ذکر نهم
در خرابی شهر هرات،
صانها الله عن الآفات،بار دوّم
ثقات هرات چنین روایت کردند که چون شاهزاده از هرات برفت، ملک ابوبکر مرجقی و منکتای شحنه به مفاتیح تربیت و شفقت ابواب معدلت و مَبَرَّت بر خلق بگشادند و آئین نیکونامی و رعیت بر وری را به یُمنِ حُسنِ زندگانی خود مُجَدَّد گردانیدند و مردم بلدۀ هرات بواسطۀ صفای عقیدت و خجستگی نیت ملک و شحنه فارغ البال و آسوده حال به زراعت و عمارت ولایت قیام نمودند و بعد از چند گاه اسلحه و ساز نبرد بی حساب راست کردند و گفتند که «ما آلت و عدّت روز جنگ در جنگ می آریم تا اگر وقتی رایات همایون چنگیز خانی به طرفی در اهتزاز آید و شاهبازِ میمون بال عزم حزم خسروانی به جائی برواز کند و از تاجیک جریگ طلبد، ما بندگان از این سرحد با مردم بی عد و کثرت اُهْبَت بر معاونان دیگر ولایت سبقت گیریم و جانهای خود را که بخشیدۀ شاهزادۀ جهان تولی خان است، در روز حرب و ضرب بذل کنیم». ملک ابوبکر و منکتای قول هرویان را استوار می داشتند و بر آنچه می گفتند، اعتماد می کردند.
اکنون آمدیم به حکایت آنکه به چه واسطه شهر هرات را بار دوّم خراب کردند و خلق او را به قتل رساند. درین معنی ثقات هرات را خلاف است. بعضی چنین می گویند که چون مردم شهر هرات را قوّت و کنت و ذخیرۀ بی [۷۳] اندازه حاصل شد باتّفاق یکدیگر روزی فرصتی نگاه داشتند و ملک ابوبکر و منکتای را در مسجد به قتل رساندند.
و در تاریخ سراج منهاج آورده است که سبب خرابی شهر هرات کَرَت دوم آن بود که چون سلطان جلال الدّین لشکر پادشاه چنگیز خان را در حدود پروان۱ میان
۱.پروان: ولایتی در شمال کابل که مرکزش چاریکار است، و گویند پروان قدیم در محل جبل السراج – که یکی از شهر های ولایت پروان حالیه است – واقع بوده است. آصف، ص ۱۷۲.
بامیان و غزنین منهزم گردانید، چون آوازۀ این فتح به خراسان رسید در هر شهر که از دست چنگیز خانیان ملکی و شحنه ای و عاملی بود همه را به فتل رسانیدند، بدان امید که پیش پادشاه چنگیز خان با سلطان جلال الدّین مقاتله نتواند شد
امّا اَصَحّ آن است که از خواجه ابوبکر خنبه ای شنیدم که او گفت که پیش از آنکه شاهزاده تولی خان هرات را فتح کرد دو بار سپاه پادشاه چنگیز خان حصار کالیوین را محاصره کردند بر فتح آن دست نیافتند؛ چه، حصار کالیوین
شعر[فردوسی]
ز تندی چنان بودی ای هوشمند که سودی سرش بر سپهر بلند
به روز آمدی خود پدید از سرش به شب ماه گیدا شدی در برش
به پهنای دیوار او سوار برفتی به تندی برابر چهار
چون جُیُوش چنگیز خانی از فتح آن عاجز آمدند، باز گشتند. بعد از فتح هرات به چند روز خبر به حصار کالیوین رسید که هرویان سلاح از دَرْع . رماح می شازند و می گویند که هر چه گاه که ما را به چریک شهری یا حصاری نامزد گردانند،
شعر [نظامی]
بکوشیم بر سانَتِ زنده پیل بجوشیم مانند دریای نیل
رؤوس و اکابر و وُجُوه و مفاخر کالیوین۱ با هم گفتند که تدارک این کار چیست؟ هر آینه که چون عذار بهار و چهرۀ روزِ فیروزِ نوروز ظاهر شود و نقاش ربیع صد هزار پیکر بدیع در باغ و راغ چون شمع و جراغ به قلم حکمت و رقم صنعت بنگارد [۷۴]
شعر[مؤلف]
بر آنم که چون بشکفد گل به باغ درخشنده گردد چمن چون جراغ
دهان گل از خنده زرین شود سر زلف سنبل پُر از چین شود
جهان باز گردد چو باغ ارم هوا مشک افشان شود صبحدم
ز رخشانی چهر زرینه طشت بر۲ زوایای مستان شود
لب جوی دلجوی گردد ز سرو چو بلبل بنالند کبک و تذرو
عساکر اطراف خراسان و جُیُوش اکناف ترکستان به پای آن حصار جمع خواهند شد و کلی مرد سپاهی شهر هرات به معونت ایشان خواهند آمد. همه بر این اندیشه
۱.نرتو حالیه. ۲.متن: پُر.
متفق و برین رأی مجتمع شدند که طایفه ای را از عیاران کُرْبُز۱ از این دز۲ نامزد باید کرد تا به اسم تجارت به شهر هرات در آیند و فرصتی نگاه دارند و ملک ابوبکر و منکتای را به قتل رسانند تا چنگیز خان را بر هرویان اعتماد نماند، و همچنان که ما با ایشان حرب می کنیم و به هیچ نوع سر به صلح و انقیاد در نمی آریم، هرویان نیز متمرد باشند.
بعد از آن از کار دیدگانِ صف شکن هشتاد تن را اختیار کردند و صاحب نامی را که در مبارزت و مردانگی آیتی بود، بر سر ایشان مهتر گردانیدند و نخست مکتوبی نوشتند به ملک ابوبکر و منکتای که «ما بندگان پادشاهیم. می خواهیم که روی به بندگی آرایم. امیدواریم که به خدمت شاهزاده تولی خان احوال ما بندگان عرضه دارند و خط امان به جهت ما بستانند تا چون گناه[۷۵] ما ببخشند و با کمال قدرت از سر سیاست پادشاهانه برخیزند، همه از کالیوین به شهر هرات آئیم و حصار را به معتمدان شما تسلیم کنیم». از این نوع مکتوبی مشحون به فریب و فسون به هرات فرستادند.
چون مکتوب به ملک ابوبکر و منکتای رسید خوشدل شدند و در جواب نوشتند که « خاطر مجموع دارید و اندیشه به خود راه مدهید. هم در این چند روز عهد نامۀ شاهزادۀ جهانگیر تولی خان به شما رسانیم. اکنون باید که دست از جنگ کوتاه کنید و معنی السّلامُ خَیْرٌ مِنَ الْحَرْبِ دریابید و مردم را اجازت دهید تا بدین طرف آیند و سودا و معامله کنند و از شهر هرات نیز تجار بدان حصار روند». بعد از آن بر موجب « اَلْهَدِیَّةُ تُثْبِتُ الْمُحَبَّةَ » به اسم هدیه از برای هر یک از اکابر و اعیان کالیوین نامه ای و جامه ای فرستادند.
چون قاصد باز آمد و مکتوبات و جامه های به کالیوینیان رساند، همه مُبْتَهَج و خرّم شدند و بدان عطیت و تربیت، حق تعالی را سجدات شکر به جای آوردند.
شعر[دقیقی]
دگر روز چون شاه چرخ کبود ز کهسار سر بر زد و رخ نمود
جهان زینت روشنی باز یافت سپاه حبش رخ ز رومی بتافت
شب تیره چون تیر بران بجست بر آمد شه روز تیغی به دست
۱. زمچی: مردان کربز. ۲.متن: دز.
کالیوینیان صاحب را با آن هشتاد عیار نامدار بر شیوۀ تجار به هرات فرستادند. چون صاحب و عیاران به هرات رسیدند متفرق شدند و اسلحه و ساز نبردی که با خود همراه داشتند در بارادان ها نهادند۱ و پنجگان و دهگان از دروازه ها در آمدند و به زودی اجناس و اقمشه [ای] که داشتند بفروختند و بعئد از نه روز فرصتی نگاه داشتند، منکتای شحنه را در پای حصار شهر و ملک ابوبکر را در میان بازار بکشتند. خروش و جوش از شهر برخاست و خلق شهر هرات با سلاح تمام از در و بام نعره
شعر [شاعر]
عشّاق ترا بهانه ای بس باشد مستان ترا ترانه ای بس باشد
بر آوردند و از حَشَم و خَدَم ملک ابوبکر و منکتای هر کس را که یافتند به قتل رساندند و ملک مبارزالدین سبزواری ۲را که از حصار فیروز کوه به هرات آمده بود به ملکی نصب کرده و رئیس ولایت را به خواجه فخرالدین عبدالرحمن عبرانی۳ که مرد[ی] جَلْد و. مبارزِ کار دیده بود مفوّض گردانیدند وهمه یک عزم دل بر زرم نهاد[ند].
راوی چنین گفت که چون خبر به قتل رسیدن ملک ابوبکر و منکتای به سمع پادشاه چنگیز خان رساندند ، در غضب رفت و از سر تندی گفت :
شعر [ربیعی ]
گَرَم زندگانی بوَد روزْ چند رسانم به بدخواه رنج و گزند
بدرم به خنجر دلِ بد سگال گراید ونکْ باشد همه پور زال
روز دیگر ایلجیکدای نویین را هشتاد هزار مرد جنگی از سی فرشنگی غزنین به هرات نامزد کرد و گفت « خلق کشته باز زنده شده اند . درین نوبت باید که مردم را سر از بدن جدا کنید و ساکنان هرات را به کلّ به قتل رسانید ».
ایلجیکدای به حکم پادشاه چنگیز خان درشوّال سنۀ ثمان عشر و ستمائه [ =۶۱۸ ] به رود خانۀ هرات فرود آمد و فرمود که سپاه باید که درین یک ماه کارِ کارزار و عدّتِ روز گار ترتیب دهند. و از موضعی که در حکم چنگیز خانیان بود
۱. زمچی : در میان بار ها پنهان کرده .
۲. طبقات ناصری :ملک مبارزالدین شیرازی ؛ ترجمۀ طبقات ناصری : سبزواری .
۳. اصل : غیزانی ؛ زمچی : غیزانی ؛ طبقات ناصری : عیرانی ؛ ترجمۀ طبقات ناصری : عبرانی .
مرد * و ساز نبرد طلبید . به اندک روز گاری از حدود [۷۷] خراسان و نواحی جبال ترکستان و شبورغان ۱ تا افغانستان قُرب بنجاه هزار مرد از بیاده و سوار به هرات آمدند و در شهر ملک مبارزالدّین و خواجه فخرالدّین و دیگر اعیان و اکابر مستعد حرب شدند و با هم عهد و میثاق بستند که به هیچ سبب از اسباب کسی از ارباب و اصحاب و تنی از شیخ و شاب خلاف ننماید و بر موجب « قاتِلُوا ۲ المُشْرِکینَ کافَّةً » ۳تا جان دارد با زمرۀ ملاعین و فرقۀ بی دین بکوشند ، و چون کَرَتِ اوّل دورنگی و بی سنگی ظاهر نکنند .
ایلجیکدای نویین بعد از یک ماه دروازه ها را بر امرای سپاه بخش کرد و برهر جانب شهر سی هزار مرد بفرستاد و حکم فرمود که « هر که در جنگ و آهنگ فتور و کاهلی و قصور و بد دلی بیدا گرداند ، به زخم تیغْ جهان بر وی چون شب دیجور گردانم، و آنک در محاربتْ مبادرت نماید ئ در معنیِ اَلْاِ قْدامُ و قَتّٰالٌ تأمّل نکند و پیش از موت و فوت صَیْتِ صوتِ
شعر
مائیم که کر سر برود غم نخوریم بی خون عدو ز آب یک دم نخوریم
به گوش هوش همگنان رساند ، به تشریف خاص ما مخصوص گردد و به صفات پیشوائی موصوف شود ». چون کار سپاه بدین احکام و مواعید مقرّر گشت ، روز دیگر ایلجیکدای با چندان سپاه کینه خواه
شعر [ مؤیّد نسفی]
همه دلاور و رزم آزمای و خون آشام
همه مبارز و نیزه گذار و تیرانداز
همه چو رستم و چون سام کین کش و جنگی
چو کیو و چو گودرزْ پر دل و جانباز
از چهار طرف شهر جنگ در پیوست و مبارزان هرات قدم ثبات بنمودند [ ۷۸] و بر امید درک دَرَجات و سعادات و نیل مَبَرّات و حَسَنات و محو خَطَیات و سیئات از دروازه ها با نیزه ها بیرون آمدند و جمله حمله کردند و به یک بار با چندین هزار کافر
*. اصل :مدد ۱. و در صفحات آتی : شیوارقان ،شیوارکان ، شافورکان .
۲. اصل : اقتلوا . ۳. قرآن ، توبه / ۳۶ « و با مشرکان همگی کارزار کنید».
ملعون در آویخت [ند] و از هر در طرف نایرۀ حرب در زبانه زدن آمد و دریای ضرب در جوش و موّاجی ؛ چنانک خنجر ها بر حنجره ها راه یافت و نیزه ها از سینه ها گذر کرد ، و بال ها از از کوبال ها کوفته شد و بزرها ۱ از خون مّعَعَّد گره ها پدید شد ، و جوشنها در بدن به جوش آمد و خود از سر مردِ پُرکین به غم عمود آهنین چون نان کاوَرسْی از هم فروریخت .
شعر [ مؤیّد نسفی]
زبانِ تشنه اندر کامْ همچون نعل در آتش
به زیر خود مغز سوده همچون سرمه در هاوان
زمین در نالش و جنبش ز زخم گُرْز کوه آسا
فلک در تابش و رخشش ز عکس تیغْ شیراوژن
همی جوشید خون از حلقۀ تنگ زره بیرون
به آن گونه که آب نار بالائی به پَرویزَن
همه شیب و همه بالا بر اسب و خنجر و زوبین
همه دشت و همه صحرا پُر از دست و سر وگردن
یکی چون بهمن و قارن۲ ، دگر چون رستم دستان
یکی چون طوس و چون گُرکین ، دگر چون گیو و چون بیژن
یکی چون در کُشتن مردان ، دگر در گَشتنِ میدان
یکی در آه۳ و در افغان ، دگر در ناله و شیون
جهان در ورطل هایل ، زمان در توقف حیرت
قضا در سعی خونریزی ، اجل در کار جان بردن
[۷۹] ملک مبارزالدّین و خواجه فخرالدّین عبدالرحمن ، مصطفی صفت « وَمَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ فَهُوَحَسْبُهَ» ۴ بر می خواند ند و علی وار « بُلُوغُ الْآ مالِ فی رُکُوبِ الْآ هْوالِ » ۵ را در بیش از نظر می داشتند و با اعادی محاربت می کرد و روؤس مُتَجَنّده و اعاظم سپاه را در دل می داد ، و مبارزان و صفدران را کُنُور جواهر و تُخُوت اَثْواب
۱. اصل : بررها . ظاهراً باید «ٔ برز ها » یا « برزر ها »باشد . ۲. متن : قارون .
۳. متن : در راه.
۴. قرآن طلاق / ۳ « و هرکس بر خداوند توکل کند ،همو وی را کافی است ».
۵. کلام مولا علیّ بن ابیطالت(ع).
می بخشید ، و سروران لشکر و پُردلان نامور هر دم از سر قهرْجامِ زهر در کام دشمنان و حلق کافران می ریختند.
شعر [ ابو العلاء ]۱
یَصِیْدُونَ الْفَوارِسَ کُلَّ یَومٍ کما تَتَصَیَّدُ الاُسُدُ النَّقادا
و از اَظافیر بلا و خطر و مخالب عَنا و شرّْ هیچ اندیشه نمی کرد. و در چنین حالت سخت و وقت مُفْزَع ، چون سمندر از آتش و سندان از تیر و بحر از قطره و شمس از ذرّه و فیل از پشّه از آن کفار تیز خشم جنگجوی تندخوی باک نمی داستند ، و از رخشیدن شمشیر های برّان و لَمَعانِ و زوبین های دُر افشان نور چشمۀ خورشید را پوشاندند ، و از بیرون سپاه کینه خواه ایلجیکدای نویین به زخم سنگ منجینق سرّ « دُکَّتِ الْاَرْضُ دَکّاً دَکّاً» ۲ ظاهر می گردانید ند ، و از تعاقب تیر انداختن و ناوک زدن شَرَفات بُرُوج باور را نیستان می ساختند ، و از تو اتر آتش نفظ که چون تقاطر باران می ریخت از یمین و یسار شهر دَرَکاتِ هاویه و نَیَرانِ جحیم را به ظهور می آورد [ند] . تا شب بر این گونه حرب بی دریغ و زخم تیغ بود . هر دو فریق بدین طریق به ذکر پیوست شش ماه و هفده روز با هم در محاربت و مقارعت بودند و هیچ یک بر دیگری مظّفر و فیروز و منصور و بهروز نمی شد [ند] .
در ماه هشتم در شهور سنۀ تسع عشرو ستّمائه[=۶۱۹] ایلجیکدای
۱. احمد بن عبدالله بن سلیمان تنوخی (۳۶۳-۴۴۹) شاعر ، اندیشمند برجستۀ نابینای عرب . ددر کوودکی دچار آبله شد و نابینا گردید . ابو العلا از معدود شاعرانی است که درمدح ستایش صاهبان مال و جاه – جز برای دو سه تن ، آن هم در شعر های دوران جوانی اش – شعر سروده است . با اینکه نابینا بود شطرنج و نرد را به خوبی بازی می کرد . قدرت حافظۀ او را در بازپس گرفتن مکالمۀ ابو نصر المؤیّد فی الدّین با برادرش به زبان فارسی در حضور او ، می توان بخوبی درک کرد . آثار او را گاهی بالغ بر صد عنووان تخمین می زنند که در موضوعات گوناگون نقد و ادب و لغت بوده است ؛ که همۀ آنها درپی جنگهای صلیبی و سقوط معرّة النعمان از میان رفته اند. وی از میان آیین ها ،آیین هندوان در سوزاندن مردگان را می پسندیده است . معرّی بی شکّ دلی زیبا پسند و بسیار پر احساس و عاطفه داشته است . احساس می کند که به زیبایی زن نیاز ندارد ، ولی اورا نمی تواند ببیند . گویی به همین سبب است که از زن بیزاری می جوید و دیگران را نیز به پرهیز از زنان و اجتناب از داشتن فرزند ترغیب می کند . وصّیت او معروف است که خواسته بود بر سنگ گورش بنویسند « این جنایت پدرم بر من بود و من این جنایت را دربارۀ هیچ کس نکردم !» نقل به اختصار دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج ۶.
۲ . قرآن ، فجر / ۲۱« آن گاه که زمین پخش و پراکنده می شود ».
حرب های عظیم کرد ، چنانک در هر جنگ قُرب پنج هزار تن از عسکر او به قتل رسید و خَرَک بسیار آنجا که بر خرلغ[۷۹] است بنهادند و دیوارۀ باره را سوراخ کردند . بارۀ دیوار از باره به مقدار پنجاه گز جدا شد و بر آن خرک ها آمد و چهار صد مغول نامدار در زیر آن دیوار بماندند ،چنانک یک کس جان بیرون نتوانست برد. بعد از این حالت به سه روز ، در شهر دوگروهی پیدا شد و مردم به واسطل آنک ذخیره نداشتند و روز به روز مدد ایلجیکدای بیش می شد ، مایل صلح گشتند . روز آدینه در ماه جمادی الاّول از قضای ربّانی و تقدیر یزدانی ایلجیکدای نویین لعین از جانب بُرج خاک برسر-که خلقش بغلط برج حاکستر می خوانند – شهر هرات را بگرفت بفرمود تا خلقش را از زن و مرد به قتل برسانند .
به حکم ایلجیکدای نویینِ لعین لشکریانْ جوی های خون از درون و بیرون روان کردند وخلق را از جوان وپیر وصغیر و کبیر به قتل رسانید [ند] و هیچ سری را برتن و بدنی را با سر نگذاشتند ،و تمامت بنا ها و سرا های شهر را فرو کوفتند و خندق را بینباشتند ، وشَرَفات و اَبْراج و باور را خراب کردند . هفت ۱ روز جز به کشتن و سوختن و کندن و خون ریختن ، به کار دیگر قیام ننمودند .
القصّه ، بدین سان شهر هرات از آفات زمان و عاهات دوران ویران گشت و افزون از هزار هزار و ششصد هزار و کسری از خلق هراة شهید شدند . حق تعالی به کرم و مغفرت و مرحمت خود ارواح شهدای شهر هرات را در « جنّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الَنْهارُ خالِدینَ فیها ذلِکَ الْفَوزُ العَظیمُ»۲ در مقام «فی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلیکٍ مُقْتَدِرٍ»۳ آسوده و مقیم داراد و جان های خاکسار مشرکان بد دین بُرکین را « فی نارِ جَهَنَّمَ خالدِینَ فیها اُولِئکَ هُمْ شَرُّ البَرِیَّة»۴ به سلسلۀ « ثُمَّ سِلْسِلَةٍ ذَرْعُها سَبْعُونَ ذِراعاً»۵ مسلسل و محزون، به حقّ نبیّه المختار و آله الاخیار.
۱.زمچی: ده.
۲.قرآن، آل عمران / ۱۳۶« بوستان هایی است که از فرودست آن جویباران جاری است و جاودانه در آنند و پادش نیکو کاری چه خوب است».
۳.قرآن، قمر / ۵۵ « در مقام و منزلتی راستین، نزد فرمانروای توانا».
۴.قرآن، بینه/۶ « در آتش جهنم اند، و جاودانه در آنند؛ اینانند که خود بدترین آفریدگارانند».
۵.قرآن، حاقه/۳۲ « سپس در زنجیری که طولش هفتاد ذرع است، بندش کنید».