ذکراول
در بیان آن که شهر هرات را،
صینت عن الآفات ، که ساخته است
بعد از حمد حضرت ربوّبیّت ربّ الارباب ، چنین می گوید بندۀ ضعیف ، مؤلّف این کتاب ، که در « تاریخ نامۀ هرات » صانها اللّه عن البلیّات و الآفات – که از مؤلّفات شیخ مرحوم مغفور سعید سدید ثقة الدّین عبدالرحمن عبدالجبّار فامی است- آورده است که نقل است از پیرانِ بی نفاق و راویانِ بی خلاف و شقاق که ایشان گفتند به اتّفاقْ که در خراسان اوّل شهری ۱ که بنا کرده اند خطّۀ فوشنگ است و او را پشنگ بن افراسیاب بن نمرود بن کنعان بنا افکند، و بعضی می گویند که بانی او هوشنگ بوده است .
شعر [ربیعی]۲
شنیدم ز دانش پژوهی براز که بُد مؤبد و بخرد و کار ساز
که هوشنگ پوشنگ را ساخته چو خرّم بهشتش بر آراسته است
همه باغ و راغش پُر از بوی و رنگ به آرایشْ او را ز فردوس ننگ
به هر گوشه کاخی و کاشانه ای بهشتِ برین پیشش افسانه ای
در و دشت او سبز و آب روان به هر سوی سرو [ و] گلُ و ارغوان
چب وراستش باغ و بستان . کِشت به صد پایه بهتر ز خرّم بهشت
برِ خاک او مشک را ارز، نی به گیتی ارز خوبتر مرز، نی
اسکندر که معروف است به بخت النصر ، ۳ شهر قُنْدُز۴ را بنا کرد بیش از شهر
۱. متن:سهری.
۲.مراد ربیعی بوشنجی(پوشنگی) شاعرمدّاح فخرالدّین کُرَت است که مؤلّف کتاب حاضر در تألیف وتدوین اثر خود از «کُرَت نامه » او سودها برده است. گویند ربیعی بهحد افراط باده گساری می کرد وبدین سبب به زندان افتاد ومثنویی خلق کرد در زندان به نام «کار نامه» تا اسباب نجاتش شود.ولی سودی نبخشید.
۳. صورت صحیح کتابت «بختنصر» است و استعمال آن با الف و لام به صورت«بخت النصر» غلط است.
اعلام معین، ج ۵، ص ۲۴۶. ۴. قهندز که معّرب کُهَنْدِژ است.
هرات به پانصد سال، وشهر هرات را اردشیر بابکان و بهمن ابن اسفندیاربنا کرده اند . [۲۶] و شیخ مرحوم مذکور در « تاریخ نامه»ی خود بنای هرات را به هشت نوع آورده است :
اول آن که می گوید بنای شهر هرات در عهد طهمورث بن هوشنگ بن فرست۱بن کیومرث بود، و چون طهمورث در نعمت و ناز عمر دراز یافت و ایّام سلطنت و استیلا و هنگام عظمت و استعلای او ار حد در گذشت و ملوک و لشکر کشان اقالیم سبعه رقم انقیاد و امتثال امر و نهی او بر صحیفۀ جان کشیدند و اعادی و منازعان مملکت اوسرجبّاری وقهّاری بر خطّ تَخَشُّع وتذلیل۲نهادند ودرآخرعمرابلیس خسیس اورادردام تلبیس انداخت وبه دعوی بارخدائی دعوت کردوبه سوی دبدبۀ«اَنَا رَبَکُمُ الًأَعًلیٰ»۳ راه نمود،طهمورث به وساوس والقاء آن خنّاسِ بُروسواس،به تعدّی وستمکاری،رعیّت رابه اسم باج وخراج گران مُجْحَف۴ومستأصل گردانید و خداوندان دولت ونعمت ازومُقِلّ الحال ومضطرب شدند.
شعر[فردوسی]
نگر تا نیاری به بیداد دست که آباد گردد ز بیدادْ بَست
کسی که بجوید همی دستگاه خرد باید وگنج و رای و سپاه
هرآن کس که بر تخت شاهی نشست میانْ بسته باید، گشاده دو دست
اگر پَشّه ازشاه بیند ستم روانش به دوزخ بماند دژم
اگر شاه بیداد جوید همه پراکنده از گرگ گردد رمه
وازاموال اَنام و حقّ الایتام خزینه ها مشحون به دُرّمکنون چون کُنُوز قارونِ واژونِ ملعونِ نکونْ جمع کرد وبه واسطۀ دورِجور، بی غورِاو،قُطّان بُلْدان وسکّان اَمْصار دازو متنفّر شدند و به آن کار های نا بسندیدۀ او انکار ها ظاهر کردند [۲۷] و مقام اصلی رفاهیت و سَلْوَت را به مسافاتِ بُر آفات و مسالکِ بُر مهالک بَدَل گردانیدند و هر یک از کثرت تحمّل خواری جلاء وطن اختیار کردند و گفت [ند ] :
۱.اصل: فرسب؛ تاریخ گزیده: سیامک. ۲.اصل: تذلل.
۳.قرآن، النازعات/ ۲۴ « [ وگفت] من پروردگار برتر شما هستم».
۴.اصل: محجف. شعر [مولانا فخر الدّین رازی ]۱
پایم شکسته نیست به جائی روم کزو هر دم نسیم مشک تتاری به من رسد
ساکن چرا شوم به زمینیّ و خطّه ای کز نبودنش مذلّت و خواری به من رسد
کثر حَشَم و خَدَم او به اطراف و اکناف جهان متفرّق شدند و قریب پنج هزار از صحرانشینان قندهار به حدود کابل رفتند و چند گاه آنجا ساکن بودند. و چون در آن موضع بجای عشرتْ یافتند و طِباع ایشان با آب و هوای مکان امتزاجی نپذیرفت ، به ولایت غور در آمدند و ازغور نیز به سبب بی خصبی نعمت و مَضیق اماکن، نقل کردند و به موضعی آمدند که آن را«اُوبِهْ»۲ خوانند . و مدّتی آنجا بودند و عمارتی های دلپزیر و بنا های بلند شکوهمند ساختند، و وضیع و شریف را نعمت بی حدّ حاصل شد و همه متموّل و خداوند مال گشتند .
بعد از میان ایشان منازعت و عداوت هر چه تمام تر حادث شد ، به واسطۀ دختری که بکارتش را در صحرا شخصی از اشراف زایل گردانید و آن دختر تز آن شخص حمل گرفت .چون مشایخ و اعیان آن قوم را از آن حال فضیحه و حادثۀ شنیعه خبر شد ، اظهار و اشتهار آن معنی را بغایت مُسْتَکْرَه و مُسْتَقْبَح شمر دند و از
۱. ابو عبدلله محمإد بن عمر بن حسین بن حسن ین علی طبرستانی رازی مشهور به امام فخر ُ فقیه شافعی و دانشمند علوم معقول و منقول معروف به ابن الخطیب و فخر رازی . در علم کلام سر آمد روزکار خود بود . فخر رازی در غالب اصول مسلّم فلسفی شکّ کرده و بر فلاسفّۀ مقدّم ایراداتی وارد آورده و حکیمانی چون نصیرالدین رازی و میر داماد و صدرالدّین شیرازی مدتها سرگرم جواب دادن به شهبات او بود به سبب همین قدرت در تشکیک است که وی را «امام المشککین» لقب داده اند . فخررازی علاوه بر کتب عدیده در طبّ و فلسفه و ریاضیات و فقه و اصول ، دایرةالمعارف گونه ای نیز در علوم متداول زمان خود به فارسی تألیف کرده است و آن « جامع العلوم» نامیده است . این کتاب چون شامل بر ۶۰ علم است آن را ستّینی نیز نامیده اند رازی آن را در خوارزم به نام علاءالدّین تکش خوارزمشاهی نوشته است .
۲. اُوبِهْ: معین الدّین محمّد زمچی اسفرازی ضمن وصف آب و هوا و فسحت و فواکۀ او به چهار مصرع زیر را در تکمیل توصیف و مدح خویش در خصوص آن آورده است :
تا نگویم باغ جنّت «اُوبِهْ» است ز آنکه از صد باغ جنّت او بِه است
نیست چون «اوبه» سمرقند ارز لطف بهترین میوه های او بهْ است
روضا الجنّات فی اوصاف مدینة هرات ، ج ۱ ، ص۱۰۲.
برای صلاح و نجاح [ و]* فلاح جانبین ،خواستند که آن دختر را بدان شخص دهند و آتش فتنهه انطفا بذیرد. اقارب و قبایل آن شخص از آن معنی ابا کردند و گفتند که « آن دختر اصل و نسب ندارد و ما اصلی و گوهریم»و بدین واسطه میان قوم دختر و قوم آن شخص مخاصمت و مجادلت [۲۸] ظاهر گشت و هر روز وحشت و دهشت میان ایشان بیشتر میشد، تا کار به جائی رسید که با هم به محاربت و مقاتلت بیرون آمدند و بسیاری را از یکدیگر به قتل رسانیدند، و آخرالامر یک قوم غالب و قادر شدند و قوم دیگر که مغلوب و منهزم گشتند از اوبه بیرون آمدند و به شط وادی به موضعی که آن [را] کواشان علویان خوانند، نزول کردند و چند سال آنجا ساکن بودند.
و آن قوم که بر ایشان دست تَحَکُّم و غلبه داشتند، هر سال بیامدندی و از حواشی و مواشی ایشان آنچه گُزین و بِهین و ثَمین و سمین بودی، به جبر و تعدّی به اسم خراج بگرفتندی. و چون ایشان را پناه متین و جایگاه حصین نبود، به عجز و اضطرار رضا می بایست داد. برین گونه که ذکر رفت زندگی می کردند تا به مُروُر اعوام و کُروُر شهور، اولاد و احفاد ایشان بسیار شد و اتباع و اشیاع بی شمار گشت. و در میان این طایفه زنی بود در غایت حُسن و جمال و نهایت لطف و دَلال. نورِ روی دلْ آرای روح افزای او، جرم مِهر روشن چِهر را ضیا بخشیدی و نسیم زلفِ عنبرْبارِ مشک آسایِ او، دماغِ بادِ صبا را معطَّر و مُعَنْبَر [ ساختی ]*.
شعر [انوری]
روئی، چگونه روئی؟ روئی چو آفتاب زلفی،چگونه زلفی؟ هر حلقه ای چوتابی۱
هر بَرتوی ز رویش در چشم عقل نوری هر حلقه ای ز زلفش در حلق جان طنابی
گر عکس عارض او بر صحن عالم افتد گردد ز سایۀ او هر ذرّه آفتابی [۲۹]
و به حیلت زُهد و عفّت آراسته و به اوصاف نیکونامی و پاکدامنی شایستۀ مدایح و محامد، و به اصل خوب و طینت باک ملکة الملکات اقالیم ربع مسکون.
شعر [ابیوردی]۲
لَهَا۲ بَیْتّ رَفیعّ السَّمْکِ ضَخْمّ بِهِ تُزْهِیْاِذَا انْتَسَبَتْ اَبَاهَا
۱.اصل:هر حلقۀ و تابی.
۲.ابوالمظفَّر محمد بن احمد کوفنی (متوفی ۵۰۷ ه ق ) شاعر و ادیب ایرانی، نخستین
نام او شمیره بنت جمان افریدون۱از فرزندان کیومرث. و این جماعت فرمانبردار او بودند و او در حقّ قوم خود نیکی و لطف مبذول داشتی و هر چه از اشفاق و احسان متصوّر بودی در حقّ رعیت به جای آوردی.
روزی مجمعی ساخت و با آن جمع گفت که «تا چند خواریِ خراجگذاری کشیم و نفایس کُنُوز و نقود و غرایب اموال بدان قوم دهیم؟ اگر چنانکه شما از تدبیر و رأی من تجاوز و عدول ننمایید، من به اندک روزگاری خود را و شما را از تیه این مسکنت۲ و باژ دادن بدر آرم ». آن قوم به یک بار شرایط خدمتکاری و طاعت فرمانبرداری به جای آوردند و گفتند:
شعر [خاقانی]
ای شاهزاده بانوی ایران به هفت جدّ اقلین جاری از تو جو فردوس هشتم است
خود خاتم بزرگ سلیمان به دست تست کانگشت کوچکین تو دریای قُلْزُم است
منبعی که از ابیوردی سخنی به میان آورده ابن قیسرانی نویسندۀ هم روزگار اوست در «الانساب المقتفقه» که به ذکر نسب نامۀ وی بسنده کرده است. پس از او خریدة القصر، معجم الادبا، وَفَیات الاعیان، سیر اعلام النبلاء و مسالک الابصار عمده ترین منابعی هستند که تا کنون شرح حالی از ابیوردی نوشته اند.
ابیوردی در یکی از روستا های خراسان به نام کوفن (میان ابیورد و نسا ) به دنیا آمده و همانجا پرورش یافته است. وی پس از آنکه در لغت و نحو و تاریخ و انساب شهرت یافت، در شهر های بغداد و همدان و جز آنها شاگردان زیادی چون ابو حفص عمر بن عثمان جنزی و ابو محمّد عبدالله بن نصر مرندی را تربیت کرد. در شعر نظام الملک وزیر ملکشاه سلجوقی را مدح ها گفته، و با کشته شدن وی ( ۴۸۵ ه ) یکی از بزرگترین حامیان خود را از دست داد.
دینداری، تقوا، پرهیزکاری وی مورد ستایش بسیاری از منابع کهن قرار گرفته و برخی به استناد ابیاتی که در رثای امام حسین (ع) سروده او را شیعه دانسته اند، حال آنکه وی در ابیاتی به شافعی بودن خود اشاره دارد. نثر وی مسجّع و مصنوع بوده و قطعاتی از آن در لابه لای دیوان وی دیده شده است. نقل به اختصار دایرة المعارف بزرگ اسلامی،ج۶.
۱.روضات الجنات زمچی: شمیره بنت حمان افریدون. ۲.اصل: از تیه این لمسکنت.
بر آستان جاه نو ای بانوی جهان هر دم ظفر بیابی و دولت دمادم است
در عصمت و جلالت و اقبال و کام و نام بادت حیات تا که جهان است و مردم است
ما همه بنده و منقاد ملکۀ عادله ایم و امتثال و تلقّی او امر و نواهی [۳۰] خداوند بر ما بندگان چون فرض و قرض لازم و واجب است و بر حسب « قالُو انَحْنُ اُوْتُوا قُوَّةٍ وَ اُوْلُوا بَأسٍ شَدیدٍ وَ الْاَمْرُ اِلَیْکِ فَانْظُرِیْ ماذا تَأمُرِیْنَ »۱ما که ارباب قوّت و اصحات ثروت ایم، به هر جه فرماید و مصلحت بیند، بر آن اقدام نماییم.
شمیره از جواب باصواب آن گروه خوش دل شد و گغت: « ای قوم، مصلحت آن است که به تدریج و آهستگی در این نواحی حصاری سازیم، چنانکه حصانت او ما را مانعی باشد از نزول حوادث و دافعی گردد از توارد زحمات. و این کار وقتی میسّر گردد که چهار ساله خراج و مال قراری بدان قوم رسانیم تا چون ایشان در این چهار سال به طلب مال نیایند ما را تمکّن و مجال آن باشد که عمارتی کنیم».
چون بر این اندیشه متّفق شدند – و والی آن قوم را هیاطله۲ نام بود – شمیره مکتوبی نوشت بدو که « هر سال حاجبان و غلامان سما می آیند و در ذهاب و ایاب زحمت می یابند و ما نیز به واسطۀ آنکه از فرستادن تحف و غرایب مقصریم و آنچه که لایق و رایق آن حضرت باشد در این حدود متعذّرست، از آن معنی شرمسار می باشیم. اکنون می خواهیم که چهار ساله مال قراری به خدمت فرستیم تا ما را وشما را تَشاغُل و دل نگرانی کمتر باشد».
چون مکتوب شمیره به هیاطله رسید آن معنی را غنیمت بزرگ شمرد و ملک
۱.قرآن، نمل / ۳۳ « گفتند ما نیرومندان و رزم آوران سهمگینی هستیم و حکم حکم تست، بنگر که چه می فرمایی ».
۲.هیاطله: در نزد عرب هیطل مفرد و جمع هیاطله همان هفتلیان یا یفتلیان یعنی هونان سپید آریائی نژادند که از شمال آمو بر تخارستان و بعد از آن بر جنوب هندوکش تسلّط یافتند و در زابلستان شاهنشاهی بزرگی را تأسیس و تا اواسط هند رسیدند. ریشه قدیم کلمه در هپتل = هفتل = هفتالیت و غیره است که سلسله تناسخ آن به هیکل معرّب چنین خواهد بود: هپتل = هفتل = هوتل = هیتل = هیتال = هیطل.
فرحون بن کوفان نون۱ را که از ابنای هوشنگ بود بفرستاد تا خراج چهار ساله از شمیره بستاند و به خزینه هیاطله رساند. شمیره چون به لطائف الحیل دست تعدّی و حیف قوم هیاطله را از سر خود کوتاه گردانید، به بهترین ساعتی از ساعات حصار شمیران را که بر شمال هرات است، متّصل خندق بنا افکند و دیواری بس بلند و خاک [ ۳۱] ریزی شکوهمند گِرد او ساخت و دیواری شایگان مقدار سه فرسنگ بنا کرد و بر هر فرسنگی دری از آهن بنهاد و از حراس بر هر دری بَوّابی را با ده مرد نصب فرمود.
و بعد از چهار سال نوّاب و عاملان هیاطله به طلب خراج آمدند. چون آن دیوار شایگان و حصار محکم بدیدند، باز گشتند و هیاطله را از آنچه مشاهده کرده بودند اعلام کرد[ند]. هیاطله دیگو کسی نزد ایشان نفرستاد و خراج و باج نخواست. و آن جماعت سال ها در شمیران بماندند تا عهد منوچهر. و از تزاحم و کثرت خلق عدد ایشان بی حساب کشت. و در آن وقت ملک ایشان خرنوش بود، از فرزندان سهم نریمان. نزدیک سهم آمدند و گفتند که ملکِ عادل باذل کامل، رعیت نوازِ عدوبند، جهان بخشِ دوشت نواز را در رفعت هر جه تمام تر و حشمت هر جه با نظام تر زندگانی جاودانی و بقا بی فنا باد.
شعر [سیف اسفزاری]
شاهد بخت در وفای تو باد مسند جاه تکیه گاه تو باد
تکمۀ زرنگار شقّۀ روز بر زه کبریای تو باد
پاسبان سرای پردۀ جان پرده دار درِ سرای تو باد
از پی دفع جسم زخم زمان کار کرّوبیان دعای نو باد
منتهای مقاصد آمال تا ابد روضۀ فتای تو باد
شعر [ رشید وطواط ]
بَقِیْتُ مُمَتَّاً بِالْمُلْکِ تَسْمُو مِنَ الْعُلْیا اِلی اَعْلَی الْمَراتِبْ
بعد از آ« عرضه داشت که َ« حاجب ما بندگان به حضرت خداوند آن است که نزدیک شاهنشاه۲ مکتوبی نویسد و از وی اجازت خواهد تا شهری بنا کنیم که در
۱.زمچی: ملک فرحون بن نون کوفان.
۲.زمچی: + یعنی منوچهر.
این مکان تنگ به جان آمده ایم ». خرنوش نامه ای نوشت به شاهنشاه و آنچه رعیت درخواست کرده بودند او نیز درخواست کرد. بعد از یک ماه [ ۳۲ ] و نیم نامۀ او را جواب آمد متضمّن اجابت و اجازت. و این حالت در عهد موسی عمران۱ ، علیه صلوات الرحمن، بود.
خرنوش قصد بنای شهر کرد و ابواب خزاین بگشاد و استادان رازه و بنّا آنِ ماهر و معماران کافی مهندس را مال بسیار داد تا بر طالع ستودۀ شهر قُنْدُز را بنا نهادند و باره ای عظیم کِردِ او در کشیدند و بر چهار طرف او چهار کوشک عالی بر آوردند و دو در باز کردند. یکی از جانب شمال و دیگری برطرف جنوب، و چنان ساختند که حصار شمیران در قُنْدُز در آمد و یک رکن رکین قُنْدُز شد. و عرض دیوار سی گزنهادند و بالاش به پنجاه گز و بر روی برجها نصف کردند و گِرد وی خندقی ژرف بکندند و آب در وی جاری گردانید [ند] و در وی دو بنیاد کردند. یکی از بیرون و دیگری از اندرون و جملۀ بنیاد و بارو را بر دویست و پنجاه گزی بنهادند و در اندرون قندز میدانی ساختند بس بزرگ.
دوازده سال و نیم در عمارت او روزگار بردند تا تمام شد. شهری آمد به غایت حصین و ارکان و اَبْراج او در غایت بلندی و محکمی.
شعر [ادیب صابر]۲
رکن هایش* همه با رأس جبل هم پهلو برج هایش همه با اوج سما همدستان
خواجه امیر رشیدالدّین سعد الملک محمّد بن عبدالجلیل بلخی کاتب و شاعر مشهور ذواللسانین، دبیر ابو المظفر علاء الدوله اتسز بن قطب الدّین محمد خوارزمشاه. دیوان رسائل فارسی و عربی و اشعار او در دو زبان موجود است و « حدائق السحر » در صنایع بدیع در زبان فارسی از اوست. ۱.اصل: عمراه
*. شهاب الدّین صابرین اسماعیل ترمذی، متخلّص به صابر و ادیب ( متوفی ۵۴۶ ه ق ) از شاعران پارسی گوی عهد سلجوقی ، مغاصر با رشید وطواط و خاقانی و نظامی عروضی. در غزلسرایی مهارت داشت. سنجر او را در خفا جهت خبرنگاری به خوارزم فرستاد و او در نهان اخباری به سوی سنجر می فرستاد. اتسز خوارزمشاهی چون از این امر آگاه شد اورا در جیحون غرق کرد.
خاکریزش زشکوهیّ و بزرگی چون کوه خندقش مُغْرِق و بس ژرف جو بحرِ عُمّان
کمترین کنگره از منظر او بر جوزا۱ پس ترین باره ای از بارۀ او بر سرطان
[۳۳] قصر هایش همه چون روضۀ رضوان خرّم حجر هایش همه چون خُلد برین آبادان
باد او خوش نفس و روح فزا همچو صبا آب او عذب و کورانده چو آب حیوان
آن قوم از حصار شمیران به قُنْدُز تحویل کردند در عهد پادشاه بهمن بن اسفندیار بن گشتاسب. و رعایا به واسطۀ آنکه به سعی او شهر قُنْدُز معمور کشت، دعای فراوان و سپاس بی قیاس خواندند و باهم۲ مبارک باد گفتند:
شعر [انوری]
این همایون مقصد دنیا۳ و دین، معمور باد ساحتش چون بیت معمور از حوادث دور باد
از سرِ جاروبِ فرّاشانِ او هر بامداد سقف گردون بر غبار بیضۀ کافور باد
چار ارکانش۴ که از هر چار ارکان برترند از جمالت۵جاودان چون نه فلک معمور۶ باد
حظّ موفور است الحق این عمارت را زحقّ۷ حظّ برخورداری صاحب ازو موفور باد
در حریم او خواص کعبه هست از ایمنی در اساس۸ استوار او اساس۹ طور باد
و سالیکان بیکران در قُنْدُز به سر بردند و قُنْدُز نیز بر ایشان تنگ آمده و در آن [۳۴] وقت ملک ایشان ارغاغوش بود. از او درخواست کردند که از پادشاه وقت اجازتی
۱.اصل:جورا. ۲.اصل: بامم. ۳.اصل: دینی.
۴.دیوان: چار ایوانش که آن. ۵.دیوان: جمالش. ۶.دیوان: پرنور.
۷.دیوان: ز حُسن. ۸.دیوان: در لباس. ۹.دیوان: ثبات.
حاصل کن تا شهری بزرگتر از قُنْدُز بسازیم که اماکن و مساکن قُنْدُز ما را وفا نمی کند. ملک ارغاغوش از پادشاه وقت اجازت طلبید.
و در بعضی کتب چنین خوانده ام که آن پادشاه بهمن بود. حکم شد که بیت المال عمارت چنین شهری را تحمل نکند. اگر چنانک رعیّت از مال خود می سازند، اجازت است. چون حکم به سُکّان قُنْدُز رسید، گفتند که ما آن را از مال خود می سازیم و به امداد و معونت پادشاه زمان طمعی نداریم فرمان شد که شهری چنانک دلخواه ایشان باشد، بسازند. ملک ارغاغوش مهندسان و مسّاحان را جمع کرد تا تقدیر گرفتند که هر روز چه مقدار مرد به کار عمارت مشغول باشد. هر روز را شانزده هزار مرد بر آوردند. هر طرفی را چهار هزار مرد و چهارصد استاد چرب دست سریع العمل رسید.
چون خواستند که اساس شهر بنهند اهل نجوم را که مطلّعانِ اسرار سماوی و مفتشان آثار علوی و دقیقه بینانِ فلک البروج و منطقه کشایان معدل النهاراند، طلب داشتند تا در آن وقت و ساعت که اسد با زحل در وسط السّما باشد چنانک نیّر اعظم که خداوند اوست از اتّصال و انفصال منحوس و مذموم مجرّد بود و به نظرات مسعوده قوی و محفوظ اساس شهر بنهند. منجّمان [ا] اسطر لابها در دست و تقویم ها در نظر مترقّب بایستادند و همۀ خلق خشت ها بر گرفتند و منتظر بایستادند تا چون بکویند که وقت در رسید، به یک بار از چهار طرف خشت بیندازند.
در این میان عورتی نان می پخت. ناگاه غافل شد. کودکی نانی چند از بیش عورت در ربود. عورت از آنجا که ناقص عقلی او بود، فریاد بر آورد که « ای کودک بینداز» رازکان پنداشتند که آن قول منجّمان است. به یک بار شانزده هزار مرد خشت ها بینداختند و در آن ساعت ثور بود. [۳۵] ملک ارغاغوش را از آن معنی خاطر متردّد گشت. از منجّمان پرسید که « احوال این طالع چون باشد؟» گفتند:
ای ملک، چون خداوند ثور زُهره است، مردم این شهر همه عشرت دوست باشند و الحان ایشان خوب شاد. و چون مریخ ناظر طالع است، همه دلیر و جنگی بغرند و حرب و قتل را دوست دارند و ابنای ایشان از خوردکی بازْ با دل۱ و زَهره
۱.زمچی: باز بر دل.
باشند. و در این شهر بسیاری از پادشاهان و لشکرکشان را به قتل رسانند. و چون بیت المال برج بادیست، مال در دست خلق این شهر قرار نگیرد، و بیشتر درویش حال باشند و سخاوت و نان دادن را دوست دارند، و غُربا و اهل حرفه را این شهر سازوار باشد، و اولیاء علماء بزرگ و زهّاد و عبّاد نامدار در این شهر مُقام سازند و به واسطۀ اعتدالِ هوا و عذوبت آبِ او هر کس که بدین شهر درآید، بدان نیّت که ده روز در وی متوطّن باشد، ماه ها و سال ها در وی بماند. و هر کس که در خرابی این شهر و تفرُّق خلق او کوشد، به زودی برافتد و دولتش به انجام رسد.
ملک ارغاغوش را از آن حکایت خاطر مجموع گشت و بفرمود تا خلق به کار عمارت قیام نمایند. این شانزده هزار مرد هشت سال در بنای او کردند تا به بالا رسید. چهار سال دست از کار برداشتند تا بنا خشک شد و آنچه نشستنی بود، بنشست. آنگاه به کار عمارت بالا قیام نمودند. هشت سال دیگر ببایست تا دیوار او تمام کردند. شهر را به هزار گزی نهادند و دیوار و بارۀ او را بر دویست و یازده گزی و دیوار که محیط است بر قُنْدُز و هرات، وضع او دوازده هزار و صد و هشتاد و سه گزی و بالای دیوار بارو چهل و پنج گز کردند و پهنا صد و ده گز و بر وی برج های چهار سو نصب کردند و بر هر برجی صورت صلیبی بساختند جهت آنکه پادشاه وقت ترسا بود. و از بیرون و درون دو دیوار بر آوردند هر یک در عرض ْ بیست گز [۳۶] و فُرجَه میان هردو دیوار ده گز و گِرد وی خاکریزی ساختند بس عظیم و خندقی کندند بغایت عمیق؛ چنانک بندۀ ضعیف مؤلّف کتاب گوید در صفت شهر هرات، صانها الله عن الآفات:
شعر [ مؤلف ]
یکی تند دِز بود بر روی خاک به بیش اندرون خندقی ژرف ناک
درو غوک و ماهی به بُرّی به بر خروشان شب و روز همچو هژبر
از این سویِ دز تا بدان سوی آب سه ره چار صد کز بُدی کامیاب
ز دوری تَهَش همچنان دور بود که ماهی و کاو زمین می نمود
و چهار دروازه باز کردند و هر یکی را نامی نهادند. اول دروازۀ فیروز آباد. دوّم دروازه سرّا. سیوم دروازۀ خوش. چهارم دروازۀ قُنْدُز.۱ بدین صفت شهری که از اقصای
۱.دروازۀ سرّا مفهوم و معلوم نشد. نام دروازۀ قُنْدُز یا قُهُنْدُزْ نیز اکنون از یادها رفته
خاور تا انتهای باختر کسی مثل آن ندید و نشنید ، راست کردند.
شعر [مؤلّف]
خاکش ز مشک اَذْفَر و گِل از عبیر تر
هر خشت ازو نمونۀ جام جهان نمای
آبش چو آب کوثر و یادش نسیمِ صبح
طِیْبِ شمال او چوصبا روح جانفزایْ
چون آسمانْ بزرگ و چو فردوسْ روح بخش
چون دینْ بلند قدر و چو دنیاست دلربایْ
هم مأمنِ خلایق و هم مسکنِ طرب
هم منزلِ مبارک و هم جای دلگشای
گلزار های او همه خوب و عبیر بیز
گلزار های او همه گُل بوی مشکْ سایْ
[۳۷] در راغ های او زده همه سنبل دورویه۱صف
در باغ های او شده بلبل غزلسرای
و ظاهراٌ دروازۀ ملک جای آن را گرفته است .جای دروازۀ فیروز آباد معلوم است ، اما در وازۀ آن موضع را اکنون دروازۀ قندهار گویند . اکنون چهار دروارۀ هرات را چنین یاد می کنند:
۱- دروارۀ خوش ، که در عُرف بیشتر دروازۀ خشک گویند . در شرق هرات َ[ واقع است] و هر چند که اکنون داخل شهر هرات است ،ولی به همان صورت قدیمی ،گویند : « دمِ دروازۀ خوش » و « بیرونِ دروارۀ خوش » . بازاری که از چهار سو تا این دروازۀ امتداد دارد ، بازارِ خوش یا بازار خشک نامیده می شود .
۲- دروازۀ قندهار ، در جنوب شهر ، در محل با نزدیکی دروازۀ فیروز آباد . بازار میانِ این دروازۀ و چهار سو را بازار قندهار گویند .
۳- دروازۀ ملک ، در شمال غرب هرات ، در شمال ارگ اختیارالدّین رو به خیابانِ هرات .بازاری را که از چهار سو به سوی دروازۀ ملک کشیده شده بازار ملک گویند . این دروازه اکنون در انتهای بازار شهرِ نو ساخته شده است .
۴- دروازۀ عراق ، در غرب شهر هرات . بازار میان این دروازۀ و چهار سو بازار عراق خوانند . توضیحات محمّد آصف فکرت بر « پیراستۀ تاریخنامۀ هرات » ، چاپ موقوفات افشار ،سال ۱۳۸۱، ص ۱۷۴.
۱. اصل : درویه.
چون برج های چرخ ۱ برو طارم و رواق
چون قصر های خُلد درو حجره وسرای
شهری که کمترینه سرائی ز منظرش
آمد بها و قیمت صد چین و صد خطای۲
شهری که نیست مثل و شبیهش در کحکمی
در جمله ممالک فغفور و ملک رای۳
شهری که هست بارۀ او پارۀ زکوه
بی هیچ شکّ و شبهت و بی هیج ظنّ ورای
شهری که در نواهی گرداب و خندقش
دارند صد هزار نهنگان مُقام و جای
شهری که رفته صید بزرگی و قدر او
از شرق تا به مغرب و از غرب تا خطای
شهری که است آب و هوای و صفای او
نور و سرور سینۀ هر شاه و هر گدا
شهری که پیک وَهم نبیند نظیر او
گر کلّ بحر در آرد به شیب پای
شهری که گفت هاتف غیبی که « ای ظفر !
در وی در آی و تا به قیامت در و بپای
[۳۸] شهری که هست روز وَغا ساکنان او
گُردان کار دیده و مردان پیشوا
شهری که هست دشمن و بد خواه و حاسدش
دایم ندیم ناله و فریاد و وای و های
شهری که هست فرّخ و ممیمونه [و ] نیک فال
چون ظلّ پادشاهی و چون سایۀ همای
۱. متن: جرج. ۲. اصل : خطای سرای.
۳. مراد از فغفور \ادشاه چین است و مراد از رایْ پادشاه هند .
شهری که بود و هست و بوَد تا به روز حشر
از حادثات در کنف رحمت خدای
دوم ، آنکه روایت است که شهری هرات و قُنْدَز در اصلْ گذر آبی بود و ممر آینده و رونده ، . بر اطراف او فراز و نشیب بی حساب و چراکاه گُرگان و گوران.
شعر[ سعدی]
توگفتی وطنگا دیو است این و یا وادی پرغریوست این
درو در دِی و تیرماه۱و تموز فغان پلنگان بُد و بانگ یوز
به جای گُل و لاله و باغ رُز درو خارو نِی بودوبس شوره گز
و کاروانیان چون از درّۀ دو برادران بیرون آمدندی به نخجیرستان منزل کردندی و در نواحی شهر هرات ، صینت عن الآفات ، هیچ جاه معمور نبود ، الاّ قصبۀ اُوبِهْ ، و در آنجا طایفه ای از صحرانشینان وطن ساخته بودند و مدّتی آنجا ساکن شده و به واسطۀ عورتی ، چنانک ذکر او به تقریر پیوست ، میان ایشان اختلاف بیدا شد . گروهی مفارقت لازم دیدند و از قصبۀ اُوِبهْبیرون آمدند و به موضعی که آن را کوشان علویان خوانند ، ساکن شدند و بعد از چند سال از کواشان علویان نیز تحویل کردند و نزدیک درّۀ دو برادران ۲ [۳۹] آمدند و در خیابان ۳ مقام ساختند . و چون کاروان از درّۀ دو برادر بیرون آمدی ، ایشان پیشباز رفتندی و طعام و اغنام بدیشان فروختندی ، وآنچه که دلخواه ایشان بودی بخریدندی.
برین نَسَق چند سال بر آنجا به سر بردند و چون نشو ونما یافتند و انبوه شدند ، همه یک دل و یک عزم گشتند به ساختن حصاری که پناه بر آنجا برند. طایفه ای از اشراف و صُدُور و جماعتی از اعیان و بُدُور را نزد همایِ چهرآزاد – که او
۱. اصل : تیرما.
۲. امروزه به نام ( که اکنون سیّد مختارگویند ) در شمال هرات ، ابتدای راه مرغاب . این دهنه یا گردنه را دهنۀ کمرکلاغ نیز گویند . آصف ص ۱۷۵.
۳. اصل : خیادوان ناحیه ای در شمال هرات بر دامن کوه مختار.را شمیران خواندندی و عرب اورا شمیره گفتی، و او دختر بهمن بن اسفندیار بود و دارالملکش۱ خطّۀ باک بلخ۲ – فرستادند و از او اجازت خواست[ند]. شمیره ایشان را اجازت داد و گفت که « چون آن حصار تمام شود اورا به نام من مسمّی گردانید». آن جماعت به حکم همای چهرآزاد حصار شمیران را بساختند و بعد از آن به صد سال یا پنجاه سال شهر قندز را بساختند. دوازده سال در عمارت او کردند تا تمام شد. بعد از قندز به چند سال، دارابن دارا بنای هرات آغاز کرد. هنوز بنای شهر آخر نشده بود که دارا[را] با اسکندر رومی حرب شد و اسکندر به عون خالق اکبر، دارابن دارا به قتل رساند.
شعر[خواجه وجیه]
ملک افریدون نماند و جام جم از دست شد درا دارا بر شکست و بر شکست آن داروگیر
تخت مملکت و تاج سلطنت، اسکندر را مسلّم شد. عمارت هرات را [او] تمام کرد و برج ها ساخت بر هیئت صلیب مربّع. و بعد از آن که دولت اسکندر سپری شد و خزاین مملوه و عساکر منصورۀ اودر رُبع مسکون چون ذرایر و نِمال پریشان گشت و ملک از سکندریان به ملوک عجم نقل کرد، اشک [۴۰] بن دارا۳ که از جملۀ ملوک طوایف بود و مخصوص به خطّۀ هرات و مُخَیَّم او دروازۀ خوش۴ برج ها را که
۱.اصل: دارالمکش.
۲.بلخ: از بلاد اقلیم چهارم، طول آن صا [= ۹۱] و عرض آن لو – ما [= ۳۶ درجه و ۴۱ دقیقه ]. شهریست در سر زمین هموار نهری دارد موسوم به دهاس [= ده آسیا ]. علما و ائمه و صلحایی که از بلخ برخاسته اند به شماره در نیایند. ( تقویم البلدان، ص ۵۳۴ ) ... بلخ ملقب به اُمّ البلاد، چهارمین رُبع خراسان است. مقدّسی گوید در کتابهای ایرانی آن را بلخ با شکوه نامیده اند. شهر هفت دروازه دارد: نوبهار،میدان،آهن،هندوان،یهود،سُت بند و یحیی... امروز بلخ از شهر های بزرگ مهم افغانستان است و مزارشریف که گویند قبر حضرت علیّ بن ابیطالب (ع) است در آنجا می باشد...(لسترنج، ص ۴۴۵ به بعد ) ۳.زمچ: اشک بن اشک بن دارا.
۴. این شهر [= هرات] را پنج دروازه است و دروازه ای که بر غربی شهر است از طرف قبله آن درب را «درب عراق» خوانند، و آنکه بر شرقی شهر است « درب خوش » خوانند، و آن که بر جانب جنوب است و به راه سجستان و هندوستان از آن طرف روند «درب فیروز آباد» گویند. و بر دیوار شمالی ده دروازه است:اسکندر ساخته بود بپوشانید و بر روی هر برجی، برجی مدوّر بنا کرد تا آثار بنای سکندر مدروس شد و در باره دیواری در افزود، و خندق را ژرف تر گردانید، و دروازه ها را از سمت راست بگردانید.
سیّم، روایتی است که بعد از طوفان نوح، صلوات الله علیه، اوّل بنائی که در خراسان کرده اند حصار شمیران است و هرات نام دختر ضحّاک است. شهر هرات را او بنا کرد. اوّل قصبۀ اُوبِهْ را ساخت، بعد از آن شهر هرات را و بادغیس را جوغن۱ بنا کرده. و او از فرزندان فرودبن سیاوش بن کیکاوس بود.
چهارم، چنین روایت است که اسکندر با مادر خود مشورت کرد تا به هرات آید و آنجا شهر بزرگ و حصن و حصین بنا کند. و غیر شهر قندز در آن نواحی آبادانی نبود و دائم ترکان اهل قندز را بزدند[ی] و غلمان و مواشی ایشان ببردندی و مردم قُنْدُز از آن معنی بغایت در زحمت بودندی و دست تعدّی ترکان را از سر خود کوتاه نمی توانستند؛ چه، ترکان بسیار بودند و تَهَوُّر و تَجَلُّد تمام داشتند. اسکندر را مادر اجابت دا، بدین شرط که یک سال بیش مقام نکند. اسکندر چون به شهر قُنْدُز رسید بنای هرات آغاز کرد. خلق هرات به یک بار غلوّ کردند و بیش اسکندر آمدند و زبان ثنا بگشاد[ند] و گفت [ند] :
شعر [انوری]
ای ملک! ترا عرصۀ عالم سر کوئی وز مِلک تو تامِلک سلیمان سرِ موئی[۴۱]
بی موکب جاه تو فلک بیهُده تازی۲ بی حجّت عدل تو ستم بیهُده گوئی
تو سایۀ یزدانی و بی حُکم تو کس را از سایۀ خورشید نه رنگی و نه بوئی
جز رحمت و انصاف تو همخانه نباشد۳ هر صادر و وارد که در آیند به کوئی
بعد از سپاس و دعا عرضه داشتند که ما بندگان به ساختن این شهر راضی نیستیم و در این عمارت شکوهمند معاون پادشاه جهانگیر نخواهیم بود. اسکندر از آن معنی
یکی که تردّد مردم بر آن زیاده است آن را «درب میدان» و « درب برامان » و « درب ملک » نیز خوانند، و یکی دیگر بر شرقی این دروازه قریب به گوشۀ شهر است آن را « درب قبچاق » خوانند و به غیر از این درب چهار در دیگر از هر کدام که در آیند متّصل بازار باشد تا میان شهر که چهار سو است. روضات الجنّات فی اوصاف مدینة هرات، بخش دوم، ص ۱۲.
۱.زمچی: جوغی. ۲.دیوان: بیهوده سازی. ۳.دیوان: تو در خانه نیابند.
دلتنگ شد و سکونت او دو سال درکشید. مادر اسکندر به اسکندر مکتوب نوشت و او را طلب داشت. چون نامه به اسکندر رسید پَریشان خاطر کشت.
و چنین گویند که در آن ساعت چتر شاهی و شادُروان۱ پادشاهی بر دروازۀ خوش برافراشته بود. چون نامۀ مادر بدو رسید، متغیّر شد و از آن که مادر در مراجعت او مبالغت تمام کرده بود ، ناخوشش آمد و آن دروازه را دروازۀ خشک نام نهاد. و این معنی صحیح نیست، به جهت آن که ملوک هرگز از برای تَفَأُل و مبارکی چیزی را به بدی موسوم نگردانند. دیگر آن که هیچ جانب شهر هرات آن نزهت و صفا ندارد که طرف دروازۀ خوش، خاصّه که جانب شرقی است و جمله بزرگان در کتاب خود و شعرای ما تقدّم در اشعار خویش دروازۀ خوش گفته اند نه دروازۀ خشک.
القّصه اسکندر در جواب نامۀ مادر نوشت که « آمدن من به خدمت از آن در تَراخی و توقّف افتاد که خلق این ولایت فرمان[۴۲] من نمی کنند و به ساختن شهر هرات راضی نیستند و من نمی خواهم که به زجر و قهر مردم این حدود را کار فرمایم؛ جه، این معنی نام نیک و سیر ستودۀ مرا به جور و تعدّی مشهور گرداند و بر حسب « اَلْبَغیة سایِقُ اِلَی الشَّیْنِ وَ الْحَیْنِ » ایّام جیات فانی ما به لیالی ممات جاودانی بدل کرد[د]».
مادر اسکندر در جواب نوشت که « ای فرزند، از هر رهگذر آن شهر قدری خاک نزد من فرست تا از رایحهه و لون و طعم و وزن او تدبیری اندیشم که صلاح و نجاح تو در آن باشد». اسکندر یک انبان خاک بیش مادر فرستاد. مادر اسکندر خاکی دید پُر انواع؛ بعضی درشت و بعضی نرم، بعضی سفید و بعضی سیاه. گفت: « هر آینه که در این خاک سرّی تعبیه است». بفرمود تا آن خاک را در زیر فِراش و جامه های گستردنی بپراکندند و جماهیر و مشاهیر و اعین روم را طلب داشت و بر آن فرش نشاند. بعد از آن مادر اسکندر روی به سوی ایشان کرد و گفت «بدانید که اسکندر شهر هرات را بنا می کند. مکتوبی نوشته و از شما مدد خواسته. چه می گوئید؟ که ساختن چنان شهری اسکندر را مصلحت هست یا نی؟» جمله به یکبار زبان به نشر ستایش بگشادند و گفت[ند]
۱.شادروان: چتر بزرگ.
شعر [انوری]
ای به گوهر تا به آدم پادشاه در پناه اعتقادات ملک شاه
ستر میمونت حریم ایزدست کَنْدرو جز کبریا را نیست راه
از سیاست آسمان بندد تُتُق گرچه در اندیشه سازی جایکاه
ناوک عصمت بدوزد چشم روز گر کند درسایۀ جترت نکاه
پیش مهرت چاوشان بیرون کنند آفتاب و ماه را از شاهراه
آسمان سر گشته کِیْ ماندیّ اگر با ثبات دولتت کردی پناه
بعد از آن گفتند که « ای ملکۀ روزگار و ای بانوی نامدار، بناکردن آن شهر از مصلحت بعید می نماید؛ چه، آن ولایت سرحدّ است و به واسطۀ [۴۳] بادغیس۱که در جوار اوست بیشتر ایّام در آن سرزمین ظهور فتنه و مرور جُیُوش باشد و به سبب حصانت شهر هرات سکّان آن دیار ملکی را کردن ننهند».
طایفه ای گفتند« ای ملکة الملکوت ربع مسکون، هر چه خداوند و مخدوم جهان و جهانیان، خدیو و شاهنشه کیهان، مطاع اعاظم جبّارانِ عالم کون و فساد، دیهیم ستان قهّاران، فریدون وشِ قبادنژاد، ابوالمظفّر فرمانفرمای خافقین، پادشاه ذوالقرنین سازد و بردازد، از لبّ خردمندی بوّد و از محض درایت و هوشمندی. اگر خداوندْ بانویِ روزگار فرمان اعلی فرماید، ما بندگان به بندگی جهان پناه اسکندر رویم». ماادر اسکندر گفت که « امروز باز گردید
۱.بادغیس: ناحیه ای است در قسمت شمال افغانستان حالیه، در ایات هرات. چه گویا لفظ بادغیس از واژۀ « بادخیز » نام رفته است. در اصطلاح جغرافیون قرن چهارم قمری، بادغیس نام ناحیه ای شمال غرب شهر هرات بین این شهر و سرخس بود و بعداً به تمام سرزمین بین هریرود و مرغاب اطلاق گردید. شهر عمدۀ آن قلعۀ نو است. دایرة المعارف مصاحب. در یشتها از آن با عنوان « وائیتی گئس » نام دوازدهمین کوهی که در زمین پدیدار گشته، یاد شده است. در زمان ساسانیان در قلمرو آن دولت جزو مناطق چهاردۀ گانه خراسان بوده و همیشه در معرض تهاجم ترکان و هیتالیان قرار داشته. در سده های نخستین اسلامی از نواحی آباد خراسان و دارای ۳۰۰ روستا بوده است. خرابیهای ناشی از حملۀ مغولان در این ناحیه آن چنان گسترده بوده که حافط ابرو در جغرافیای خود از شهر های مهمّ بادغیس را که پیش از آن در آثار جغرافی نویسان منعکس است، نامی نمی برد. در زمان صفویان بادغیس جزو هرات به شمار می رفت. دایرة المعارف بزرگ اسلامی،ج۱۱.
شعر [خاکافی]۱
به وقتی که خورشید سر بر زند دم نای شاهی ز خاور زند
باز آئید تا آنچه صواب است بر آن مقرّر گردانیم».
چون خلق برفتند، مادر اسکندر فرمود تا آن خاک ها ها برفتند و باز در انبان کردند . روز دیگر که زعما رؤسا و اکابر مملکت او حاضر شدند همان شخن را که دی گفته بود ، بازراند . حُضّار و نُظّار همه به یکبار به اتفاق گفتند که «اسکندر ، ستوده کاری پیش گرفته است و ما همه بندگان از پیر و جوان در ساخنت هراتا مددکار اوئیم».
مادر اسکندر روز دیگر مکتوب نوشت به اسکندر که «اما بعد، بدان که ای فرزندم که که از آن خاک که به مفرستادی چون عالم تاب بر من روشن و پیدا شد که مردم آن ولایت بغایت منقلب رأی و پریشان خاطر باشند . می یابد که به گفتِ ایشان کار نکند و از ایشان مدد نطلبد۲ و در ساختن هرات با ایشان مشورت نکند و هیچ تردد و حزن بر خاطر خود نگذارد و معنی وَلا عِمارَةَ اِلاّ بِالْعّدْلِ وَ السّٰیٰاسَةِ را رعایت واجب شمرد».
چون نامه به اسکندر رسید [۴۴] خوش دل گشت و ابواب خزاین بگشاد و مالی بی اندازه بذل کرد و عمارت شهر هرات را به اتمام رسانید . و چنین روایت است که هم در آن روز که نامۀ مادر اسکندر رسید هزار و هفتصد نفر را به اسم سیاست هلاک کرد . بعضی را به زخم چوب بکشت و بعضی د ردیوار باره گرفت . طایفه ای را به هرات آورد .
پنجم، آنک روایت است که شهر هرات را در عهد نمرود بن کنعان ساخته اند . و نام هرات ملکی است از ملوک خراسان .
ششم۳، روایت است که اسکندر صندوقی یافت که در آنجا خطوط بنای هرات بود که حواری عیسی ، علیه صلوة الرّحمن، بر کشیده بودند بعد از بنای اول ، و سبب مشورت کردن آن را عیسی ، علیه السّلام ، به رهبانانباز نموده. چون
۱ . چنین شاعری شناخته نشد . ۲ . اصل : نطلبند.
۳. زمچی : وجه پنجم.
اصحاب عیسی , علیه السّلام ، متفرّق شدند، چهار تن از ایشان به هرات افتادند. چند سال در هرات بودند و بر خلق مستولی شدند و می خواستند که هرات را به حال عمارت بازآورند ؛ چه ، هرات در این وقت خراب بود و اندک خلقی در وی ساکن نمی توانستند شد. چون اسکندر به هرات آمد ایشان بنواخت و آن خطوط را که در صندوق یافته بود بدیشان نمود . بعد از آن هرات را آبادان کرد.
هفتم۱،روایت است که هرات را ذوالقرنین ساخته است که حق تعالی او را در کلام مجید خود یاد فرموده است .
هشتم، روایت است که دیوار بارۀ هرات ۲ را سه ساخته است . سیاوش بن کیکاوس دیوارِ اندرون بساخت و اسکندر دیوارِ بیرون و دارابن دارا برج ها را مدّور گردانید .۳ و بنده ، مؤلف کتاب ، از مولانا مرحوم ناصرالدّین چشتی چنین شنوده که ایشان فرموده که « من د رتاریخی از تواریخ[۴۵] خراسان چنین یافتم که شهر هرات را پیغمبری به وحی ساخته است و جبرئیل ، علیه السّلام ، وضع آن تعلیم داده».
دیگر روایت است که در قدیم شهر هرات هشتصد مسجد بود و شست هزار و چهارصد سرای و سی هزار حجره و دوکان ، و صد و بیست و دو حوض ،پنجاه و پنج حمّام و نود خان . و در قُنْدُز دو هزار و پانصد سرای بود و نهصد حجره و دوکان و هشتاد مسجد و چهل حوض و هژده حمام و سی و پنج خان . و السّلام ، این بود تمامی حکایت بنای هرات .۴
۱. زمچی : وجه ششم.
۲. باره یا دیوار عریضِی هرات هنوز در بر خی از نقاط برجاست و نام آن هم بر زبانها روان است.در شمال مسجد جامع کوچه ای است که تابارۀ شهر امتداد دارد ؛ و آن را «کوچۀ باره» گویند . آصف ، ۱۷۱.
۳. و این رباعی را حافظ ابو در کتاب جغرافیای خود و نیز زمچی اسفرازی در« روضات الجنّات...» (ج ۱، ص ۷۵) آورده اند :
لهر اسب نهادست هِریٰ را بنیاد گشت اسپ درو بنای دیگر بنهاد
بهمن پس از آن عمارتی از نو کرد سکندر رومیش همه را بداد
۴. و حافظ ابرو در وصف هرات گوید: