ذکر صد و هفتم
در وفات ملک مرحوم
علاء الحقّ والدّین، طاب ثراه
راوی چنین گفت که برای ملک غیاث الحقّ والدّین ، ملک علاء الدّین درین سال مذکور رنجور گشت و حرقت تب محرّق بر اعضای او مستولی شد و سر بر سریر بالشِ نالش نهاد و چون دانست که (( سُلطّانُ الحَمَّی زائِدُالمَوتِ))۲ بر سریر مملکت شخص بی نظیر او تاج (( کُلُّ شَیءٍ سَیَمُوتُ))۳ بر فرق خواهد نهاد و عسکر قهر ملک الموت قضد شکست جیش قوتهای ظاهر و باطن او خواهد کرد و آیشان نفس را طاوس جان تهی خواهد شد و انفاس معدوده به انجام خواهد پیوست، فرزندان و ارکان دولت و اعیان حضرت خود را طلب داشت و گفت (( بدانید که هنگام .حات من نزدیک شد و وقت آن رسید که از خرابۀ دنیا به کاشانۀ عقبی روم و دستگاه عالم فانی را که به حقیقت خوابی ست، بدرود کنم و به سوی مهمانسرای (( اَلقَبرُاَوَّرُ مَنزِلٍ مِن مَنازِل الیمةِ))۴ قدم زنم و بر اسرارِ طومارِ
شعر
ۀِدُوا لِلمَوتِ وَابنُوا لِلخَرابِ فَکُلُّکُم یَصِیرُ اِلَی ذَهابٍ
بزایید از برای مردن و بنا کنید از بریا خرابی
پس همۀ شما می کردید۵ به سوی رفتن
واقف گردم . می باید که بعد از وفات من سلام مرا به برادر اعزّ غیاث الحقّ [۵۹۹] والدّین ، ابقاءالله تعالی، برسانید و بگوئید که وصیّت من آن است که اگر بر خاطر عاطر تو از طرف من برادر غبار آزاری نشصته باشد آن را به آب کرم و لطف خود محو کن و از سر مقالات و حکایاتی که بواسطۀ اصحاب غرض میان ما واقه شد در
____________________________________________________________۱ . اصل صد و پنجم ۲ . حدیث نبوی. در منابع بدون لفظ (( سلطان)) آمده است.
۳ . اصل " حدیث نبوی
۴. حدیث نبوی. در منابع به صورت ((..... من منازل الاخره)) ضبط شده است
۵. متن: می گردد
____________________________________________________________ذکر صد وهفتم / در وفات ملک مرحوم علائالحقّ.... ۶۰۷ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
گذر که من برادر ظاهراً و باطناً خاطر به او خوش کردم .
شعر[ملک علاءالدّین کُرَت]
میان ما و تو گر پیش غباری بود
ازیم طرف همه برخاسته از میان الله
و گر حدیثی گفتم که خاطری رنجید
نگفته باشم جز از سر زبان بالله
و فرزند اعزّ محمّد را، زال بقاوه، که ملازم اوست به ترتیب و تقریت الطاق و اعاف پدری و تحریص برکسب علوم محظرف و مخصوص دار؛ چه، به دانش و هنر ابناء کرام نام نیک آباء عظام را زنده و باقی دارند و به نادانی و بی فرهنگی مرده و مُنطَمِس گردانند.))
و بعد از آن امیرصالح را که پسر دوم او بود پیش خواند و گفت(( ای فرزند، برادر بزرگتر تئ محمّد غایب است و برادر اعزّ غیاث الدوّله والدّین، ابفاه الله تعالی فی السَعادمة، در عراق متوّطن و از اولاد و اقارب من جز تو کسی دیگر نیست که قایم مقام من درین قلعۀ محروسه روزگار تواند کرد و تو خَردی ۱ و در امور ملکداری خوض نتوانی . باید که در کلّ مهمٌات رجوع به نوٌاب این پدر کنی و شب و زوز در اندوختن فرهنگ و دانش مجتهد باشی و یقین دانی که قدر و قیمت مردم به فضل و ادب است نه بر اصل و نسب.
شعر
فَلَیسَ فِخارُالمَرء اِلاّ بِنَفسِهِ وَاِن عَدَّ آباءَ کِراماً ذَوِی حَسَبِ
پس نیست فخر کردن مرد، الاّ به نفس او
و اگر چه بشمارد پدران بزرگوار خداوندان حسب[۶۰۰]
لَیسَ الیتیمُ الدَّ قَدماتَ والِدُهُ اِنَّ الیتیمَ یِتیمُ الفَضلِ وَالاَدَبِ
نیست بی پدر آن بی پدر که بمرد پدر او
بدرستی که بی پدر آن است که بی فضل و فرهنگ است
شعر
بلند همت باش ای پسر که عزّت تو چنانک همت تست آن قدر تواند بود
____________________________________________________________۱ . متن: خوردی.
____________________________________________________________۶۰۸ تاریخ هرات ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــاگر چه کار بزرگاست هم طمع به مبر[؟]* به جان بکوش چه دانی مگر تواند بود
پس از آن نواب [و] حجّاب خود را گفت که (( بعد از حفظ و حیاطت ایزد بی چون فرزند صالح را به شما سپردم؛ چه ، از میان ابناء او رفیع الشأن و عظیم المحلّ خواهد بودن و کارها عجیب بر دست و او خواهد رفت. چون برادر اعزّ غیاث الحقّ والدّین، ابقاه الله تعالی فی الاقبال و الجدال، از مملکت عراق بسلامت و سعادت مراجعت نماید و کامیاب در خطۀ محروسۀ هرات [ قرار گیرد ] همه فرزند صالح پیش او روید و مفاتیح خراین و قلاع، حُصُون مرا به خَزَنهو حَفَظۀ وی تسلیمکنید.))
چون از این نصایح و وصایا فارغ گشت روی نیاز به حضرت بی نیاز آرود و از درگاه ربۀ الارباب مطلق به خُشُوع و بَکا طلب رضوان و غفران کرد و گفت:
لَن عَظَمَت دُنُوبی یاالِهیِ [من الطرایف] فَخُد بالعَفو اِنَّ العَفو اِنَّ العَفواَسنی
اگر بگیر در گذراندن را بدستی که در گذراندن بلند ترست
مَتما اَزدادَ وَجهُالذَّنبِ قُبحاً فَاِنَّ العَفوَ فیهِ یَزیدُ حُسناً
هر چه گاه که زیادتد شود روی گناه از روی زشتی
بدرستی که در پذان در وی افزون کند نیکوئی را [۶۰۱]
خداوند به حقُ سُکان قباب قُرب تو و به عظیمت غمام غم دم عارفان جلال تو وبه حومت نم زمزم دیدۀ عاشقان وصال تو،
شعر [سعدی]
بزرگ بار خدایا به حق مردانی که عاشقان وصال اند و طالبان جمال
که جرایم و خطیئات من بندۀ عاصی را به کرم بی نهایت و فضل بی غایب خود عفو کن)). بعد از آن بر اشارت بشارت((لااِلهَ اِلاَّالٌلهُ حِصنی فَمَن دَخَلَ حِصنی اَمِن مِن عَذابی))۱ کلمۀ توحید بر زبان راند و شربت اجل نوش کرد و از دارفنا به ملک بقا رفت. به یکبار وُجُوه سپاه واعیان درگاه و کاردانانِ مملکت و نامداران حضرت او کمرها از میان بکشادند و عمٌامه ها از سر بینداخت [ند]. جزع و فزع و خروش و جوش از میدان سمک به ایوان سماک رساند[ند] و گفت [ند]:
____________________________________________________________۱ . حدیث قدسی
____________________________________________________________ ذکر صد و هفتم / در وفات ملک مرحوم علاءالحقّ.... ۶۰۹ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
شعر [سیف اسفرنگی]۱
ای پر [ده] دار! گرده فروکش که راه نیست
هنگام بار دادن شه است و شاه نیست
وی نوبتی ! بپرس ز خاصان روزگار
کان شه نشان کجاست که در بارگاه نیست
دم درکش ای نقیب [و] کم ترهات گیر
چون داور گیر داد ده و دادخواه نیست
ای باغبان، جرا بنگویی که در چمن
آن سرو با قبا و مه با کلاه نیست
[۶۰۲] خلقی ست در شگفت کزین واقعه چرا
خورشید را چو کاه گِلیم سیاه نیست
آسمان در آن ماتم جامه فوطه کرد و مردمک چشم او در آب غوطه خورد. خاک اقدام تاجِ مفارق شد و خون دیده غالیه خُدُود گشت، و از چپ و راست درگاه و فراز و نشیب بارگاه واویلا و واحسرتا و وامصیبتا، و این ندا درآمد:
[ایضاًله]
چون او نماند اختر و افلاک، گومباش جمشید رفت، لشکر ضحاک گومباش
زهر گزنده کوزۀ غم گشت خلق را در هیچ طبله مُهرۀ تریاک گومباش
چون از طناب خمیۀ جاهش گسسته شد چون خیمه کوه دامن بی جاک کو مباش
گو آفتاب خرمیِ بی گاه مه بسوز در کشتزار سنبله خاشاک گو مباش
چون بارگه نماند که پَرده برو کشند نُه بَردۀ مُنَقَّشِ افلاک گو مباش
چون در شکست کنگرهۀ قضر خسروی این سال خورده قاعدۀ خاک گو مباش
______________________________________________________________________ ۱. افرنگی: سیف الدّین اسفرنگی یکی از فحول شعراء نامدار خراسان بوده و در نیمۀ دوم شدهً ششم (۵۵۱ه تا ۵۹۶ه )) می زیسته است. در جوانی از بخارا به خوارزم شتافته و به دربار ایل ارسلان خوارزم پیوسته و مورد عنایت قرار گرفت. در سرودن لُغَز پیرو مکتب (( بدرالدّین چاچی)) و شاگر عطار بخاری بود. در شعر بعضی قصاید خاقانی و خواجه ظهیرالدّین فاریابی را جواب گفته. به تصریح هدایت هشتاد و پنج سال عمر کرده است ( مجمع الفصحا، ج ۱، ص ۲۵۲).اسفرنگ، شهری که سیف الدّین بدان منسوب است، جایی است در ماوراءالنّهر خراسان از توابع سغد سمرقند. یاقوت ، معجم البلدان، ج ۱ ، ص۲۴۸.
____________________________________________________________۶۱۰ تاریخ هرات ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
مآمور و امیر ، غنی و فقیر ، وضیع و شریف ، پیر و جوان، پهلوان و پهلوان ، پلاسها در گرئن افکندند و سر و پا برهنه چون بیهوشان و متحیران، در فریاد و نفیر و ناله و وای و های آمد[ند] و گفت [ند]:
[ایضاًله]
ای برتن تو جان دو پیکر گریسته در هفت پرده چشم سه خواهر گریسته
تا دُر ندید از صدف جان نشان تو الماس برق بر دل گوهر گریسته[۶۰۳]
بر سبزه های جلات و نام تو هر زمان هر ساعت نوحه دیگر گریسته
بی خطبهً جلالت و نام هر زمان محراب نوحه کرده و منبر گریسته
چشم سرشک بارِ جهان به درد تو با ابر نوبهار برابر گریسته
و ز آتش فراق تو هر صبحد هوا بر زهر خنده های گل تر گریسته
و حَشَم و خَدَم و منتسبان عنبه و ملتزمان سُدٌۀ او در خاک حسرت می غلطیدند و از سر در می گفت[ند]:
[ایضاًله]
بی صورت تو روز جوانی سیاه باد
وز نوحهً تو نیت توبه گناه اد
آن را که بوی خاک تو صحّت فزای نیست
آب حیات همچو اجل عمرگاه باد
وان را که نیست جان و دل از درد تو حزین
بی جان و دل جو صورت مردم گیاه باد
در پرده های روح عروسان قدس را
در جلوۀ وفای تو آینه ماه باد
گر بی تئ لاله بیش بخندد به کوهسار
روی از سُمُوم حادثه چون برگ گاه باد
روز قضا که تزکیت حالها کنند
برجیس۱ برطهارت نفست گواه باد[۶۰۴]
احزاب عرفان و وجدان و اقوام علم و حلم و مزۀ دین و یقین از آن قطبعت و
______________________________________________________________________
۱ . اصل: برجیست.
____________________________________________________________ذکر صد وهفتم / در وفات ملک مرح.م علاءالحقّ..... ۶۱۱ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
محیفت تأسف بسیار و اندوه بیشمار خوردند و روح مروح و قالب معطٌر ملک مرحوم مبرور مغفور علاءالحقٌ والدٌین را به عطر دعاء صالح و عبیر ثناء خیر معطٌر و مُعَنبَر کرد و گفت[ند]:
شعر [ایضاًله]
طایر سدره نشین مرغ سحر خوان تو باد
خازن خلد برین هر شبه مهمان تو باد
هر چه در عالم ارواع نشان دارد و نام
همه در دارچنان پیشکش جان تو باد
بر سر جلوۀ حوران بهشتی شب و روز
شقۀ رحمت حق حلٌۀ غفران تو باد
هر کجا در حرم قدس کنی مجلس خاص
جان ادریس ندیم دل پژمان تو باد
بر در بارگه انس چو ستری بکشی
بر تو روح ملک شمع شبستان تو باد
و مشایخ نامدار و زُهٌاد کبار در آن حلقۀ ماتم حاضر گشتند و از راه بند و نصیحت اکابر و مشاهیر و اماثل و جماهیر را که خداوندان تعزیت و مصاحبان مصیبت بودند، گفتند:
یا قَومِ قَد ساَءَتِ الظُنُون وَ اضطَرَبَ الصَّبرُ وَالسَّکُونُ
ای گروه من بدرستی که بد شد گمانها
و در حرکت آمد شکیبایی و آرمیدن
اَماعَلِمتُم بِاَنَّ فِیکم یَنتَظِرُ المَوتُ وَالمَنُونُ
ندانستند شما به این که در میان شما
چشم می دارد مرک و مرگها[۶۰۵]
شهر
ای اهل علم، عقل ازین داوری بریست
با حکم کردگار جهان این چه دارویست
مفلوم نیست نزد شما کین برید مرگ
اندر میان خلق چو طواف هر دریست
____________________________________________________________۶۱۲ تاریخ هرات ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
هر سر نهادی که درین خاک تیره هست
حقٌا که آن به حکم خداوند آن سریست
ای ارباب دولت و ای اصحاب ملٌت و ای خداوندان ثروت ، این نه نخستین جنازه ایست که به دروازۀ عدم بیرون است و این نه اوٌل تابئتی ست که از بُیُوت فنا به حانوت و زیدۀ مکوٌنات بود و به طفیل او آدیمان و عالمیان را بر مائدۀ حیات نشاندند، این شربت در دادند و این نام نهاد[ند] که ((اِنَّکَ مِیَّتٌ وَ اِنَّهُم مَیَّتُونَ.))۱ ابوالبشر که مَطلَع تَخلیق بود، مَقطَع این تَفریق کداخته شد. خلیل الله که قدم خُلَّت بر مَفرَش آتش نهاد ، درین دام افتاد. سلیمان که زین نبوَّت بر پُشت باد نهاد بود، ازین حادثه نتواست گریخت. نوع عمر دراز بزیست و نزیست. لقمان هزار سال بماند و نماند
شعر[فردوسی]
اگر سال گردد هزار و دویست بجز خاک تیره دگر جای نیست
اگر چرخ گَردان کشد زین تو سرانجام خشت است بالین تو
شاه و گدا را این شربت چشیدنی است، و امیر و فقیر را یان جام نوشیدنی ، و عالم و جاهل را این راه رفتنی و عشٌاق و فُسٌاق را این در کوفتنی.
شعر[مؤلٌف]
گر سیری و گر روبهی ، گر فاضلی ، گر ابلهی
گر پادشاهی ، گر شهی ، گر سروری ، گر باسبان
[۶۰۶] گرانجمی ، گر انجمن ، گر فیلی و گرفیلتن
پر صفدری ، گر صف شکن ، پر پهلوی،پر پهلوان
پرالشی، گر سرکشی، گر ناخوشی، وگر خوشی
گر مهر ی و گر مهوشی، گر دلبری ، گر دلستان
از مرگ سرگردان شوی،بیجان و بس بیجان شوی
با خاک ره یکسان شوی،کم گرددت نام و نشان
القصه، چهل روز برین صفت که ذکر رفت تمامت خلق غور و گرمسیر در
______________________________________________________________________۱ . قرآن زمر/ ۳۰ ((تو امیر هستی و انان هم میرا هستند.))
____________________________________________________________ذکر صد وهفتم / در وفات ملک مرحوم علاءالحقّ ..... ۶۱۳ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
وفات او بسر بردند و به هر خطّه و بلد از خطوط و بلاد خراسان خصوصاً شهر هرات، حمیت عن الآًفات ، که نعات خبر مفجه وفات او بر ساندند ، سه روز سُکٌان و قُطٌان آنجا بر پلاس ماتم نشصتند و لباس دوداندود در پوشیدند و گفت[ند]:
شعر
اندر فراق روی تو ، جامۀ کبود بِه وزآتش هوای تو دمها چو دود به
پیراهنی که صبر کند از برای عقل از هجر جانگداز تو بی تار بود به
ایزد تعالی روحِ با روح آن ملک سعید مغفور را در جواز رحمت خود آسوده دارد و از زلال بی زوال و کاسادهاقا سیراب، بمحمّد و عترته الطٌاهرین و اصحابه الظاهرین