ذکر هفتاد و نهم
در آمدن پادشاهزاده دُوا به
خراسان و گرتن ملک فخرالدّین برکت را
چون شهور سنۀ خمس و تسعین و ستٌمائه [=۶۹۵] درآمد، درین سال پادشاهزاده دُوا بن بَراق ۲ با صد هزار سوار نامدار از ماورئالنهر بخ خراسان آمد و هشت ماه در مازندران مقام ساخت و بواسطۀ آنکه عساکر پادشاه غازان خان به مسخٌر کردن ممالک مصر و روم۳ غیبت نموده بودند، [۴۰۲] پادشاهزاده دُوا در حدود مازندران و مملکت خراسان متوّطن توانست بود.
شعر
اِذا خَلَتِ المِضمارُ مِن قُرَحِ الوَغا یَجُولُ فِی وَسطِها مُهرانُها
چو خالی شود میدان از جنگ
جولان کند در میان او گرگان او
شعر[فردوسی]
چو بیشه تُهی گردد از نرٌه شیر شغال اندر آید به بیشه دلیر
بعد از هشت ماه مراجعت نمود و اکثر بُلدان مازندران و خراسان را بکند و بسوخت و یزد و نسا و شارستانه و مرو و ابیورد و سرخس را خراب کرد و مردم آنجا را به اسیری گرفت. و چون به حدود نیشاپور رسید برکت نامی را که زمرۀ خویشاوندان
____________________________________________________________________________
۱ . اصل: هفتاد و هفتم . ۲ . اصل: دوابن فراق، چند سطر بعد دواین باق.
۳. علت لشکرکشی غازان خانه به سمت مصر و روم این بود که یه وی خیر رسید سلطان مصر چهار هزار سوار به جانب ماردین و رأس العین فرستاده است و در آن دو شهر قتل و غارت فراوان کرده اند . غازان از شنیدن این خبر در خشم شده و از ائمۀ اسلام در باب جنگ با مصریان فتوا خواست . ائمۀ فتوا دادند که کوتاه کردن دست مفسدان از بلاد اسلام بر پادشاه اسلام واجب باشد . پس غغازان برای حرکت به جانب شام مصمّم شد. در آین اثنا خبر رسید که قبچاق و بیکنمور، از امرا شام از لاچین سلطان مصر رویگردان شده متوجه بندگی غازان هستند. غازان توقفٌ کرد که امرا مذکور رسیدند و او را در امر حرکت به سوی بلاد شام ومصر تشویق کردند . پس غازان با نود هزار نفر به سوی مصر و روم حرکت کرد
ذکر هفتاد و نهم / در آمدن پاداهزاده دُوا... ۴۲۷
او وبد پیش خوارزمی کرکان که بر سرخیل خانه های او بود فرستاد . برکت چون نزد۱ خوارزمی کرکان آمد خوارزمی کرکان او را نامزد گردانید که برود و ملک فخرالدّین را ببیند و سخن پادشاهزاده دوا بدو رساند و گوید که پادشاهزاده جهانگیر دوا خان می فرماند که اگر مملکت خراسان می خواهی با خزاین مملو و لشکر جرّار بزودی متوجٌه درگاه عالی پناه۲ ما شو ۳ و از هیچ روئی اندیشۀ فاسد به خود راه مده
شهر[ربیعی]
گرامیت دارم چو شهزادگان نمازت برم همچو دلدادگان
به تخت و به تاجت فزونی دهم سر دشمنت را نکونی دهم
و اکر چنانک، برهلافِ حکمِ یرلیغِ بزرگ مارود و در آمدن به حضرت عُلیای ما تأخیر و تقصیر جایز شمرد، باَ سپاهی که طول عرض او را فهم هیچ مسّاح و عقل هیچ مهندس درنیابد و به یمین و یسارش افکار [۴۰۳] و اذهان انسانی محیط نتواند شد، بدان ولایت آیم و به قهر و قَسر قُلُل قلاع جبال آن حدود را با خاک یکسان گردانم و سُیُوف و رماح را به دماء کُماة و اَبطال عسکر او خضاب دهم
شعر[ابیوردی]
وَ نَحنُ مُلُوکٌ نَرتَدِی الحِلمَ شِممَةً وَ نَغضَبُ اَحیاناً فَنَزوِی العَوالِیا
ما پادشاهاینم ردا می سازیم بردباری را از روی خوی
و خشم می گیریم گاه گاه پس سیراب می کنیم سرهای نیزه را
برکت چون به غرجستان درآمد روز دیگر پیش ملک فخرالدّین رفت . ملک فخرالدّین بر موجب آنکه :
شعر [نظامی]
اگر دشمنت پیش گیرد ستیز به شمشیر تدبیر خونش بریز
بباید نهان جنگ را ساختن که دشمن نهان آورد تاختن
چو شمشیر پیکار برداشتی نگهدار پنهان ره آتشی
که لشکر شگرفان و مغفر سکاف نهان صلح جستند و پیدا مصاف
او را بنواخت و جشنی ملکانه بساخت، چنانک از عکس شراب ارغوانی و ذوق
______________________________________________________________________
۱ اصل: مرد. ۲ . کذا فب المتن نشاید(( در گاه عالم پناه )) صحیح باشد
۳ . اصل: شُور
۴۲۸ تاریخ هرات
سماع اغانی هوشها لذّتی تمام بافتند و گوشها فایده [ای] عظیم ، و از دستِ ساقیانِ لاله جهر جاماتِ علع فام مملو به شراب زردِ روح برور مصفّای عشرت انگیز دایر شد.
شعر[خاقانی]
می عاشق آسا زرد بۀ ، درد صفا برورد به همرنِ اهل درد به، تلخ شکر بارآمده
و مطربان چون دلفریب و موزون کامثال اللولوء المکنون،
شعر[شیرّ حسن]
مطربایی که بدان معنی اگر دریابند زاهدان هم به تیر اندر کیرند[؟]*
ار ترنّم زیر و بم اسماع ، ندما و حریفان مجلس انس را به لذات اصوات داودی خوش کردند و گفت[ند]:
[۴۰۴]شعر
به اندر از روی خوب است آواز خوش که این خظٌ نفس است و آن قوت روح
ملک فخرالدّین دم بدم از دست ساقی مجلس افروز جام زرّین پُر از صهبا۱ روح افزا می ستاند و می گفن:
شعر کَرَّر۲ عَلَیَّ کُوُسَ الرّاحِ یا ساقِی حَتّی تَرَی المَیلَ فِی عِطفی وَ فِی ساقِی
بازگرداتن بر من کاسهای شراب را، ای آب دهنده
تا بینی تو چسبیدن در دوش من و در ساق پای من
شعر[لواحد من الشعرا]
مالِیَ اُبقِی مِنَ الَّلذاتِ بافِیَةً وَ اِنَّ شَرخَ شَبابِی لَیسَ بِالباقِی
چه بودست مرا که باقی گذارم از خوشیها باقی مانده
بدریت که اول جوانی من نیست باقی
نظم
رونق گرفت مجلس ، ساقی شراب در ده شَغراق ۳ آتش افشان ، یاقوت ناب در ده
در از صف روان مه در جلل زرکش گوهر ز کان برافکن ، برق سحاب در ده
______________________________________________________________________
۱ . اصل: صبهاء. ۲ .اصل: کزّر. ۳ . اصل: پغراق.
ذکر هفتاد و نهم / در آمدن پادشاهزاده دُوا... ۴۲۹
و چون حرارت شراب در مزاج برکت۱ اثر کرد، ملک فخرالدّین را گفت که (( چون ملک اسلام را پیش پادشاه دُواخان برم هم در روز بهجت مراجعت [۴۰۵] او اجازت حاصل کنم و ملک را دوستکام تاج کیانی بر تارک مبارک نهاده و دواج بر کتف شریف انداخته و کمر زر خسروانی بر میان بسته و قبای مرصٌع شهریاری پوشیده و جام کامکاری نوشیده و بر پُشت مرکب دولت سوار شده به دارلملک اسکندر و مَطلع فتح و ظفریعنی خطۀ محروسۀ هرات، کیفیت عن العاهات- که خاک عبیر سرشتش بوی بهشت دارد وآب زلال خوشگوارش عُذوبت میاهِ حِیاضِ ارم-
شعر[مألف]
آب [او] خوشگوار و جان پرور خاک او مشک بیز و عنبربار
مورد راحت۲ وضیع و شریف موضع عزٌت صغار و کبار
بازگردانم . ازین گونه حکایات بیهوده می گفت و سودای بی حاصل می پخت و از سرمستی بانگ بر ساقی می زد و شراب پیاپی ی خورد . گاهی دست می زد و گاهی رقص می کرد . گاهی پیاله می شکست و گاهی نواله می انداخت و می گفت:
شهر[مولاناء روم]
چون من خراب مست را در خانۀ خود ره دهی
پس می ندانی این قدر کین بشکنم و ان بشکنم
آن روز را برین نسَق به عیش و طرب بسر بردند و روز دیگر به وقت طلوع آفتاب ملک فخرالدّین ، برکت را با سی تن از ملازمان او بگرفت و اکابر و زعماء غرجستان را حاضر گردانید۳ و گفت که ((من این طایفه پیش امیر نوروز خواهم برد. دو تن ازین گرفتاران آنجامی می گزارم تا چون دو روز از غیبت من بگذارد ایشان را بگذارید تا بیش خوارزمی کرکان روند و احوال که مشاهده کرده اند ه سمع او رسانند .)) بعد از آن امیر حسام الدّین [۴۰۶] و پسر او جمهور را که از زمرۀ امرا و زعماء غرجستان بودند به قتل رساند.
و چون شب درآمد از غرجستان ۴ با چند مرد دلاور چون افتخار الدّین عیسی و اختیارالدّین ممحمٌد هارون و سرج الدّین عمر هارون و پهلوان افتخار الدّین
______________________________________________________________________
۱ .اصل:رکب. ۲ . اصل((راحت)) دوبار تکرار شده.
۳ . اصل: گردانیدن. ۳ . غرجستان: ناحیه ای بین غور و غزنی.
۴۳۰ تاریخ هرات
محمّد هارون و جمال الدّین نحند سام و شمس الدّین ابویزید و محمّد جب[؟]* و پهلوان مظهّر اسفزاری عمر زنکی ب رسبیل سرعت عزیمت سفر مصمّم گردانید و بیرانه۱ به میدان زریر۲ رفت و از میدان رزیر به تولک درآند، و از تولک به جانب کوهپایه های خواف حرکت فرمود.
چون به دزیاد رید، طایفه [ای] ار عساکر پادشاهزادۀ دُوا قُرب صد و پنجاه سوار به او مقابل افتاد . بعد از چند حمله حرب ملک فخرالدّین برکت را بسلامت از میان آن لشکر بیرون برد و روز دیگر را به هنگام زوالگاه به نیشاپور درآمد و از نیشاور به طوس رفت و امیر نوروز راآنجا بدید و آنچه کرده بود پیش او عرض بداشت امیر نوروز بدو آفرین فراوان خوند و به خلعت خاصّش اختصاص فرمود و هر یک از ملازمان او را مرکب و جامه[ای] بخشید و بعد از سه روز متوجه عراق شد. و چون پیش پادشاه غازان رسید و برکت را بسته بدو نمود و از ملک فخرالدّین هر چه شنوده بود و دیده، به سمع او راند، پادشاه غازان فرمود که ((ملک فخرالدّین را بیارند تا او را ببینم.)) روز دیگر به وقت [؟] باز ۳ ملک فخرالدین به بارگاه پادشاه غازان درآ»د و چون وی او را بدید شرایط خدمت به جای آورد و گفت [۴۰۷]
شعر [رشید وطواط]
اَیا مَلِکاً اَنَا مِلُهُ غُیُومٌ تَفِیصُ عَلی بَنَی الدُّنیا مِیاهاً۱
اب پادشاهی ه سرهای انگشت او ابرهاست
می ریزند بر پسران دنیا باران خود را
بَقِیتَ مُدَی الزَّمانِ حَلیفَ نُعمی تَدُومُ فَلا تُقَدَّرُ مُنتَها ها
باقی مانیا تو در غایت روزگار در حالی ک باشی تو یار نعمتها
که دیم باشدآن نعمتها پس اندازه کرده نشود آخر آن نعمتها
شهر[ربیعی]
خدیو جهاندار و شاه جهان بماناد تا هست دور زمان
______________________________________________________________________
۱ .اصل: بیرایه. ۲ . میدان زریر: زریر نام پهلوانان باستان است.
۳ علامت؟ بین[] از طرف مصحّح چاپ کلکته آ»ده که به نظر می رسد بی مورد است. جمله بدین صورت اصلاح می شود((... روز دیگر به وقت بار .))
۴ . اصل : حیاها.
ذکر هفتاد و نهم/ در آمدند پادشاهزاده دُوا... ۴۳۱
دلش شاد و کف راد و بخشنده باد رخ کامرانیش تابنده باد
بعد از آن حکایاتی که داشت عی التفصیل عرضه داشت . پادشه غازان او را بر سر جمع به نواختِ پادشاهانه محظوظ ۱ گردانید و خلعتِ خاص پوشانید و یرلیغ ملک هرا، حمیت عن احدثان والآفات، و طبل و عَلَم و سراپرده و هزارۀ مغول اختصاص فرمود و ده هزار دینار نقد به ملارمان و خَدَم او داد و امیر نوروز را گفت که هر اصطفاع و تکریم مع ترا دست دهد در باب او مبذول دار. ______________________________________________________________________
۱ . متن محفوظ