضطرب ان دورا  و انچه را که بر ان دلات می کنند .                                                    تعلیم پنجم : ذکر میکند نفس زدن بسیار و تند را و انچه را بر ان دلالت دارد و ذکر میکند بهترین عرقها را در بیماریها تند ع و عرق خوب و عرق سر دو عرق بد را و ذکر میکند که عرق یا از ناتوانی بدنها است یا هم از قرحه ای همیشگی .                                                                                                            تعلیم  ششم : ذکر میکند سلامتی شراسیف را و اگر سالم نباشد و نیز ضربان رگها انها را و انچه را بر ان دلالت میکند وورمهایی را که در پهلوی شراسیف است و خبر میدهد از رومها و انچه بآنها مر سد.                                             تعلیم هفتم : ذکر میکند در ان قرحه ها را و انکه هر گاه مزمن شود چگونه باید در انها نگریست و توصیف میکند اندازه های انها را و انچه را که از انها بیرون می آید و چگونه سزاوار است که بیرون آید.                                                                                                                                     تعلیم هشتم : در این تعلیم ذکر میکند استسقایی را که از بیماریهای تند میباشد و انکه از بزاق پدیدمی آد و انکه از کبد میباشد و عوارضی که از جهت این بیماریها به مبتلایان می رسد و نشانه هایی که دلالت بر مرگ دارد از قبیل سیاه شدن انگشتان و پاها و مانند ان .                                                                                         تعلیم نهم : از جمع شدن خایه ها و آلت مردی سخن می گوید , و از چرت و خواب وااینکه خوبست چگونه باشد و از مدفوع و اینکه سزاوار است چگونه باشد بحث میکند.                                                                                        تعلیم دهم : مدفوع را ذکر میکند که چگونه باید دفع شود و اسباب ان را و انکه شکم در هر بیماری خوبست چگونه و رنگهای مدوفع را که دلالت بر مرگ میکند و جز اینها را و نیز بادها و صداهای شکم و جز ان را شرح میدهد .                                                                                                                                             تعلیم یازدهم : از پیشاب درست سخن میگوید و سپس از پیشابی که دگر گون شود و از اقسام دردهای پیشابها از جهت مثانه .                                                                                                                تعلیم دوازدهم : در این تعلیم از قی و علل ان و خلط سینه و انکه چگونه انداخته می شود از چه امیخته مش یود و از رنگ ان سخن می گوید و نیز از عطسه زدن در همل بیماریهای ریوی و انکه چه قسمی از ان کشنده و چه قسمی دلیل بر طرف شدن بیماری است بحث میکند.                                                                                               تعلیم سیزدهم : در ان از اوصاف خلط سینه در بیماریهای ریوی  و از رنگ ان با رنگهای خلطها سخن می گوید و پیشاب و مدفوع و عرق و انچه را هر یک از اینها بر ان دلالت دارد بیان میکند.                                                                                            تعلیم چهاردهم : قرحه های چرک دهنده و مواقع منفر شدن انها را ذکر میکند و از چگونگی هر چه از انها بیرون می آید و از بودنش در هر کسی سخن می گوید.                                                                                           تعلیم پانزدهم: قرحه های بر امدۀ پشت گوشها را و انچه در کسانی که بیماریهای ریوی دارند پدید می آید و آنکه چگونه بر ان استلال می شود و قرحه های که در ساقهای بیماران می باشد و انچه را که این جهت بانان می رسد ذکر میکند.                                                                                                                                         تعلیم شانزدهم : از دردهای بدی که عقل را می برد و تبها و علل انها در نوبه ها بحث میکند.                                                           تعلیم هیفدهم : پیشگوی در بیماریهای تند دشوار مزمن را ذکر میکند و از تبهای چهار و یک و انچه بدان جهت به تبداران می رسد و روزهایی که تب در انها می باشد سخن  می گوید و نیز دردهایی را که در بنا گوشهای و پیشانی میباشد و درد گوشها و انچه را به بیماران می رسد یاد اورد میشود.                                                                  تعلیم هیجدهم : دردهای خفه کنندل گلو و سرخی گردن و سینه و سوراخ (حلق )  و نشانه های هلاکی که در این بیماری به مرض می رسد بیان می شود و نیز علل گرفتگی ( مجرای ) صدا و قرحه هایی که میباشد ... و درد شدیدی در مفاصل و قرحه های بر امده در جوانی و مختصری از علل تب را ذکر میکند.                                                                                                                                          تعلیم نوزدهم : در این تعلیم تب و درد دل را ذکر میکند و روزهایی را که تب در آنها طولانی می شود با درهایی که همراه تب میباشد بیان میکند                                                                                          تعلیم بیستم : در بارل کسکه می خواهید ( راجع بمریض ) پیشگویی کند می گوید که چگونه باید انچه را از بیماریهای پیوسته دردناک بر می خیزد و چگونگی دانستن ان را بشناسد و از علل و نشانه ها و فصول سال و تأثیرات سر زمینها آگاه باشد . این است تعلمیهای کتاب « تقدمة المعرفۀ م بقراط .                                             در این کتاب از انچه باهل اینها می رسد از بیماریهای خصوصی و عمومی و یک نواخت و پرا کنده با حدودی معین و نشانه هایی آشکار سخن می گوید :                                                                                                                                    باب اول می گویدک هر کس را که میخوهد براستی در جستجوی پزشکی بر آید سزاوار است که اولا از فصول مختلف و انچه در انها پدید می آید, تحفص کند زیرا که زمانهای سال مانند یکدیگر نیستند و با یکدیگر اختلاف دارند و گاهیخود هم دگر گون می شوند                                                                                            باب دوم , می گوید: سالهاییکه فصول مختلف خود را متدل و چنانکه باید نگه می دارد پس بیماریهایی که در انها پدید می آید مانند هم می باشد با یکنواختی اختلافی ندارد و بشبه نمی اندازد ولی فصول بسیار دگر گون بیماریهایش نه یکنواحت است نه متوافق درمان کردن انها دشوار است.                             باب سوم میگوید:  که بادهای گرم و سرد عمومی باعث دگر گونی بدنها است .                                   باب چهارم  میگوید: پزشک را سزاوار است  که در نیروی آبها اندیشه کند زیرا که انها در طعم ووزن مختلف اند و نیز در نیرو سخت اختلاف دارند .                                                                                                                                           باب پنجم : در بارۀ آبها می گوید که انها چگونه است آیا ایستاده است و نرم یا درشت و جاری یا هم .. نواحی  مرتفع سنگلاخی یا شایسته و سریع الهضم؟                                                                                                            باب ششم می گوید : پزشک را سزاوار است تا در بارۀ زمینها اندیشه کند که آیابی آب و گیاه است و یا پر آب و گیاه و آیا معمور است یا بایر یا هم کوهستانی و سرد .                                                                    باب هفتم : گفته است : سزاوار است غذای مردم را یاد اورد شود که لذت و خوشی انها در چیست آیا در زیاد نوشیدن و خوردن است و راحتی را دوست می دارند یا دوستدار کار و کوشش و خوردن میباشد ؟ و انگاه از هر یک این چیز ها در هر سر زمین فحص کند.                                                                                  باب هشتم گفته است : اگر مقداری از فصل و سال بگذرد پزشک زود می تواند خبر دهد ار بیماری عمومی که برای هر یک از مردم ان زمان از ناحیل دگر گونی خوراکها شان پیش آید .                                     باب نهم گفته است : هر گاه بیماریها از فاسد بودن هوا نباشد ع عموم اهل شهر را نخواهد گرفت , بلک پراکنده خواهد بود . پس هر گاه پزشک در این قسم و در این چیزها اندیشه کند و درست بداند که فصلها چگونه میباشد لایق خواهد بود که دانش او درست باشد چه علم نجوم جزء کوچکی هم از علم پزشکی نیست و اما کتابش « د رهواها و سر زمنیها » :                                                                                      پس او سرزمینها و آبهایش و خواص انها را توصیف کرد است :                                                             گفتار اول : در شهر ها است که چهار نوع شهر است نخسیتن انها در قسمت استوایی و دوم در قسمت فرقدین و سوم برابر خاور و چهارم برابر باختر است پس راجه به  « نخستین » گفته است : هر شهری که در برابر بادهای گرم نهاده شده همان است که در میان خاور و باختر زمستانی  [ خورشید ] است چه ان بادها پیوسته در این شهر ها می وزد و از ( بادهای ) ناحیۀ فرقدین [محفوظ] است و آبهای این شهر ( ها ) بسیار گرم است در تابستان گرم می شود و در زمستان سرد و سرهای ساکنان این شهرها رطوبی و بلغمی است و شکمهاشان بسیار پیوسته رونده است و زنان این مردم بیمار و پیوسته در اثر زیاد خون دیدن رنجور می باشند و ( آبستن نمی شوند ) نه از جهت طبیعت شان بلکه در اثر بیماریهایی که دارند پس اگر باردار هم شدند بیشتر سقط میکند.                                                                                           [واما کودکان ] پس به کزاز و نفس تنگی ( ورم داخلی ) ور نجوری مبتلا می شوند و مردانشان را شکمروی و اسهال خونی و بیماری «ابیالوس » و تب طولانی زمستانی و شبانه و بواسیری در نشستگاه عارض می شود و به تبهای سخت و بیماریها تند و درد چشم طولانی مبتلا می شود و هرگاه پنجا ساله شدند نزله هایی از مغز بر انها عارض  شود و فلجی را که در همل سرزمینها میباشد در انان تهییج میکند و در بارل شهرهای ناحیه شمال گفته است : هر شهری که در برابر ناحیۀ بادهای سرد نزدیک ناحیۀ باختر و خاور و قطبین قرار دارد این بادها بادها بومی انها است و از بادهای گرم محفوظ گرم است و آبها شان خشک و بطی الهضم و از حد گذشته شیرین است ساکنان این شهر (ها) سخت نیرومند میباشد , ساقهای باریک و شکمهای درشت و سرهای محکم خشک سخت دارند و به فتق مبتلا می شوند و بیماریهاشان سینه پهلو و بیماریها تند و زیادی چرک است و رگهاشان پاره می شود زیادمی خورند و زود به درد چشم مبتلا نمی گردند و هر گاه مبتلا شدند چشمهاشان شکافته می شود و در سی سالگی بر عاف بسیاری مبتلا می گردند و بیماریهای افونی بانها نمی رسد و اگر هم مبتلا شدند سخت می شود . عمر شان طولانی می شود و اخلاقشان وحشی است نه آرام و نه ملایم و زنانشان از سردی و خسکی آب عقمی میباشند برای انکه عادتشان بسا بر خلاف عادت باشد پس هر گله باردار شدند زاییدن بر آنها دشوار باشد ولی سقط نمیکند و خوراک فرزندانشان برای سردی شیرها کم می باشد و زنها به کزار و دردشش مبتلا می شوند و کودکان در خایه ها شان آب زرد پیدا می شود و هر گاه بزرگ شدند از میان می رود و دیر بحد بلوغ می رسند.                                                                                          و اما شهری که در طرف بادهایی است که از خاورتابستانی و زمستانی می وزد بقراط گفته ک هر شهری که در ناحیۀ خاوری خورشید واقع است تابناک و درخشنده و صاف و خشبو و نرم است چراکه هوا در انجا غلیط نیست و خورشید از غلظت هوا مانع می شود . سیمای ساکنان این ناحیه خوشرنگ و تابناک رخشنده و اواز مردانشان صاف  و تند است و زود بخشم می ایند . علف و گیاه ان نیرودارتر و سالمتر است و این ناحیه طبیعة وضعی دارد که مانند فصل بهار گرمای ان اندک است بیماریها ن نیز کم و ناچیز میباشد و زنانش بسیار باردار میشوند و بدون سختی می زایند.                                                          و شهر چهارم در سمت مغرب این شهرها زا بادهای خاوری بر کنار است و بادهای گرم و سرد از سمت مغرب این شهرها از بادهای خاوری بر کنار است و بادهای گرم وسرد از سمت فرقدین در انها می وزد پس بیماریهای ان بسیار و آبهای ان نه پاکیزه و نه صاف است , علت ان هم هوای سحر گاهان میباشد زیرا که سحر های این شهر ها بشی طولانی است و خورشید در اول دمیدن , بر انها نمی تابد تا موقعیکه بلند شود و بر آید در این ناحیه در تابستان بادهای سردی می زود و مردانش زرد و زار و بیمار میباشد و از همۀ بیماریها زیان می بیند و اوازشان گرفته است و روزشان در فصل پائیز در اثر تغییر هوا بد است این بود باب اول در شهرا چهار گانه                                                                     گفتار دوم در آبهای است و آنها چهار قسم اس : نخست آبهای ایستاده مانند رود خانه هایی که جریان ندارد . دوم چشمه های جوشنده . سوم آبهای که زا بارانها پدید می آید . چهارم آبهایی که از برفها پیدا میشود.                                                                                                                                                                                                   بقراط گفته است : آبهای آشکار جادار روی زمین که جاری نمی شود و بارانها بر ان می بارد و باان می ماند و از انها کنده نمی شود و خورشید هم پیوسته بر ان می تابد و بتابش خورشید گرم می شود این آبها بد و بیر رنگ  است و تولید (صفراء) سودا< میکند و در زمستان سرد و هشک و تیره و بلغمی است که هر کس از ان بیاشامد بگرفتگی صدا و بیماری سپرزگرفتار می شود ... شکمهاشان درشت میباشد وتروقه ها وروها را لاغر و منقح میکند و مردم ان ناحیه بسیار می خورند و شتنگی انها بر طرف می شود و در زمستان و تابستان گرفتار بیماریها هستند و به آب  زرد مبتلا می شوند و در تابستان به اسهال ( ناشی از رطوبت سطع امعاء ) و تب  چهار یک طولانی مزمن گرفتار می گردند جوانان این مردم را دردهای شش و بیماریهایی که عقلها شان را سنگین و پریشان کند عارض می شود اما پیر مردان به تبهای آتشی گرفتار می شوند که نشان سوزندگی آن خشکی شکمهای اییشیان است . زنانشان را  در اثر بلغم سفیدی ع اقسام رومها عارض می شود پس بار دار نمی شوند جز بدشواری و نمی زایند مگر بسختی و بچه هاشان بزرگ می باشند و هر گاه جدا شدند ع لاغر و باریک می شوند کودکان را ورم خایه ( بافتق ی باون آب ) و مردان را رنجوری و  قرحه هایی در ساقها شان عارض می شود . عمرها در این ناحیه طولانی نمی شود و با گذشت زمان زود پیر می شوند و بسا زنها را چیزی رسد که تو هم کنند باردار شده اند  و سپس نادرست در اید .                                                                                     و آبهای چشمه های جاری اس سنگلاخها بد است زیرا که انها درشت است . چشمه های جوشنده از زمین گرم و از زمین معدن اهن ومس و نقره و طلا و گوگرد و زاگ و زفت و شوره همل اینها از شدت گرمی می باشد و آبهای سودمند اصلاح کننده ای از این زمینها بدست نمی آید ع بلکه همه اش درشت است و از نوشیدن انها دشواری پیشاب و شدت اسهال پیش می اید و آبهایی کهاز جاهای بلند و ازتلهای خاکی سرازیر می شود ع بهترین و سالمترین آبها است و هم شیرین است که نیازی به آمیخته شدن بسیار ندارد و در زمستان گرم و در تابستان سرد است این بود وضع آبهای جوشنده از چشمه های فرورنده و بهترین این آبها همان است از افق خورشید بخصوص خاور تابستانی جاری است زیرا که این آبها سفید و تابنده و خوشبو است و هر آبی که شور و بطی ا الهضم و درشت باشد کسانی که بدون نیازمندی بآن از ان می نوشند انها را سودمند نیست و بسا که برخی از طبیعتها و بیماریها را سودمند باشد و آبهایی که مزه اش بشوری مایل است همه اش بد و فساد اور است .                                                                      و هر چشمه ای در سمت خاور خورشید باشد غ آبش بهترین آبها است و پس از آن چشمه هایی که میان افق تابستانی خورشید است و در میان انها بهتر همان است که بطرف خاور مایل است سپس انها میان باختر زمستانی و تابستانی خورشید قرار دارد و از همه پست تر چشمه هایی است که در ناحیۀ جنوب است . اما چشمه هایی که در افق خاور و باختر زمستانی قرار قردارد پس انچه از انها در ناحیه شمال باشد بهتر است پس هر که درشت شکم باشد آبهای سبک و صاف برای او سودمند است و برای هر کس شکمش نرم و ملایم و بلغمی است زیان بخش چه آبهای شور شکم راوران میکند و مردم در این امر خطا  کرده اند و آبهای باران سبک و گوار است و خورشید از آب نازک و سبک ان را می رباید و آب را از نهر ها و دریاها و جاهای نمناک بخار میکند  و برای همین آبهای باران متعفین می شود و بو می گیرد زیرا که انها بوسیله بادهای پراکنده فراهم شده است و ا این جهت زودتر بدبو و دگر گون می شود چه رطوبتهایی که خورشید انرا می رباید (بخار میکند) پراکنده و پیوسته در هوا معلق است و هر گاه همه اش فراهم گردید و بوسیلل بادهای ناجوری که با یکدیگر برخودر میکند متراکم گردید انگاه ریزش کند و خصوصا انگاه موازنه چنانکه باید باشد ؛ و بیشتر هنگامی چنین است که فراهم گشتن براها شدت کند و بادی دیگران بدان روی آور شود و آنرا پاره پاره کند و هر گاه ابر دیگری بر ابر اول فشار اورد و انرا پاره کند در این هنگام رطوبت در اثر سنگین فرو ریزد و بادها انرا پاره پاره سازد پس برانها ریزند پدید آید , پس این آبهای بهترین آبها است جز انکه سزاوار بدبوی است و کسی را که از ان بیاشامد درشتی صدا و سرفه و سنگینی آواز عارض می شود و هرگاه پخته شود انهم هیچ سودی برای ان ندارد اما آبهایی که ابرفها و یخ است همه اش بداست چرا که آن آبها هر گاه یک بار منجمد شد دیگر بظبیعت اولی خود باز نمیگردد و انچه از آب سبک گوارا و صاف و پاکیزه باشد در اثر انجماد از بین می رود و می گریزد و  انچه از ان تیره است بحال خود باقی می ماند و نشان این مطلب ان است که اگر در روزهای زمستانی آبی در طرفی ریخته و با چیمانه ای معلوم سنجیده شود و زیر آسمان  قرار گیرد تا یخ ببندد اگر ان را در آفتاب گذارد تا باز شود سپس همان آب را پیمانه کنند , روشن خواهد شد که بطور محسوسی کم شده است و ان نشان این است که آب لطیف می رود و یخ نمی بندد و ( انچه ) نمی گریزد و می ماند[ ....ه و آب برفها پست تریت آبها است و هر گاه مردم آبهای گوناگون بنوشد بحبس بول و سنگ مثانه نهر هایی که ار ود خانه های بزرگ جدا  میشود یا از دریاچه هایی که سیلهای گوناگون پراکنده بدانها سرازیر است بنوشد زیرا که گوارا او شور و مدعنی دارد و نیز آب سلیل که از جاهای گرم مر سی پس هر گاه چنین آبهایی نوشیده شود بیماریها پدید آید و شیربد در شیر خوارگی سنگ مثانه تولید می کنند و زنها بسنگ مثانه مبتلا نمی شوند چرا  مجاری پیشاب انها گشاد است .                                                گفتار سوم دز مانها ( یعنی فصول سال ) است هر گاه مرض خیز یا سالم باشد, بقراط گفته است که اکر طلوع ستار گان و جز انها چنانکه باید باشد و ابها ( یعنی بارانها) در پائیز بسیار و در زمستان اندک و بی ابری هوا بسیار و سرما هم بی انداز نباشد آبهای چنین سالی در بهار معتدل و در تابستان سالم و سازگار و هوا نیز سازگار خواهد بود.                                                                                         و هر گاه زمستان خشک و بهار پر باران و جنوبی باشد مردمی که مزاجشان مرطوب است در تابستان به تب و دد چشم و اسهال ( ناشی از رطوبت سطح اماء) گرفتار می شوند.                                                و هر گاه در موقع طلوع ستاره ای که بنام « کلب» معروف است یعنی ستارۀ » شعری باران بسیار و زمستان باشد و بادها از هر سو بوزد ع بیماریها بر طرف شود و امید باشد که پائیز سالم باشد پس اگر چنان نبود مرگ در میان کودکان و زنان بسیار و در میان پیر مردان اندک باشد و هر که از مرگ برهد به تب چهار یک گرفتار گردد و بسا که بفراهم امدن آب زرد بکشد.                                                                    و هر گاه زمستانی جنوبی و پرباران و بهار خشک و سمالی باشد زنان باردار در فصل بهار سقط میکند و اگر م زاییدند , فرزندانشان رنجور خواهند بود که در همان ساعت میمیرند ویالاغر و زرد زرا زنده می مانند اما بقیل مردم برخی از ایشان به اسهال و چشم درد خشک گرفتار می شوند و بعضی از نزله هایی از سربشش عارض می شود اما بلغمیها و زنان به اسهال ( ناشی از رطوبت سزع امعاء ) گرفتار می گردند . اما صفراییان [..,] پس بعوارض سختی گرفتار می گردند چه پوستشان  سست ناتوان و اعصابشان خشکیده است و بسا ناگهانی بمیرند و بسا که طرف راست ایشان خشک شود.                                   و شهرهایی که برابر خاور خورشید است و بادهای ان سالم و آبهایش فرو رفته ( در عمق زمین) است پس کم می شود که دگر گونی هوا بآب آسبی رساند و هر شهری که مردم ان آب گرم رود خانه های را می نوشند و در سمت خاور قرار ندارد و نه بادهای آن سالم است دگر گونی هوا به ساکنان آن زیان میرساند و اگر تابستان عموما  خشک باشد بیماریها بزودی بر طرف شوند و اگر پر باران باشد زرد عارض شود خواهد مرد و هر گاه تابستان پر باران جنوبی باشد و پائیز مانند زمستان خشک و مرض خیز , بلغم مزاجها و پیر مردان چهل ساله بتبی که « قوسوس» نامیده  میش ود مبتلا می شوند.                                اما مزاجهای صفراوی پس از ذات الجنب و درد شش گرفتار می گردند.                                                و هرگاه تابستان خشک و جنوبی باشد پائیز پر باران و شمالی مردم را درد سر و سرفه و نفس تنگی و زکام و بعضی را سل عارض شود .                                                                                                          و هرگاه تابستان خشک و شمالی باشد و هنگام طلوع شعری باران نیاید برای مزاجهای بلغمی و مربوطبی سودمند و برای مزاجهای صفرایی زیان  بخش خواهد بود و بسا که صفرا مزاجهارا سودمند کند ودگر گونی بسیرا در اثر انقلاب  خورشید است و دگر گونی انقلاب تابستانی از زمستانی وپائیزی  از بهاری بیشتر است و هر سر زمینی که تغییر فصلش بسیار است ع هموار نیست و در ان کوههای دراز افراشته سر به آسمان کشیده ای است و هر سر زمینی که تغییر فصل ان اندک باشد هموار است .                                        پس بقراط اختلاف صورتها و حالات مردم و از اعتدال خلقت ایشان و سببی که بدان جهات برخی مانند برخی می باشند و اینکه ان در نتیجل هماهنگی زمان ( فصل ) و مطالع است سخن می گوید و از حال مردان و زنان در بسیاری  فرزندان و کمی انان و انچه باعث نسل یا قطع نسل می شود بحث میکند و می گوید که ساکنان سرزمینهای مرتفع هموار پر آب صورتهای زیبا دارند و تنومند میباشد و خوهای انان بنرمی و آرامش (مایل است 9 و اهل دلیری و سلحشوری نیستند.                                                                 و هر کس در زمین نرم کم آب و بی گیاه ساکن شود و مزاج هوای ان م معتدل نباشد, صورتهای انان درشت و رنگهاشان مایل بزردی یا سیاهی و اخلاقشان پست و خشمشان شدید و طبیعتشان با یکدیگر مخالف خواهد بود زیرا که در اثر اختلاف فصول طبیعتهای مختلف میشود سپس بعد از زمانها ( فصول ) و سر زمینها آب مشروب چرا که غذای ادمی پس از سرزمینها ّبآبای بستگی دارد.                                      سپس بقراط بعد از این جمله در بادها و وزش انها و انها که از جایی بجای می وزد سخن گفته و بادها را بچهار قسم بخش کرده است و می گوید که باد از نفوذ هوا وپیدایش ان از بهم خوردن جرمهای هوا میباشد.                                                                                                                           اینها بود مقاصد کتاب بقراط در هواها و زمانها» که جالینوس انرا تفسیر کرده و مذهب بقراط  را فصل به فصل و معنی شرح داد است . پس اینها ست که کتابهای بقراط که بر انها رجوع میش ود و این بود مقاصد انها و جالینوس انها را تفسیر کرده و بتفصیل مراد و مذهب بقراط را شرح داده و گفتار اورا روشن نموده و معانی ان را بیان کرده توضیح داده است.                                                                                                                            اما کتاب «ماء الشعیر » پس در ان بیماریها تند را که درد پهلو و درد شش برسام و تب سوزنده ( حمای محرقه) نامیده میشود ؛ ذکر مینماید و گفته است  که آب جو چگونه نوشیده می شود و روزهای نوشیدن ان کدام است و چگونه تهیه می شود و اوقاتی که نوشیدن ان کدام است و چگونه تهیه می شود و اوقاتی که نوشیدن ان در انها شایسته است و نیز اوقاتی ک در انها نوشیدن اب جو ممنوع است کدام است و خوراکی که باآن خورده میشود و نیز انواعی از بیماریهای تند و امراض محرقه را ذکر کرده و در هر نوعی از آنها سخن گفته است.                                                                                                   اما کتاب بقراط که ان را «کتاب ارکان م می نامد پس معنی ارکان  همان طبایع چهار گانه گرمی و تری و سردی و خشکی است و ارکان بدن عبارت است از پی و رگها و استخوانها و پوست و خون . اینها هستند ارکانی که قوام عالم بانها است.                                                                                         بقراط گفته که بدنها اگر یک چیز بود هر گز دردها بانها راه پیدا نمی کرد لیکن انها از چیزهای مختلف و طبیعتهای بیگانه ای که یکدیگر را زیان می رسانند پدید امده است و طبیعت آدمی و دیگر جانداران هر گاه چنین باشد ناچار ادمی  و هم همچنین دیگر طبیعتها یک چیز معین نخواهد بود بلکه قوام ان به تری و خشکی و گرمی و سردی است انگاه در این موضوع واضح و روشن سخن می گوید.                                                                                      بقراط را شاگردانی بود که کتابهای اورا ترجمه کردند و برخی از ایشان هم کتابهایی پرداختند و باو نسبت دادند زیرا که بدانش و فضل او اعتراف داشتند از انها است : « دیاسقوریدس» صاحب کتاب « اشجار و عقاثیر» چه او کتابی در موضوع منافع درختها نوشت و هر درختی را بشکل خودش کشید و آنگاه نوشت که آن درخت برای چه چیز سودمند است .                                                                       و از انها است « ارسجانس » مؤلف کتاب « الکناش» در توصیف و تشریح بدن اما دانشمندتر دانشمندی و مهمتر پزشکی پس از بقراط که بیش از دیگران بکتب بقراط آشنایی و در تفسیر انها توانایی داشت ع جالینوس بود , با فاصلل زیادی که باهم داشتند چه میان ان دو مدتی میدید فاصله بود جز آنکه گویی جالینوس در حکمت تالی بقراط پزشکی را که اعتماد بر انها است و بانها رجوع می شود , ترتیب داد و مردی فیلسوف و منطقی و دانشمند بود.     

نخستین کتابهای جالینوس کتابی است در فرقه های پزشکی ( فرق الطب ) که برخی از انها با برخی دیگر جنسا مخالف است و آنها عبارتر است از : فرقۀ رأی و اندیشه وقیاس و فرقۀ دوم  آزمایشها است و سوم فرقۀ چاره ها.                                                                                                        دیگر کتابی در خوراک و کتابی در زدن رگها و کتابی در تشریح اعصاب و کتابی درتشریح رگها ووریدها , و دو مقاله و کتابی در بیماریهای نفس و چهار مقاله در صدا و کتابی در فوائد عضوها , هیهفده مقاله ؛ و کتابی در تشریح رحم و کتابی در نشانه های چشم و کتابی در پزشکی اصحاب تجربه و سه مقاله در حرکت شش و سینه و کتاب بزرگ تشریح در پانزده گفتار:                                                         گفتار اول در عضله های و رطوبتهایی که در دو دست است و گفتار دوم در ماهیچه های دوپا و سوم در عصبها و رگها ووریدهای و دستها و پاها و چهارم در ماهیچه هایی که دو گونه و دولب را حرکت میدهد و ماهیچه هایی که فک پایین را بظرف سرو گردن و دو شانه حرکت میدهد و گفتار پنجم در ماهیچه های سینه و ماهیچه های دو طرف پشت و ماهیچه های استخوان پشت و گفتار ششم در ابراز غذا یعنی روده ها و شکم و جگر و پسرز و کلیه ها و مثانه و زهره مانند اینها ع ومقالۀ هفتم در تشریح دل گفتار هشتم در اجزاء سینه ع گفتار نهم  در تشریح دل گفتار دهم در تشریح دو چشم و زبان و مری و انچه بدان وابسته است گفتار یازده هم در حنجره و استخوانی که بان پیوسته است و عصبی که در زیر ان قرار دارد گفتار دوازدهم در تشریح آلات تناسل یعنی آلات منی و رحم و االات زناشویی گفتار سیزدهم در تشریح رگهای زننده یعنی شریانها و رگهایی که نمی زند , گفتار چهاردهم در عصب روییده از مغز گفتار پانزدهم در عصب روییده در پشت.                                                                                                                     و او را جز این کتابی است در تشریح در چند مقاله که در آنها از پوست و مو ناخنها و گوشت و پیه و گوشت رو پرده هایی که برخی عضوها را می پوشاند مانند پردل دل و معده وکلیه ها وجگر و پوستهای درونی و عضلل میان سینه و شکم و مجراها و رگهای زننده و زدن رگها و انکه رگها از کجا اغاز میشود و مجراهای پیشاب در میان کلیه و مثانه تا الت  مردی و مجراهای بیرون آیندۀ از دو گوش و نای شش و انچه از ان می روید و در شش می روید وجاهایی که در دو پستان است و شیر در انها است و دیگر چیزهای فرعی که در بدن و در جاهای معین است هر رطوبتی که باشد و چیز های فرعی در هر جایی که از بدن که باشد و مفصلها و چسبیدگی هایی که در سر است و جز آن و مفصلهایی که در رو و فک پایین است و فرورفتگیها ( سوراخها ) و پیوستگیهای آن و داندانها و استخوانی که در سر نای شش میباشد و انچه از دو پهلو بهم پیوسته است و استخوان پهنی که در شکم است و سرین ودنده ها و دوشانه و دو مفصل شانه ها و بازوها و استخوان ترقوه ها و بازو و استخوان ساق و استخوانهای پنجه و انگشتان و استخوان ران و بیخ گردن و انچه بر زانو است و استخوان ساق و استخوانهای پنجۀ پا و اشتراک استخوان کاسۀ سر با پرده هایی که روی مغز قرار دارد و عصبی که در تمام صورت می روید و ماهیچه ای که دو بنا گوش است و ماهیچه ای که جویدن بوسیلۀ ان انجام می گیرد و ماهیچه ای که دو گونه و دو لب و زبان را بجنبش می اورد و ماهیچه ای که ان را به حرکت می اورد و ماهیچه ای که دو چشم را حرکت میدهد.                                                                                                                     از اینها همه سخن می گوید و نیز از دهان و دولب و زبان و لئه و زبان کوچک و سرپوش حقلوم و رگهای حنجره و بینی و دو سرواخ بینی ودو گوش و گردن و عضله ای که در ان است و عضلۀ روی انگشتان و [ عضلۀ ] زیر ترقوه و طبیعت گردن و عضله های حجب و بازو و در تشریح تا انجا سخن می گوید که ابین اغراض برسد . و دو مقاله در بیماریهای نفس و کتابی در نیروهای طبیعی در کارهای نفسانی و مقاله ای در پیشاب از خون و مقاله ای در دواهای مسهل و کتابی که آن را « آراء بقراط و افلاطون » می نامد در نیروهای نفس ناطفه که تخیل و تفکر و حافظه باشد و می گوید که مغز سرچشمل اعصاب و دل سر چشمۀ رگهای زننده و جگر سر چشمل رگهای غیر زننده است و نیروهایی که بدن بانها بپا است در ده مقاله وفوائد اعضا در هیفده مقاله و کتاب عناصر که در ان می گوید : گرم و سرد و تر و خشک عنصر های عمومی همه اجسامی هستند که کون و فساد می پذیرد و عنصرها : زمین و آتش و هوا و آب است و عنصر های بدن ادمی : خون و بلغم ودو خط صفرائ و سوداء است و عنصر ع اخرین جزئی است که در چیز عنصر دار میباشد و کتاب امزجه که سیزده مقاله است در اقسام  مزاجهای بدنهای مردم و ساختمان بدن خوب و سلامت بدن و مزاج بدی که روبراه نیست و نیروهای دواهای مرکب و دواهایی که یافتن انها آسان است و کتاب حفظ تندرستان و کتبی در خوراکهای و کتابی در کیموس خوب و بد و کتابی در وسایل  تلطیف و مقاله ای در تقسیم بیماریها ومقاله ای در علل بیماریها و مقاله ای در تقسیم بندی بیماریها و مقاله ای در درشتی ( وسفتی ) خارج از طبیعت و مقاله ای در امتلاء و دو مقاله در تقسیم تتبها و بیماریهای درونی و کتابی در مواقع بیماریها و کتابی در نفس تنگی و کتابی در بحرانها و کتابی در زدن رگها وشناختن هر کی از انواع  نبضها و سببهایی که انواع نبضها را بوجود می آورد و پیشگویی راجع به بیمار ( تقدمۀ معرفت ) در شانزده مقاله و کتاب چارۀ بهبودی ( حیلة البرء) و آن کتابی است که در آن راه بهبودی همل بیماریهارا بیان کرده و بدنبال آن در همین  فن مقاله ای اورده است در بارۀ بیماریهای پیوند دهنده یعنی بیماریهای نزدیکی که میان بیماری دور و بیمار پیوند می دهد و مقاله ای در پیشاب از خون در بدن و کتابی در دستۀ اصحاب چاره ها و مقاله ای در سل و مقاله ای درددرمان کودک شیر خوار و مقال ای در دستور بقراط برای بیماریهای تند و مقاله ای در رگ زدن و جالینوس کتابهای بقراط را فصل بفصل و گفتار بگفتار تفسیر کرده و یکایک انرا شرح داده است.                            از سروران حکمائ که پس از بقراط امده « سقراط » سر امد فیلسوفان است و نخستین کسی که زبان بحکمت گشود و گفت انچه را که از او شنیدند و حفظ کردند ع حکایت شده است که تیمائوس باو گفت : ای استاد چرا دانش خود را برای ما در کتابهای نمی نویسی ؟ پس باو گفت ای تیمائوس چه قدر بپوستهای چارپایان مرده اعتماد داری و چه قدر بکوهر های زنده جاوید بد گمانی ! و چگ.نه علم از جایگاه نادانی پدید آید با انکه وسیلۀ ان عنصری عفلی است؟                                                        پس شاگردش « ایعطبش » باو گفت : کاش کتابی برای من دیکته می کردی که از تو جاوید میماند باو نیز گفت ک دانش نیازی بپوستهای گوسفندان ندارد. و بعضی از شاگردانش گفت : کاش کتبی از حکمت خویش توشۀ ما می ساختی تا خردهای مارا بدان می آزمودی . سقراط باو گفت : به نوشتن حکمت در پوستهای گوسفندان دل مبند تا انرا از داشن و زبان خود رساتر بدانی .                                            چون مرگ سقراط فرا رسید باز شاگدانش از او خواهش کردند تا حکمتی بدانها توشه دهد و بدان رجوع میکرده باشند پس در اخلاق نفس سخن گفت و سپس در بارۀ فلک بسخن گفتن پرداخت و گفت که ان کروی  است و او راو زهر خورانیده بودند پس در گذشت.                                                             پس از سقراط « فیثاغورس » است نخستین کسی که در اعداد و حساب و هندسه سخن گفت  و الحلن موسیقی راوضع کرد و عود را اختراع کرد او در زمان پادشاهی بود که باو « اگوستوس » گفته می شد پس از او گریخت وپادشاه ان را اتش زد و او را سوزاند . فیثاغورس را شاگردی بود که باو « ارشمدیس » گفته میشد پس آینه های سوزانده را ساخت و کشتی های دشمن را در دریا اتش زد .               و از انها است « بلینوس» نجار که باو « یتیم » گفته میشود و او صاحب طلسمات است که برای هر چیز طلسمی قرار داد.                                                                                                 و از آنها است اوجانس « صاحب هندسه و قسمت و انواع فلسفه و باو «دیوجانس کلب» گفته می شد . پس باو گفتند : چرا « کلب» نامید شدی؟ گفت برای انکه من بر بدان فریاد می زنم و برای نیکان تملق و فروتنی دارم و در بازارها جای می گزینم .                                                                                      و از انان است ک افلیمون » اهل مکانیک یعنی حرکتهایی که بوسیلل آب است مانند صورت که ساخته می شود و بی انکه از ان حرکت داده شود و آب ان را حرکت می دهد و از جایی بیرون می اود و در جایی فرو می نهد و افزار هاییکه بی انکه حرکت داده شود  وبوسیلۀ آب حرکت داده میشود و پس بیرون می اید ( آب 9 ان را فرو می برد و نیز بیرون می آید و رو براه می رودد و او راست اشکال ان که ساخته م یشود  و درست میباشد . و از انهاست  : افلیمون » دانمشند علم فراست و کتابی که در ان بیان کرده است انچه را علم فراست در باب خلقت  و اوزاهای و شمائیل بر ان دلالت میکند  وبرهان آنرا اورده است .      و از ایشان است : « ذیمقراطیس» و او است که گمان میکند جهان از ذره ( اتم ) فراهم امده است  و اورا کتابی است در سرشتهای حیوان و انچه از انها با سرشتهای انسان  موافق میباشد .و از ایشان است : « افلاطون » و او شاگرد سقراط بود وهموارست : در بارۀ نفس و صفات آن سخن گفت بدانگونه که  بقراط  در بارل تن و صفات آن , پس گفت که برای نفس سه قوه است : یکی از انها در مغز است و تفکر و تعقل بدان است و دومی در قلب است و غضب و شجاعت از ان و سومی در جبد است و شهوت و محبت بدان سپس سخن را در بارۀ روح نفسانی دنبال کرده تا آنکه همۀ عضوها را توصیف نموده است . انگاه بذکر ان باعث صلاح یا فساد نفس است پرداخته و گفته است که هر عیبی با نجات نفس ناسازگار است پس سزاوار نیست که تنها زندگی را شایسته داریم  لیکن مردنی شایسته نیز و سازاوار نان است که زندگی و مرگ هر دو را شایسته داریم.                                                              و از ایشان است :« اقلیدس» صاحب کتاب اقلیدس در حساب . و تفسیر اقلیدس کلید است نانکه بطلمیوس گفته که آن کتاب مقدمه اس است برای شناختن حساب و کلید علم کتاب مجسطی است در علم نجوم و شناختن و ترهایی که واقع می شود بر قوسهای پاره های دائره هایی که افلاک ستارگان است [ و منجمان آنهارا کردجات می نامند . برای تعدیل مسیر ستارگان ] در طول و عرض وسرعت و کندی و استقامت و رجوع و طلوع و غروب کواکب و جای رسیدن شعاع انا و دانستن ساعتهای شب و روز و مطالع برجها و اختلاف ان در اقلیمای زمین و حساب قران و استقبال ( ستاگران 9 و کسوف خورشید و ماه و اختلاف منظر از افقهای زمین در همل نواحی آسمان .                                                                              و کتاب اقلیدس سیزده مقاله و در این سیزده مقاله دارای چهار صد و نجا و دو شکل است با برهان و شرحی که هر گاه طالب علم حساب بفهد  هر بابی از حساب بر او آسان گردد و گشاده شود پس آغاز سخن میکند از سببهایی که علم بوسیلۀ انها دسترس میشود و با شناختن انها به معلوم احاطه حاصل می گردد و آنها خبر است و مثال و خلف و ترتیب و فصل و برهان و تمام . اما خبر پس عبارت است از خبر مقدم باجمال پیش از تفسیر و اما مثال پس ان صورت شکلهایی است که ازآنها خبر داده شده و با چگونگی انها بر معنی خبر استدلال می شود و اما ترتیب پس آن تألیف و ترکیب عمل است برهان ترتیبی که در علم دارد و اما فصل پس آن جدا ساختن خبر ممکن است و اما برهان پس آن اقامۀ حجت است بر تحقیق و درستی خبر و اتکام پس عبارت است ا کمال علم بمعلوم .                                                  مقالۀ نخسیتن در نقطۀ که جزئی برای آن نیست و خط که طول است بدون عرض و ان چهل و هفت شکل است .                                                                                                                        مقالقۀ دوم در هر سطح متوازی الاضلاع قائم الزاویه ای که دو خط محیط بزاویۀ قائمه بدان احاظه کند و آن چل و چهار شکل است.                                                                                                       مقالۀ سوم در دائره های با هم برابری که قطر های انها با هم برابر است و خطهایی که از مرکزی های آنها بخطهای محیط بانها میگذرد و خط مماس با دائره که از آن بگذرد و آن را قطع نکند و آن سی و پنج شکل است .                                                                                                                         مقالۀ چهارم , هر گله شکلی در میان شکلی باشد و زاویه های شکل داخلی با اضلاع شکل بیرونی مماس باشد و ان شانزده شکل است .                                                                                                                                                          مقالۀ پنجم در جزئی که ان بزرگترین مقدار اصغری است که عاد مقدار اعظم باشد و ان بیست و پنج  شکل است .                                                                                                             مقالۀ ششم در سطوح باهم برابری که زاویه های هر سطحی از آنها با زاویه های سطح دیگر برابر باشد و اضلاحی که بتناسب ] بزوایه های متساوی احاطه دارد و نیزسطوح متکافیة الاضلاعی که اصلاع انها باهم متناسب باشد و ان سی و دو  شکل است .                                                                                                     مقالۀ هفتم در یک عدد جفت که بدو قسم متساوی قسمت پذیر است و عدد طاق که بدو قسم متساوی قسمت پذیر نیست و از جفت یکی فزون دارد و عددی که انر ا زوج زوج گویند و آن عددی است که هر زوجی که عاد ان است  بارهایی که شمارۀ انها زوج باشد از ان کم شود ,  و عددی که[ زوج [ فرد نامیده میشود و ان عدد است که هر زوجی که عاد ان است بارهایی که شمارۀ انها فرد است از ان کم شود و عددی ک فرد نامیده میشود و آن عددی است که هر فردی که عاد آن است چندین بار که عدد ان فرد باشد از ان کم شود و عددی که اول نامیده میشود و آن عددی است که فقط یک عاد ان است و عددهایی که هر یک از انها نسبت بدیگری اول است و انها عدد هایی هستند که جز عدد یک عددی مشترک ندارد که عاد همۀ انها باشد و عدد مرکب و آن عددی است که عددی دیگر عاد ان باشد و عدد هایی که هر یک از انها نسبت بدیگری مرکب است یعنی عدد هایی که عددی  دیگر  میان همۀ انها مشترک و عاد انها باشد و عددی که در عدد دیگر ضرب شده و آن عددی است که بشمارۀ احاد مضروب فیه تکرار شود و حاصل ان عددی دیگر باشد و عدد مبع که عددی است فراهم امده از ضرب عددی در خودش [ و دو عدد متساوی بآن محیط میباشد و عدد مکعب که عددی است حاصل از ضرب عددی در خودش ] سپس در خودش و سه عدد مساوی بآن احاظه دارد و عدد مسطح یعنی عددی که دو عدد بآن محیط باشد و عدد مصمت یعنی عددی که سه عدد بآن احاظه دارد و عدد تام که با مجموع اجازی خود مساوی است و اعداد متناسب یعنی عددهایی که در اول انها چند برابر دوم بان اندازه باشد که در سوم انها چند یعنی عدد هایی که در اول انها چند برابر دوم بآن اندازه باشد که در سوم آنها چند برابر هارم و اعداد مسطحه و مصمتل متشابهه یعنی [ عدد هایی که ] اضلاع انها متناسب باشند و این مقاله سی و نه شکل است.                                                          مقالۀ هشتم در اعدادی که پس از یکدیگر واقع می شوند و دو طرفی که هر یک از آن دو نسبت بدیگری اول است و آن ۲۵ شکل است .                                                                                                                              مقالۀ نهم در ضرب اعاداد مسطحۀ متشابهه و انچه حاصل می باشد از ضرب عددی در عدد مربع و عددهایی که بعضی عماد  بعضی باشد در عدد مکعب و انچه حاصل میباشد از ظرب عدد مکعب در عددی غیر مکعب و انه میباشد از عدد های مربع تألیف شده بر نسبتهایی که یعضی در پی بعضی بوده باشد و چگونه مکعب می باشد , و انچه می باشد از عددهای متناسب مصمت مکعب و مسطح و عددهایی که بعضی عاد بعضی میباشد و زوجها از زوجها و فردها از فردها و زوجها از فردها و فردها از زوجها چگونه کم می شوند و این مقاله سی و هشت شکل است .                                                                                  مقالۀ دهم در خطوطی که برای آنها مقداری مشترک باشد که همۀ انها را اندازه گیری کند و انها را خطوط متقادرات گویند [ و خطوط متباینات ] که [ برای انها ] مقداری مشترک که واحد همل انها باشد نیست , و خطوط متقادراتی که یک سطح مشترک مقدار وواحد [ مربعات ] انها باشد و این مقاله صد و چهار شکل است.                                                                                                                              مقالۀ یازدهم در مصمتی که دارای طول و ارتفاع و سطح است و آن چهل و یک شکل است .                                                مقالل دوازدهم در سطوح کثیر الزاویۀ متشابهه ای که اندازۀ بعضی از انها نسبت به بعضی در دائره ها مانند شمارل مربعاتی باشد که از قطرهای دائره ها میباشد و آن پانزده شکل است .                                                               مقالل سیزدهم که آخرین مقاله های اقلیدس میباشد در خطی است که تقسیم می شود به میان و دو کنار و ان بیست و یک شکل است.                                                                                                                             برای اقلیدس نیز کتابی است دز مناظر و اختلاف انها که ناشی است از مخارج چشمها و شعاع در این کتاب می گوید که شعاع در خطوطی مستقیم از چشم بیرون می رود و سپس سمتهایی پدید می اید که از بسیاری بی نهایت است چه یزی هایی که شعاع بر انها واقع می شود دیده میشوند و انچه شعاع بر ان نمی افتددیده  و نمی شود و در این باب شکهایی گونا گون بعنوان مثال می اورد که خروج شعاع و چگونگی ان را بیان میکند و این اشکال شصت و چهار شکل است .                                                                     و از دانایان یونان است « نیقوماخس »حکیم فیثاغورسی که « القاهر عند المفاضله » نامیده میشود و او پدر ارسطو و صاحب کتاب « ارثماطیقی » است که در آن کتاب قصد دراد اعداد را بیان کند و گفته های پیشین فلاسفه را باگوید پس نیقوماخس گفته است : پیشینیان گذشته که دانش را آشکار ساخته و در آن رسوخ داشته اند و نخسیتن شان فیثاغورس بوده است در مقامتعریف چنین گفته اند که فلسفه ؛ معنی ان حکمت است و نام این هم از آن مشتق شده است پس گفتند : حکمت ع حقیقت علم بچیزهای همیشگی است و در آغاز کتاب در بارۀ حکمت و فضل ان و انچه حکما در فضلیت  علم گفته اند ع فنونی از سخن اورده و سپس کتاب خود را شروع کرده است پس گفته است که همۀ چیزهای دنیا که دو طبیعت دارای تقدیر محکم است بعد وابسته است و تحقیق این مطلب ان است که عدد بمنزلۀ نمونه ای است که از روی ان میزان گرفته می شود  و ان همه اش معقول است و این چیزهای که کلمۀ کمیت ( چندی) بآنها محلحق می شود چیزهای مختلفی هستند پس ناچار عددی که با این چیزها همراه است بخودی خود مرکب و مقدر است نه بواسطه چیز دیگر چه هر مرکبی ناچار از چیز های مختلفی  است و از چیز های موجودی زیرا انچه موجود نباشد نمی توان انرا تألیف و تکریب کرد و آنچه هم موجود باشد جز انکه منشاکل نباشد تألیف ان امگان پذیر نیست و چیزهای تألیف شده فقط از چیز های موجود مختلف منشا کل تألیف شده اند چه اگر ان مؤلف مختلف نباشد پس سک چیز خواهد بود که نیازمندی بدلیف ندارد و اگر منشا کل نباشد متجانس نخواهد بود و هر گاه متجانس نباشد پس متضاد خواهد بود که نمی شود آنرا اتالیف کرد و عدد خود از این چیزها است چه ان را دو نوع مختلف متشاکل و متجانس است که زوج و فرد زیرا که دو در عین اختلاف پیوشته با یکدیگر الفت پذیر و قابل ترکیب هستند.                                                              پس گفتار اول از ارثماطیقی در بابهایی است که یکی از انها تعریفهای عدد است و آن بدو قسم منقسم می شود که یکی از ان دو را فرد و دیگری را زوج می نامند پس فرد بسه قسم منقسم می گردد یکی آنکه اول است و مرکب نیست و آن عددی است که عددی دیگر عاد ان نباشد مانند هفت و یازده دیگر قسم دوم است که مرکب  است و ان عددی است که ان را عاد باشد مانن 9 و ۱۵ و قسمی و سوم از ان است که مرکب باشد بخودی خود ولی نسبت بمرکب دیگری اول است و ان دو عددی هستند که هر یک از آن دو را عددی است عاد ان ولی ان دورا هنگام مقایسل با یکدیگر عددی مشترک عاد هر دو نباشد مانند عدد 9  نسبت بعدد ۲۵ .                                                                                                                             و زوج نیز بسه قسم منقسم میشود : زوج زوج و ان عددی است که مرتب بزوجهایی تقسیم می شود تا بیکی برسد مانند شصت و چهار و زوج فرد که ی بار بدو نصف تقسیم میشوده سپس تقسیم پذیر نیست مانند چهارده و ۱۸ و زوج زوج و فرد و ان عددی است که بیش از یک بار بدو نصف تقسیم شود اما یکی بیکی نرسد و در این باب سخنی مفصل و مشروح اورده است .                                                                               گفتار دوم در کمیت مفرده است و ان عدد زائد و عدد معتدل و عدد ناقص است اما عدد زائد پس ان عددی است که مجموع اجزایش هر گاه جمع شود بر مجموع خودش فزونی داشته باشد مثل ۱۲ و ۲ چه ۱۲ را نصف و ثلث و ربع و سدس و یک دوازدهم است و هر گاه همل اینها را جمع کنی از خود عدد فزونتر می شود و عدد معتدل ان است که مجموع اجزایش با خود عدد برابر باشد مثل ۶ و ۱۸ چه عدد ۶ نصف و ثلث و سدس دارد و این سه را هر گاه جمع کنی همان عدد شش خواهد بود نه کم و نه زیاد و عدد ناقص ان است که مجموع اجزایش از خودش کمتر باشد مثل ۸ و و بیست و چهار چه ۸ را نصف و ربع و ثمن است و هرگاه جمع شود عدد ۷ بدست آید که یکی کمتر است و در این باب شکلهایی قرار داده و گفتاری درست آورده است.                                                                                                          گفتار سوم در کمیت مضافه و ان بدو قسم منقسم می شود یکی از آن دو کمیتی است که نسبت  به کمیت مضاف الیها معادل و برابر است مثل ۱۰۰ که معادل با ۱۰۰ است و ۱۰ که معادل با ۱۰ است و قسمی است که ازاعتدال بیرون است و نیز بدو قسم منقسم می گردد یکی از ان دو کبیر و دیگری صغیر پس کبیر به پنج قسم منقسم میگردد  قسمی از آن مضاعف است مثل ۲ به چهار و چهار نسبت به ۸ و قسمی از ان زاید به یک جزء است مثل ۳ نزد و چهار چه چهار آن و مانند ۳/۱ ان است و قسمی از ان زائد بدو جزئ است مثل ۳ که اول اعدا فرد است نسبت به ۵ که دوم فردها است پس فزونی  دو جزئ پیدا شد و بهمین ترتیبزیادتی اجزایی نیز می شود و قسمی از ان مضاعفی است که یک جزء بیشتر دارد و ان میان دو عددی پیش می اید که یکی از ان دو مانند دو برابر دیگر باشد باافۀ یک جزء مثل ۵ هر گاه نسبت به عدد ۲ حساب شود چه ان مانند دو برابر ۲  باضافۀ یکی است و قسمی از ان مضاعف زاید بدو جزء است مثل چهار نسبت به عدد ۱ و صغیر نیز پنج قسم است یکی از ان زیر مضاعف ( زاید بچند) جزء .                                                                                                                                                          سپس می گوید در بارۀ عددهای سه گانه ای که یکی از آنها کبیر و دیگری متوسط و سومی صغیر باشد و هر گاه اعتدال انها خواسته شود از اوسط مانند اصغر و از اعظم باندازۀ باقیماندل از اوسط و مانند خود اصغر بیندازند پس هر گاه عددهامتعادل شدند تناسب انها کامل می گردد.                                                                                        سپس می گوید دربارل عددهای مضاعف که زاید و ناقص می شود و برای ان شکل سه گوشی با دو پایه قرار میدهد و در شکل ۲۱ خانه است پس (خط) اول شش خانه است و اول ان یک است سپس ان را دو برابر میکند تا ۳۲ (۱-۲—۴-۸-۱۶-۳۲) و دوم پنج خانه است و اول ان سه است سپس  ان را دو براب میکند تا ۴۸ ( ۳-۶-۱۲-۲۴-۴۸) و سوم چهار خانه است و اول ان نه است سپس ان را دو برابر میکند تا ۷۲ ( 9-۱۸-۲۶-۷۲) و چهارم سه خانه است و اول ان ۲۷ است سپس آن را دو برابر میکند تا ۱۰۸ ( ۲۷-۵۴-۱۰۸) . پنجم دو خانه است که اولش ۸۱ و سپس دوبرابر آن ۱۶۲ می باشد (۸۱-۱۶۲) و ششم یک خانه است که آخر ( و در راس مثلث ) باشد و ان ۲۴۳ است.                                                                       سپس میگوید در بارۀ عدد مربعی  که مانند ان بر ان افزوده گردد سپس سخن می گوید در باره سطوح و خطوط نقطه های و سطوح مثلث و مربع و مسدس و نیز اضلاعی را که سطوح بآنها قائم است و مساحتهای انا را شرح میدهد.                                                                                                                                 سپس میگوید در بارل عدد مخمس که دارای اضلاع پنجگانۀ معتدله ای باشد و آنکه بالا رفتن ان چگونه است انگاه  در بارۀ مسبع و مثمن و اینکه ترکیب اننها چگونه است سخن می گوید و برای انها چگونه است سخن می گوید و برای انها جئولی پنج درنه می سازد و در باره اجزائی از مثلثات و مربعات و مخمسات و مسدسات که جرمی بدون سطح یا جرمی و سطحی دارد بحث میکند سپس در باره ترکیب چیزهایی که از خلطهای پرا کنده ای  مرکب می شود سخن میگوید و انگاه در باره  واسطه هایی که سه نوع است : یکی برای حساب و دوم برای مساحت ( هندسه ) و سوم برای تألیف الحان ( موسیقی ) و می گوید که بعضی از پیشینیان آن را ده تا قرار داده اند وواسطه های هر یک از حساب و مساحت و الحان را بیان کرده و در بارۀ هر نوعی از انها بیانی مشروح و دلیلی آشکار اورده است . و از دانایان یونان است «اراطس» که صورت فلک را بشکل تخم ساخت و فلک را بدان نشان داد و برجها را در آن تصویر کرد.                                                                                                                                  و از دانایان یونان است « رسطاطالیس » پسر نیقماخس جهراسنی و او شاگرد افلاطون بود پس در عالم علوی و سفلی و در صلاح و فساد عالم و در اخلاق نفس و در حقیقت منطق سخن گفت و قواعد حکمت و اقسام و شعبه های ان را وضع کرد پس نخستین کتابش « کتاب مدخل » برای علم فلسفه است و ان همان است که به یونانی ن ایساغوجی م نامیده می شود پس آغاز آن در ذکر حد است و آنکه قوام حد به چیست و اسم حد از کجا مشتق شده و کمال حدبه چیست و فساد ان در چیست و در امتیاز میان حد و محدود .                                                                                                                              و کتاب دوم در ذکر فلسفه است و انکه چگونه مشتق شده است.                                                                             و کتاب سوم کتاب قوای نفس است که ناشی از فکر و صب و شهوت است پس انچه از این حد عتدال بیرون رود فاسد خواهد بود.                                                                                                                                    و کتاب چهارم در منطق است که اصل فلسفه می باشد.                                                                                                   و کتاب پنجم در ان منقسم شدن چیزها را بدو قسم می گوید : انچه چاره ای از ان نیست ماننده غذا و انچه چاره ای از آن هست مثل پاکیزه کردن جامه .                                                                                                      و کتاب ششم در امور است که سه قسم میشود و اجب مثل گفتارت که « اتش گرم  است » و ممکن مثل گفتارت که » زید نویسنده است و ممتنع مثل گفتارت که اتش سرد است »                                                                           و کتاب هفتم در جنس است که بر سه قسم است : جنس عادت و جنس طبیعت [....]                                                        و کتاب هشتم ذکر میکند در ان انچه را متجزی نیست و آن بچهار قسم منقسم می شود: یا برای آنکه اجزائی ندارد مانند نقطه و یا برای خردی مانند دانۀ خردل و یا برای محکمی مانند سنگ و یا برای انکه نه بر اجزائی است .                                                                                                                                    و کتاب نهم در مناسبت است که چهار قسم می شود ک یا طبیعی است مانند مناسبت پدر با پسرش و یا کسبی است مثل مناسب شاگر با معلمش و یا با اراده است مثل مناسب دوست با دوستش و یا بالعرض است مثل مناسبت غلام  با خواجه اش سپس کتابهای او پس از این در چهار نوع است : یکی از انها منطقبات است و دوم در طبیعتها ( طبیعبات ) است و سوم در انچه با اجسام بوجود می آید و بانها پیوستگی دارد و چهارم در انچه نه اجسام بوجود می آید و نه با انها بستگی دارد و کتابهای ارسطو در منطق هشت کتاب است که اول انها « قاطیغوریاس » نامیده شده و غرضش در این قسمت بحث در مقولات ده گانه مفرد است و ترعیف انهابطوری که هر یک را از جز آن تمیز دهد و انچه شامل همۀ آنها است و انچه شامل  عده ای از انها می شود و انچه بهریک از انها اختصاص دارد.                                                            پس به تعریف چیزهایی می پردازد که درصفت و شباهت بر انها مقدم است مثلا جوهری حامل است و جوهری محمول که برای ان جوهری نیست بلکه عرضی است و نیز عرضی حام است و عرضی محمول یعنی مقول بر ان [....] تا بیان کند که جوهرهایی است محسوس و جوهرهایی دوم و غیر است محسوس که مقول بر محسوس می شود و نیز اعراضی است محسوس  و اعراضی است دوم غیر محسوس که مقول بر محسوس میگردد و انگاه خود ده مقوله و تعاریف انها  و ( اعراض ) عامه و خاصۀ انها را بیان میکند.                                                                                                                                و این ده مقوله عبارت است از : جوهر , کمیت , کیفیت , مضاف , متی , فاعل مفعول وضع , جده .                                        و ان را بدینجهت کتاب مقولات نامیده اند که این اسمها جنسهایی هستند که بر انواع و اشخاص گفته میشود مثلا مثلا جوهر بر جسم مقول است و جسم بر متنفس و غیر متنفس مقول می شود و متنفس بر حیوان  و نبات و حیوان بر انسان واسب شیر و اسنان بر زید و عمر و خالد که دیگر کلی نیستند واسب بر این اسب باشاره و بر آن اسب بشباهت مقول می گردد و کمیت برکم متصل و منفصل و دیگر جزئیات ان اطلاق  می گردد و همچنین همۀ مقولات دیگر .                                                                                        و دوم که کتاب « تفسیر« نامدیه شده و غرضش در این کتاب گفتار در بارۀ قضیه هایی است که مقدمات قیاسهای علمی می باشند یعنی قضایایی که مشتمل بر اخبار ایجابی  یا سلبی هستند یا [ ....] انچه در اغوش  باشد پس در انچه قضیه های ان  میباشد یعنی اسم و حرف و قول و تعریف و خبر دهندل از قول سخن گفته و در قضیه های تألیف شده از اسمی  و حرفی و سومی و چهارمی مثل گفتار ما : ن النارهی حارة » و انچه در این باب پیش می اید ودر جستجوی از ( آنکه 9 کدام قضیه ها ناسازی بیشتری دارند موجبه با سالبه اش یا موجبه  ای که مضاد آن است ارسطوو این قسمت را بدانجهت « کتاب تفسیرم نامیده که مقصودش « قول جازم » بود و « قول بسیز » که اشتراک اسمی ندارد و می خواست انرا از قول غیر جازم که دروغ و راست نمی باشد جدا کند و قول غیر جازم ( انشا 9 نه قسم است : استخبار ( استفهام ) مانند گفتارت « از کجا امدی ؟ » و دعای ( نداء ) مانند گفتارت « ای فلان بیا » وخواستار ( امر ) مانند گفتارت در امر « من از تو می خواهم که چنین و گنان کنی و تعجب مثل گفتارت در باره امری از این چه حاصل » مثل گفتارت بخدا سو گند که باید بروی « و شک مانند این گفتارت « شاید واقع همان باشد که می گوید » ووضع مانند گفتارت این مزرعه وقف بر فقرا باشد و شرط و جزا مثل گفتارت « اگر چنین و چنان کنی تورا چنین پادشی دهم :                                                                                         و قضیه از جهات مختلف بنامهای مختلف خوانده میشود ک پس هر گاه قضیه چیزی را برای چیز اثبات میکند « موجبه » و هر گاه چیزی را سلب میکند « سالبه م نامیده شود و هر گاه قضیه مقدم داشته شود تا چیزی از ان استخراج گردد انرا « مقدمه » نامند و اگر خود از مقدمات قبلی استخراج شده باشد « نتیجه است و هر گاه مقدماتی باشد با نتیجه حاصل از انها « صیغه نامیده شود.                                                   کتاب سوم « انولیطیقا» و معنی آن نقائض است [ و غرض ارسطو در این کتاب م روشن ساختن جوامع مرسله« است یعنی : «ماهی » و کیف هی » و « لم هی » و غرضش نوع جامع هر سه معنی است و انچه بر ن جامعل مرسله گفته شده و بودن و جامعه و انگه ترکیب  «جامعه های چگونه است و چند نوع میباشد و از راستهای انها بذاته و نیز از حرکت چه ظاهر می شود.                                                                              کتاب چهارم « ابودقطیقا« و معنی ان اصلاح است و غرض ارسطو در این کتاب بحث کردن در امور واضح برهانی است و اینکه انها چگونه است و چیست که سزاوار تألیف است . و این کتاب ن بیان و برهان » نامیده می شود زیرا که ارسطو در این کتاب راه تمیز دادن حق از باطل و راست از دروغ  را توصیف میکن پس میگوید که مقدمات بر پایۀ مقدمه ای است مورد اتفاق و معروف نزد عامۀ مردم که از دو چزء سابق در علم ترکیب یافته باشد مانند گفتار گوینده : هر انسان زنده است و مقدمل دوم که موجب جدل می شود هر چند فی نفسه صحیح باشد لیکن نزد عامۀ مردم مجهول است و بواسطه نیاز دارد که درستی این بوسیلۀ آن شناخته شود  مانند گفتار ما : «هر انسانی جوهراست »                                                           کتاب پنجم او « طوبیقا» نامیده شده و غرضش در این کتاب آشکار ساختن نامهای پنجگانه ای است که جنس و نوع و فصل و خاصه و عرض (عام9 باشد پس حقیقت جنس و نوع را تعریف میکند و برای ـنکه جنس و نو را از هم جدا کند فصل را که میان ان دو تمیز میدهد تعریف می نماید و انگاه از خاصۀ هر یک از آن دو و سپس از اعراض ( عامۀ) جوهر بحث می کند.                                                                             کتاب ششم که « سوفسطیقا» نامیده شده غرضش در ان گفتگو در پیرامون مغالطه است و می گوید که مغالطه چند نوع است و چگونه باید از قبول مغالطه ها پرهیز کرد و در همین کتاب است که سوفسطاییان را رد کرده است .                                                                                                                             کتاب هفتمین که «ریطوریقا» نام دارد معنای ان بلاغت ( خطابه) است در هر سه نوع حکومت و مشورت و ستون و نکوهش کردن که جامع انها تقریظ است .                                                                                  کتاب هشتمش که « فوایطیقا» نام دارد غرضش در ان گفتار در صناعت شعر است و انچه شعر در ان رواست و اوزانی که بکار برده می شود و هر نوعی اینها است مقاصد ارسطو در کتابخای منطبقش چهار کتاب مقدم و چهار تالی ان اما کتابهای طبیعی :                                                                                                    کتاب «سمع الکیان » یعنی سماع طبیعی است که ارسطو در ان از چیزهای طبیعی بحث کرده است و انها پنج چیز است که همل طبیعتها را در بر دارد و چیزی از طبیعتها را بدون انها وجود ینیست یعنی عنصر ( ماده ) و صورت و مکان و حرکت و زمان چه زمانی وجود نمی گیرد مگر بحرکتی و حرکتی یافت نمی شود مگر بمکانی و مکانی نخواهد بود مگر بصورت تحقق نخواهد گرفت مگر بعنصری و این پنج تا دوتای ان که عنصر و صورت باشد جوهر است و سه تای دیگر اعراض جوهر.                                                                                                              کتاب دوم « السماء و العالم » نامیده شده و غرضش در ان بحث کردن از فلکیات است که فساد بانها راه ندارد و آن بردو قسم است یکی از اندو و صنفی است دارای شکل مستدیر و حرکت و مستدیره یعنی فلک ( اطلس )  محیط باشیائ و ان عنصر پنجمی است که کون و فساد نمی پذیرد و صنف دوم جسم فلکی است که شکل مستدیر دارد گو اینکه حرکت مستدیره نداشته باشد و آن چهار نصر است یعنی آتش و هواء و زمین و آب چه اینها دارای حرکت مستدیره نیستند بلکه حرکت مستقیم و شکل مستدیر دارند و عنصر های مستدیر الشکل انهایند که بعضی ببیعضی منقلب می گردند مانند آتش که مستدیر الشک است و منقلب می گردد بهواء و هوا باب و آب بزمین و هر یک از این عناصر بطور مستدیر بر یکدیگر احاطه دارند پس آتش و هوا ببالا و آب و زمین به پایین ( مایل است ) .                                                                                              کتاب سوم « کتاب کون و فساد» نام دارد و غرض ارسطو [ در این کتاب روشن ساختن حقیقت کون و فساد است مانند هوا شدن آب و آب شدن هوا و آنکه چگونه کون و فساد بالطبیعه پیش می آید.                                         کتاب چهارم در شرایع است یعنی « کتاب گفتار در آثار علوی » و غرضش در ان روشن ساختن محیط ون و فساد و اینکه کون و فساد هر یک از کاینات در میانمنتهای فلک قمر ات تا مرکز زمین از انچه در میان جو است و انچه بر روی زمین یا در شکم  آن است و همچنین بحث در آثاری که در این محیط پدید می آید از قبیل ابر و مه و رعد و برق و باد و برف و باران و جزاینها.                                                                         کتاب پنجم « کتاب معادن» است و غرض ارسطو در ان بحث کردن در اجسامی است که در زیر زمین متکون  می شود و چگونگی انها و عوارض خاصه و عامه و جاهای مخصوص بانها .                                                                                 کتاب ششم در بحث از اسباب پیدایش نباتات و چگونگی و اعراض خاصه و عامه و اسباب پیدایش عضوهای آنها است و نیز جاهای مخصوص نباتات و حرکات آنها ( کتاب نبات ).                                                                               اینها است اغراض ارسطو در کتابهای زبیعی او اما کتابهای نفسانی ارسطو پس دو کتاب است :                                               کتاب اولش :« کتاب نفس » است و غرض او در این کتاب روشن ساختن حقیقت نفس و علل قوام و فصول ان است و نیز تفصیل دادن حس و شمردن انواع آن و فضایل نفس و عادت ان چیزهایی که برای نفس ستوده یا از ان نکوهیده است پس امور ستودۀ نفس عبارت است از منطق , عدالت حکمت , دانش  حلم , شجاعت , نیرومندی , جرأت بزرگواری نفس و پرهیز از گناه و امور نکوهیدل نفس : جور ع فسق , نفاق ع بیداد دروغ ع سخن چینی و خیانت است.                                                                                                کتاب دوم در حس و محسوس و بیان کردن اسباب حس کردن محسوسات است و غرض ارسطو در این کتاب آن است که بگوید حس چیست و محسوس چیست و چگونه حس چیزهای محسوس  را می پذیرد و چگونه حس و محسوس یک چیز می باشد با اینکه ان دو از حیث آلات اختلاف دارند و آیا چیزها بذات و جسم خود قائمندیا بذات خود تنها نه بجسم خود.                                                                                                                 سپس کتابش در گفتار روحانی است و غرض او در این کتاب ذکر صورت مجرد از هیولی است که در عالم برین است است و ذکر قوه های روحانی و شناختن پیوستگی قوه های ان صورتهای مجرد ع بقوه های طبیعی و آنکه ایا این اتصال با حرکت است یا بدون حرکت و چگونه ان قوه ها این قوه ها را تدبیر میکنند و اینکه هر یک  از قوه های جسمانی مادی جزئی است از چیزهای شریف ( روحانی ) و نیز بیان کرده است که عقل چیست و معقول چیست و نفس کلی چیست و هبوط و طلوع آن کدان است.                                  سپس کتاب ارسطو در توحید است و او است که مبدع اشیاء است و ابداع کار او است و در این باب گگفتار دارد که توحید را آشکار ساخته است.                                                                                                      اما کتاب های اخلاقی ارسطو [ ...] و بیان اخلاق نفس و سعادت نفسانی و بدنی و تدبیر عامه و خاصه و تدبیر مرد زن خویش را و سیاست و تدبیر مدن و داستانهای کسانی که اهل تدبیر مدن بوده اند.                                  اینها است اغراض برجستۀ کتابهای ارسطاطالیس حکیم که ذکر شد و کتابهای  دیگرش دنبالل همینها است .                                                                                                                                               و از حکمای یونان است « بطلمیوس » واضع کتاب مجسطی و کتاب [ ذات ] الحلق و «  ذات الصفائح  که اسطر لاب باشد و قانون »                                                                                                                   اما کتاب مجسطی در علم نجوم و حرکات است و معنی مجسطی «کتاب اکبر » است و ۱۳ مقاله دارد.                               مقالۀ نخسیتن مجسطی بذکر خورشید اغاز می شود چه خورشید اساس این علم است و جز بوسیلۀ ان نمی توان بدانستن چیزی از حرکت فلک راه پیدا کرد .                                                                                       پس در باب او ( این مقاله ) گفته است که خورشید را فلکی است خارج مرکز از مرکز عالم و ناحیه ای از ان فراتر و بطرف ان قسمتی از فلک البروج که محاذی ان است , باالا رفته و از مرکز زمین به نسبت دورتر است و ناحیۀ دیگری از ان بطرف زمین فرو رفته و از انچه از فلک البروج با ان محاذی است نسبته دور تر است پس جای بلندی همان جایی است که خورشید در ان کندی میکند و جای پستی جاییاست که خورشید در آن شتاب دارد . انگاه دراین باره گفتار روشنی اورده است .                                                           باب دوم در اندازۀ تمام زمین نسبت به تمام آسمان  و مانند فلک مائل قرار داده شده و جای معمور زمین و اندازۀ ساعتهای انها در میان خط استوائ تا قطب شمال و اختلاف میان این دو جا و اندازل این اختلاف در نواحی افق زجهت اختلاف جاهای اهل زمین و حرکت خورشید و ماه .                                                                و باب سوم در کرۀ مستقیمه است با قوسهای مفروضل فلک  البروج . مقاله دوم ( از مجسطی ) ۱۳ باب است :                                                                                                                                                        باب اول در جاهای مسکون زمین .                                                                                                                           باب دوم در شناختن اندازۀ قوسهای دائره افق مطلع که میان فلک مستقیم و مطلع فلک مائل میباشد و اندازۀ بلندی و کوتاهی روز در هر روزی .                                                                                               باب سوم در شناختن [ارتفاع ] قطب و انخفاض قطب دیگر که در مقابل ان است و ان عرض اقلیم است « من الصفظ و الرسوم قبل ارتفاع القطب » و انچه باقی مانده است تا برسد به سمت الرأس که در دائرۀ وسط السماء است .                                                                                                                                         باب چهارم در شناختن گذشتن خورشید از سمت الرأس مردمان اقلیمها که در کجا و کی می باشد و در چه قسمتی ازاجزای برجها است که خورشید در آن روز از بالای سر آنان می گذرد .                                                       باب پنجم در مقدار سایه در نصف النهار در دو برج اعتدال ( حمل و میزان ) و دو برج انحراف ( سرطان و جدی ) .                                                                                                                                           باب ششم در خواص جاها در فاصلۀ میان مشرق و مغرب و خطوطی که از نظر برابر بودن عرض میان آنها با یکدیگر  موازی میباشد.                                                                                                    باب هفتم در تفاوت مطالع فلک مائل با مطلع فلک مستقیم .                                                                                      باب هشتم در جدول مطالع خطوط اقلیمهای زمین ومطلع یکایک از خطوط .                                                                         باب نهم در شناختن طول شب و روز از ناحیۀ اختلاف زمان و ساعت در اقلیمها و شناختن مطالع اجزای بروج و جزء طالع و جزء واقع در وسط السماء.                                                                                          باب دهم در زاویه هایی که میان فلک مائل و دائره نصف النهار که در وسط  آسمان است واقع می شود.                         باب یازدهم در زاویه هایی که میان فلک مائل و ربع دائرۀ افق مطلع تا حد جنوب در هر اقلیمی از اقلیمها واقع میشود.                                                                                                                                 باب دوازدهم  در زاویه ا و قوسهای دائرۀ افق که بر قطب دائره افق می چرخد در قسمتهای مختلف اقلیمها.                                                                                                                                            باب سیزدهم در وضع جدولها قوسها و زاویه هایی که در اقلیمهای زمین است .                                                   اینها بود بابهای مقالۀ دوم .                                                                                                                  مقالۀ سوم مجسطی ده باب است :                                                                                                           باب اول در شناختن مقدار طول سال و شمارۀ روزهای آن.                                                                                    باب دوم در وضع جدولهای برای حرکت متوسط خورشید.                                                                             باب سوم در شناختن جهات حرکت مستدیرۀ متفقه                                                                                           باب چهارم در شناختن اختلافی که در حرکت خورشید از جهت رؤیت ظاهر میشود.                                                 باب پنجم در بحثهای جزئی اختلاف .                                                                                                       باب ششم در وضع فصول جدولهای قطعه های کم اختلاف                                                                               باب هفتم در وضع جدولهای اختلاف حرکت خورشید .                                                                                   باب هشتم در شناختن جای خورشید در سیر متوسطش.                                                                                 باب نهم در حساب خورشید و شناختن جای حقیقی آن .                                                                                 باب دهم در شناختن اختلاف روزها ع اختلاف میان روز و شبی و میان روزی دیگر و شبش . مقالۀ چهارم از مجسطی یازده باب است :                                                                                باب اول بحث از ماه سزاوار است که از کدامیک از رصدها باشد؟                                                 باب دوم در شناختن زمانهای ادوار ماه .                                                                                      باب  سوم در شناختن تقسیم حرکات متوسط قمر .                                                                              باب چهارم در وضع جدولهایی که حرکات متوسط قمر در انها میباشد                                                       باب پنجم در اینکه دو جهت یعنی جهت مرکز خارج و جهت فلک تدویر [ در حرکات قمر هر دو بر یک چیز دلالت میکنند]                                                                                                                                  باب ششم در برهان اختلاف حرکت اولادی مفرد قمر ( حرکت خارج مرکز )  .                                                                  باب هفتم در تقویم مسیر قمر در طول و اختلاف .                                                                                  باب هشتم در شناختن جای حرکات متوسط در طول و اختلاف.                                                                      باب نهم در تقویم مسیر متوسط قمر در عرض و در ابتدای عرض .                                                                     باب دهم در وضع جدولهای اختلاف مفرد ( اول ) [قمر]                                                                            باب یازدهم در چه مقداری اختلاف [ قمر ] می باشد .                                                                           این چهار مقاله از تمام آنچه از کتاب مجسطی مورد نیاز است , کفایت میکند و نه مقالۀ بعد از آن در توصیف مرکزها و تقدیم حرکت تدویر ووضع جدولهای حرکت و جدولهای طول کوکب میباشد.                                و « کتاب ذات الحلق » که بطلمیوس در آغاز آن از ساختن ذات الحلق سخن رانده است و ان نه حلقه است که در میان یکدیگر قراردارد:                                                                                                   یکی از انها « ذات علاقه » است .                                                                                              دوم حلقه ای که از طرف مشرق و مغرب عرضا در ان قراردارد .                                                        سوم حلقه ای که گردا گرد این دو حلقه از پایین ببالا می گردد.                                                    چهارم حلقه ای که در زیر حلقل « ذات العلاقه » جای دارد .                                                        پنجم حلقه حامل منطقه البروج که محور هم در ان ترکیب شده است.                                               ششم حامل منطقۀ دوازد برج .                                                                                           هفتم زیر دو حلقۀ فلک و ان حلقه ای است که در محور ترکیب شده تا عرض ستارگان ثابت جاری درمیان  اررباع فلک با آن گرفته شود.                                                                                             هشتم حلقه ای است که در دو کنار محور جاری است .                                                                  نهم حلقه ای است ترکیب شده در حلقۀ دوم برای مجرای فلک مستقیم پایین می آید در جنوب و بالا می رود در آسمان باندازۀ اسقالۀ فلک مستقیم . و ذکر میکند در این کتاب که چگونه ساختن ان آغاز می شود چگونه بر ان نوشته میشود و چگونه هر یکی در دیگری ترکیب می گردد و چگونه جزء جزء می گردد و خط کشیده می شود و میخ کوبیده می شود تاز از جای خود نلعزد و چگونه نصب می گردد.                    سپس بکار بردن آن را در سی و نه باب ذکر میکند:                                                                           باب اول در بیان جاهای عمل در ذات الخلق و دائره هایی که در آن است .                                                 باب دوم در امتحان ان                                                                                                                  باب سوم در گرفتن سایۀ خورشید با آن                                                                                    باب چهارم هر گاه بخواهی عرض اقلیمی یا شهری یا جایی را با ان بگیری                                                   باب پنجم هر گاه بخواهی عرض هر اقلیمی را که پچه اندازه است با ان بیگیری و                                         باب ششم هر گاه بخواهی بدانی که روز در سرطان چگونه کوتا و بلند می شود.                                            باب هفتم هر گاه بخواهی اندازۀ هر روزی از روزهای سال را بشناسی                                                      باب هشتم هر گاه بخواهی مساوی بود شب و روز را در اقلیم اول بشناسی                                                   باب نهم هر گاه بخواهی بدانی که چگونه برجها در اقلیمها به کمتر و یا بیشتر از سی جزء طلوع میکند.                        باب دهم دانستن بر گرداندن اجزای بروج بجزئ فلک مستقیم .                                                                 باب یازدهم در شناختن هر برجی و اینکه چگونه در اجزاء با طلوع نطیرش غایب و با غایب شدن آن طلوع میکند.                                                                                                                             باب دوازده هم هر گاه بخواهی بدانی که برجها با اختلاف اجزاء چگونه در وسط السماء طلوع میکنند.                       باب سیزدهم هر گاه شناسایی هر برجی از آنها را بخواهی .                                                                     باب چهاردهم هر گاه بخواهی در روز از ناحیل خورشید طالع و اوتا اربعه را بشناسی .                                         باب پانزدهم هر گاه بخواهی در شب از ماه و ستارگان طالع را بشناسی .                                                 باب شانزدهم هر گاه بخواهی بدانی که چی ساعتی  از روز گذشته است .                                                               باب هیفدهم هر گاه بخواهی بدانی که چه ساعتی ماه یا ستاره ای از ثواب ظاهر می شود.                                 باب هیجدهم هر گاه بخواهی ساعتهای قرانها را بدانی .                                                                           باب نوزدهم هر گاه بخواهی مقدار دو مشرف و دو مغرب را در هر سر زمینی بشناسی.                                    باب بیستم هر گاه بخواهی برای هر برجی مقدار طلوعش از مشرق و غروبش از مغرب را بشناسی.                     باب بیست و یکم هر گاه بخواهی ستارگانی را که در هر سر زمینی غایب می شود ع بدانی .                                      باب بیست و دوم هر گاه بخواهی طریقه های پنجگانه فلک را که دانشمندان ذکر کرده اند در هر سر زمینی بدانی                                                                                                                      باب بیست و سوم هر گاه بخواهی هفت اقلیم را بشناسی .                                                                باب  بیست و چهارم هر گاه شناختن هر اقلیمی از انها را بخواهی .                                                      باب بیست و پنجم هر گاه بخواهی بشناسی که در موقع رسیدن خورشید بجدی در جایی که عرض ـن ۲۶ جزء باشد و آن دور ترین قسمتهای مسکون است از طرف شمال چگونه کوتاهرتین روزهای پدید می آید و روزی چهار ساعت و در این حدود و شب بیست ساعت میباشد و طولانی ترین روزهایش  بیست ساعت و شبش  چهار ساعت می شود و انجا جزیره ای است در اروپا بنام «تولی» در شمال خاک روم . باب بیست و ششم هرگاه بخواهی جاهایی را بشناسی که خورشید در انها شش ماه پنهان می شود و تاریکی یکسره میباشد و شش ما طلوع میکند و روشنی یکسره می باشد و ان جایی است که محاذی با محور شما است.                                                                                                                  باب بیست و هفتم هر گاه بخواهی بدانی هر ستاره ای از ستارگان ثابت را که از کدام جزئی از اجزای برجهایی است که در هر جای زمین که می خواهی طلوع میکند.                                                        باب بیست و هشتم هر گاه بخواهی بدانی که در هر سرز مین میان رأس الحمل و جزء طالع چند جزء است .                                                                                                                                باب بیست و نهم هر گاه خواستی بدانی که هر شهر یا سر زمینی از کدام اقلیم می باشد.                                           باب سی ام هر گاه بخواهی عرض قمر یا کوکبی از کواکب را بدانی .                                                              باب سی و یکم هر گاه خواستی از سمت هر ناحیه ای خط وسط السماء را در جایش تقویم کنی .                                           باب سی و دوم هر گاه خواستی پس از شناختن خط وسط السماء طول کواکب و عرض آنها را بشناسی .                    باب سی و سوم هر گاه خواستی جای رأس التنبین و نب ان را بشناسی و نیز بدانی که آیا بادو و فلک خورشید و ماه بر خورد میکند؟                                                                                                 باب سی و چهارم هر گاه بخواهی ماطلع را بوسیله ساعتهای آبی بدانی .                                                       باب سی و پنجم هر گاه بخواهی مجرای فلک را که ستارگان ثواب در ان است بشناسی .                                       باب سی و ششم هر گاه خواستی طلوع و غروب کواکب را بشناسی .                                                  باب سی و هفتم هر گاه خواستی طول شهری از شهر های را بدانی .                                                       باب سی و هشتم در شناختن اجزای طول شهر ها .                                                                                                                                        این بود بابهای کتاب « ذات الخلق »                                                                                           کتابی از بطلمبوس در « ذات الصفائح » است یعنی اصطر لاب و در این کتاب سخن از ساختن ان آغاز می شود و از اینکه چگونه باید ساخته شود و از حدود و اندازه های آن و سوار کردن حجره های و صفحه های عنکبوت و بازوی ان و از انکه چگونه تجزیه و تقسیم می شود و چگونه با تقسبم با تقسیم اجزء نگهداشته می شودد و از مقنطرات ان و میل ان و این مطالب را شرح میدهد و صفحۀ یکایک اقلیماها و طول هر اقلیمی و عرض آن و جاهای ستارگان و ساعتها را در ان وطالع و غارب و مائل و جنوبی و شمالی و رأس الجدی و رأس السرطان و رأس الحمل و رأس المیزان همه را توصیف میکند سپس راه بکار بستن ان را می گوید:                                                                                            باب اول در امتحان اسطر لاب تا درست باشد.                                                                                   باب دوم در امتحان دو طرف عضاده .                                                                                          باب سوم در دانستن انکه ار زو چند ساعت گذشته و چه برجی است و درجه طالع .                                             باب چهارم در دانستن ساعات گذشته از شب و برج طالع و درجۀ ان .                                                       باب پنجم در شناختن جای خورشید از برجها و درجه ها.                                                                      باب  ششم در دانستن جای قمر که در چه برج و چه درجه ای است و ستارگان هفتگانه کجایند.                             باب هفتم در دانستن عرض قمر .                                                                                             باب هشتم در دانستن مطالع بروج دوازده گانه در هفت اقلیم و شناختن هر برجی از انها.                                               باب هفتم در قطع کردن مطالع فلک مستقیم را و انچه از مطالع بهر درجه ای از درجات خط استواء می رسد .                                                                                                                             باب دهم در دانستن ساعتهای شب و روز که در هر زمانی در هر اقلیمی  مقدار است .                                            باب یازدهم در دانستن اندازۀ زمان طلوع هر کوکبی از کواکب ثابته و انچه از هنگام طلوع کواکب تا هنگام غروب در فلک جاری می شود .                                                                                        باب دوازدهم در شناختن طول و عرض کواکب.                                                                                  باب سیزدهم در شناختن زوال کواکب ثابته چه انها در هر یک سال قمری یک درجه زوال دارند.                              باب چهاردهم در شناختن میل برجها از خط استواء که مدار حمل و میزان است .                                     باب پانزدهم در شناختن شهر ها که کدامیک بشمال یا بجنوب نزدیکتر است .                                               باب شانزدهم در شناختن نزدیک ترین شهر ها بمشرق و نزدیکترین شهرها بمغرب                                         باب هیفدهم  در شناختن عرض هر اقلیمی                                                                                       باب هیجدهم در دانستن هر اقلیمی که تو در ان هستی .                                                                       باب نوزدهم در دانستن عرض اقلیم و هر یک از شهر ها که بخواهی .                                                  باب بیستم در دانشتن اندازه گیری طریقه ها که پنج تا است و اینکه مجاری انها چگونه است.                            بطلمیوس در هر بابی از این بابها شرح مفصلی میدهد که هر چه را محتاج الیه است و شناختن ان موردنیاز است بیان میکند و این بود اغراض او در کتاب ذات الصفائح » کتاب «  قانون» بطلمیوس در علم نجوم و حسال نجوم و قسمت اجزای ان و تعدیل ان از کاملترین و روشنترین کتابهی نجومی است و اول چیزی که در این کتاب ذکر میکند  دور آسمان است که این ستارگان در ان دوران دارند :                                    بابی در دانستن مقدار سیر ستارگان در هر روز ی پس می گوید که سیر ستارگان در هر روز ی پس میگوید که سیر خورشید در هر روزی ۵9 دقیقه و سیر اوج قمر ۷ دقیقه و سیر راس و سیر التین که جوزهر باشد ۳ دقیقه و سیر زحل ۲ دقیقه و سیر مشتری ۵ دقیقه و سیر مریخ ۳۱ دقیقه و سیر زهره ۱ درجه و ۳۶ دقیقه و سیر عطارد ۴ درجه و ۵ دقیقه و سیر قلب الاسد ۶ ثانیه است .                                                 و بابی : در علم اوساط کواکب و تقویم و تعدیل انها با توجه باینه تقویم کواکب جز باوساط انها امکان پذیر نیست .                                                                                                                         و بابی که در حرکت ارباع فلک بگفتل اصحاب طلمسات که ارباع فلک هشت جزء ۰ درجه ) بپیش و هشت جزء بعقب حرکت میکند و جزئی یک  درجه است پس در هر هستاد سال ( یک درجه ) پیش می رود و هر هشتاد سال یک درجه بعقب بر می گردد.                                                                              و بابی : در میل خورشید و عرض شش کوکب سیاره و دوری انها از خط استواء بطرف شمال یا جنوب و در این باب برای هر ستاره ای از انها جدولی وضع کرده است . اما میل خورشید پس مراد میل ان است از خط استواء اما میل عرض کواکب پس مراد دوری انها است از مسیر خورشید.                                و بابی : در جایگاه هفت کوکب سیاره و رجوع انها و چگونگی بدست آوردن آن ر بارۀ زحل و مشتری و مریخ هر گاه میان هر یک از انها و خورشید یکصد و بیست یا دویست و چهل درجه باش و ر بارۀ زهره و عطارد هر گاه به فاصلۀ بزرگتر شان از خورشید دور باشند زهره و خورشید و شش درجه و میان عطارد ( و خورشید بیست و سه درجه باشد .                                                                        و بابی : ر طلوع هفت کوکب از تحت الشعاع خورشید و پنهان شدن آنها از پیش و پس آن .                                و بابی : در تقویم ساعتها و تعدیل آنها و بیرون برود نشان از ساعتهای کج به ساعتهای راست.                               و بابی : ر علم عرض شهرها و طول انها در این باب شهرهای عالم را میان هفت اقلیم بخش کرده وبرای هر شهری طول و عرضی معین کرده و آنرا در جدولی بنام جدول مدائن قراراده و آنرا بر سه باب نهاده است:                                                                                                                   باب اول که در آن نام گذاری شهر ها است .                                                                                      باب دوم ( در بیان )طور هر شهری .                                                                                             باب سوم (در بیان) عرض شهری که عبارت است از انحراف آن از حد رأس الحمل و رأس المیزان بطرف شمال.                                                                                                                     و برای هر اقلیمی عرض آن را که انحراف وسطش از رأس الحمل و رأس المیزان بطرف شمال باشد معین کرده و آنرا در سر جدول مطالعش نهاده است و هرگاه عرض شهری از شهرهای عالم را بخواهی پس اگر نام آن در ضمن شهرها بت شده باشد و گر نه باید بعرض هر اقلیمی که نزدیکتر است نگریست پس هر اقلیمی که عرض ان شهر بعرض آن نزدیک تر باشد آن شهر از اقلیم بحساب خواهد آمد . و        بابی : که در آن عرض هر اقلیمی است پس گفته است که :                                                                    اقلیم اول  ۶ درجه و ۱ دقیقه                                                                                                 اقلیم دوم   ۲۳ درجه و ۱۱ دقیقه                                                                                                   اقلیم سوم ۳۰ درجه و ۲۲ دقیقه                                                                                                                            اقلیم چهارم ۳۶ درجه                                                                                                                                 اقلیم پنجم ۴۰ درجه و ۵۶ دقیقه                                                                                اقلیم ششم ۴۵ درجه و۳۲ دقیقه                                                                                                         اقلیم هفتم ۴۸ درجه و ۳۲ دقیقه                                                                                                        و بابی : که در آن انحراف قمر را ذکر کرده و همان است که ن براکفیس » نامیده میشود و می گوید که آن انحراف در دیدن قمر است زیرا که برای قمر دو جای مختلف است : یکی از آندو جای دیدن آن و دیگر جای معتدل آن .                                                                                              و بابی : در اجتماع خورشید و ماه و استقبال آندو و آنکه چگونه حساب آن را می رسند تا درست در آید.                                     و بابی در کسوف قمر و نواحی آن .                                                                                                                           و بابی در کسوف شمس و آنکه در هنگام اجتماع چگونه باید حساب شود.                                                                            و بابی درتعدیل آنچه در جدولهای ستارگان یافت می شود و طالع جز ان .                                                                         وبابی از تعدیل در استخراج طالع و در آن ۱۸۰ جدول است.                                                                                     و هر گفتار را با شمکلها روشن ساخته است .                                                                                                        نامهای پادشاهان یونانیان و روم و مدت پادشاهی هر یک بقراری است که در آخر این فصل بیان میکنیم